Những tiếp xúc đầu tiên tại Moscow
Hồ Chí Minh đến Petrograd (giờ lại là St. Petersburg) bằng đường thuỷ vào ngày 30 tháng 6 năm
1923 từ Cảng North Sea của Hamburg. Mạng lưới Quốc tế Cộng Sản (QTCS) tại Berlin cung cấp
cho ông giấy thông hành Nga với cái tên là Chen Vang [1]. Ông đến Nga vào đúng thời điểm mà
những ảo tưởng cách mạng của những người lãnh đạo Bolshevik đã chấm dứt. Nền kinh tế bị
kềm toả bởi đấu tranh cộng sản đã đã dẫn đến việc chống đối của nông dân ở khắp nơi trong
năm 1921; mọi nỗ lực nhằm kích động một cuộc cách mạng tại những quốc gia phát triển tại
châu Âu đều bị thất bại. Khi một cố gắng để tiến hành cuộc cách mạng lần thứ hai tại Đức xảy ra
vào tháng 10 năm 1923, chỉ vài tháng sau khi Hồ đến Moscow, nó đã được tầng lớp lao động
Đức hưởng ứng một cách lạnh nhạt. Lời hứa hẹn sôi nổi của Trotsky năm 1919, rằng ʺThời điểm
của nền chuyên chế vô sản tại châu Âuʺ sẽ là thời điểm giành tự do cho ʺnhững nô lệ thuộc địa
tại châu Phi và châu Áʺ [2], nghe có vẻ trống rỗng đối những nhà hoạt động thuộc địa đã hết
kiên nhẫn vào cuối năm 1923. Ngoài ra, Lenin, nhà lãnh đạo tối cao của cuộc Cách Mạng Tháng
Mười, đang nằm liệt giường vì một cơn đau tim vào tháng 12 1922. Vào thời điểm Hồ đặt chân
đến thủ đô cộng sản này, những lý thuyết căn bản về thế giới đại đồng đang bị xét lại và một
cuộc khủng hoảng trong hàng ngũ lãnh đạo vừa mới bắt đầu. Thời gian từ cuối cuộc Nội Chiến
năm 1921 cho đến khi Stalin củng cố quyền lực năm 1929 đã trở thành khoảng thời gian mà
Stephen Cohen (nhà Nga học người Mỹ ‐ ND) gọi là ʺthời điểm gây tranh luận nhiều nhất trong
lịch sử đảngʺ [3].
Nguyên nhân chính thức mà Hồ được mời đến Nga là Hội Nghị Nông Dân Quốc Tế lần thứ
nhất, được khai mạc tại cung Andreyev trong điện Kremlin ngày 10 tháng 10, 1923. Hội nghị
đánh dấu sự ra đời của ʺNông Dân Quốc Tế ʺ hay còn gọi là Krestintern, một tổ chức nhằm tập
trung những người lãnh đạo của các nông hội thiên tả từ châu Âu, châu Á và Mỹ. Nó được thiết
lập như một tổ chức hợp pháp bao gồm những thành phần không cộng sản, nhưng sự liên hệ
giữa nó và Moscow chẳng bao giờ được che đậy. Trong danh sách của những diễn giả đến tỏ lời
chào mừng và đoàn kết trong ngày thứ hai của đại hội có một người tên là ʺMiguel‐al‐Kvakʺ đến
từ Đông Dương [4] (tên Việt khi chuyển sang tiếng Nga thường nghe không chính xác lắm,
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 54 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
nhưng trong trường hợp này thì lại hay). Hồ không muốn phí thời gian với những lời chúc tụng
xã giao: ông đi thẳng vào vấn đề với một giới thiệu ngắn về tình trạng của nông dân ở những
thuộc địa Pháp. ʺCác bạn là những nông dân từ châu Âu và châu Mỹ. Các bạn bị bóc lột như
những nông dân,ʺ ông nói với các đại biểu, ʺNhưng những người như chúng tôi ở những thuộc
địa Pháp bị bóc lột gấp đôi, như những nông dân và như những dân tộc bị chinh phục,ʺ ông nói.
ʺMột người chủ da trắng có thể đến yêu cầu chính phủ, và những làng mạc liền bị sung công,
làng mạc mà cha ông chúng tôi và cả chúng tôi đang sinh sống và trồng trọt” [5] Ông muốn bảo
đảm rằng nghị quyết chống chiến tranh được thông qua bởi Đại Hội phải đề cập đến vấn đề áp
bức thuộc địa, bằng cách đưa ra một điều khoản bổ xung trong đó nói lên ʺtầng lớp nông dân
của các thuộc địa là thành phần rất quan trọng trong những vấn đề về chiến tranh và hoà bìnhʺ
[6]. Tại cuộc họp tiền hội nghị, Hồ được bầu vào Đoàn Chủ Tịch của Nông Dân Quốc Tế gồm
mười một thành viên, cùng với một người Nhật tên Ken Hayasho [7].
Việc thành lập Nông Dân Quốc Tế phản ánh sự chuyển hướng thoả hiệp với giai cấp nông dân
Nga, cũng là vấn đề then chốt trong Chính Sách Kinh Tế Mới của Lenin. Được viết vào tháng 3,
1923, Chính Sách Kinh Tế Mới thay thế việc trưng thu lúa gạo bằng chính sách thuế nhẹ và cuối
cùng sẽ hoàn chỉnh việc quay lại thể chế tư bản thị trường cho những ngành nông nghiệp,
thương nghiệp và tiểu công nghiệp. Đến tháng 8 năm 1923 chính sách đã thành công đến nỗi
Moscow đã tổ chức một cuộc triển lãm nông nghiệp rầm rộ nhằm chứng tỏ nền kinh tế nước nhà
đã được tái ổn định. Những lãnh đạo thiên tả nước ngoài đến xem triển lãm được mời ở lại để
dự hội nghị nông dân.
Sự ra đời của Nông Dân Quốc Tế còn là kết quả trực tiếp của quá trình chuyển hoá của chính
sách mặt trận thống nhất của QTCS. Việc tái xác nhận liên hiệp công‐nông tại Nga mà Chính
Sách Kinh Tế Mới đã đưa ra tín hiệu được kèm theo bởi những thay đổi dần trong thái độ của
những người Bolshevik đối với những đồng minh quốc tế. Không có hi vọng gì từ giai cấp công
nhân ở châu Âu. Người Nga đang thúc dục QTCS thừa nhận ʺgiai cấp nông dân thế giớiʺ như là
những đồng chí trong hành trình tiến đến chủ nghĩa xã hội. Tại đại hội Đảng Bolshevik lần thứ
12 vào tháng 4 năm 1923, Bukharin đưa ra quan điểm rằng nông dân tại các nước thuộc địa là
ʺkho dự trữ khổng lồ cho lực lượng cách mạngʺ [8].
QTCS đã thành lập Uỷ Ban Nông Nghiệp
vào năm 1923, sau đại hội lần 4 vào cuối năm 1922. Nhiệm vụ của Uỷ ban là ʺtheo dõi và củng cố
châm ngôn của chính thể công nông trong trong các đảng pháiʺ [9]. Châm ngôn này biểu hiện
việc những người Bolshevik đã chấp nhận thực tế: trong một thế giới đầy thù địch, nước Nga Xã
Hội Chủ Nghĩa cần nhiều đồng minh hơn là chỉ một giai cấp vô sản của tư bản phương Tây. Mặc
dù công nhân vẫn được hiểu theo định nghĩa kinh điển của Marx là lực lượng tiên phong của
cách mạng, nhưng cũng có thể sửa đổi huấn điều của Marx để kêu gọi ʺNông dân và công nhân
toàn thế giớiʺ đoàn kết lại [10]. Ủy Ban Nông Nghiệp của QTCS tổ chức Hội Nghị Nông Dân
Quốc Tế vào tháng 10 dẫn đến việc Hồ Chí Minh đến Moscow.
Hồ Chí Minh dự tính ở Nga trong ba tháng. ʺVì lý do này hay lý do khác, ngày trở về của tôi cứ
bị dời từ tuần này đến tuần khác, tháng này đến tháng khác,ʺ Ông viết trong một lá thư gửi cho
một người đồng chí [11]. Mục đích chính của ông khi đến Moscow dường như là để kêu gọi mọi
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 55 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
người quan tâm đến khiếm khuyết của Hội Đồng Nghiên Cứu Thuộc Địa của ĐCS Pháp mà sau
này trở thành Ủy Ban Thuộc Địa của đảng. Trên thực tế vào tháng 7 năm 1923 ông đã đưa ra một
báo cáo chi tiết về những nhược điểm này đến Ủy Ban Đông Dương của Cục Đông Phương
thuộc QTCS, điều này tôi sẽ bàn thêm ở dưới [12]. Bao gồm Grigory Voitinsky, Voja Vujovic và
Boris Souvarine, Ủy Ban Đông Dương có vẻ như là cơ quan hợp lý nhất để giải quyết những vấn
đề của mảnh đất thuộc địa láng giềng với Java [13]. Voitinsky đã giúp thành lập Đảng Cộng Sản
Trung Quốc năm 1920 [14] và trở thành đại diện của QTCS tại Thượng Hải vào tháng 4 1924 [15].
Cũng như Mikhail Borodin, ông đã sống lưu vong mấy năm ở Mỹ. Hồ giữ mối liên hệ khắn khít
với Voitinsky ít nhất là đến năm 1927, khi cả hai phải rời Trung Quốc.
Từ những liên lạc với QTCS ở Moscow, rõ ràng là khi vừa đặt chân đến thủ đô nước Nga ông đã
yêu cầu được giúp đỡ để quay về lại Đông Dương qua ngõ Trung Quốc. Trong một lá thư đầy
bực dọc gửi cho một ʺcamaradesʺ (đồng chí ‐ ND) vô danh vào tháng 3 năm 1924 (ngày tháng đề
trong thư không rõ, nhưng hàm ý của ông về chín tháng tại Nga cho thấy nó được viết vào
khoảng tháng 3), ông viết: ʺKhi đến Moscow, họ đã đồng ý là sau khi ở đây ba tháng, tôi sẽ đi
Trung Quốc để bắt liên lạc với những người trong nước mình. Giờ tôi ở đây đã qua chín tháng
và đã chờ đợi suốt sáu tháng mà quyết định về chuyến đi của tôi vẫn chưa có. Tôi cảm thấy thật
vô ích khi thảo luận ở đây về những phong trào cách mạng quốc gia mới hay cũ, về sự tồn tại
hay không của những đảng công nhân, hay về những tổ chức hoạt động bí mật khác, bởi vì tôi
không có ý định trình bày một luận án gì cho đồng chí cả; tôi chỉ muốn đồng chí cảm thấy việc
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 56 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
cần thiết phải nghiên cứu MỌI THỨ một cách chính đáng, và nếu KHÔNG CÓ GÌ, thì hãy tạo ra
MỘT CÁI GÌ (chữ in lớn trong bản gốc).ʺ Cùng với bốn mục tiêu của chuyến đi ông còn liệt kê
ʺđể thiết lập liên hệ giữa Đông Dương và Quốc Tếʺ, và ʺđể tổ chức cơ sơ thu thập thông tin và
tuyên truyềnʺ. Ông yêu cầu một ngân sách khoảng 100 Đô‐la Mỹ mỗi tháng cho phí tổn đi lại,liên lạc, mua sách báo, ăn ở; ngoài ra ông còn yêu cầu chi phí cho chuyến đi từ Nga về Trung
Quốc [16]. Phải đến Đại Hội QTCS lần thứ 5 vào tháng 5 năm 1924 mới có quyết định chắc chắn
để gửi Hồ đi Quảng Châu [17].
Có vài lý do vì sao QTCS và Cục Đông Phương lại chậm trễ trong
việc giao phó một công việc cụ thể cho Hồ. Trước tiên, kế hoạch giúp đỡ của Nga cho Tôn Dật
Tiên chỉ mới vừa hình thành sau khi Mikhail Borodin đến Quảng Châu vào mùa thu năm 1923.
Những sĩ quan giảng dạy cho quân đội Quốc Dân Đảng đã chưa đến Quảng Châu cho tới tháng
6, 7 và tháng 10 năm 1924 [18]. Hơn nữa, khi việc chuẩn bị cho Đại Hội lần 5 bắt đầu, những
người lãnh đạo QTCS rõ ràng là đang bận rộn với hậu quả của cuộc nổi dậy không thành tại
Đức, và lẽ đương nhiên, việc này cấp bách hơn nhiều so với vấn đề Đông Dương. Cũng có thể là
những quan chức trong QTCS muốn giữ Hồ lại Moscow để đánh giá Hồ và để điều tra những
quan hệ chính trị của ông.
Việc triển khai chính sách đối với những nước thuộc địa của Quốc tế Cộng Sản
Đến khi Hồ đặt chân đến Nga, Quốc tế Cộng Sản đã phát triển từ một liên hiệp lỏng lẽo của
những đại diện của các đảng cộng sản và đảng cánh tả thành một bộ máy quyền lực bền vững tại
Moscow, ngày càng ảnh hưởng bởi những thay đổi chính trị trong nội bộ nước Nga. Bắt đầu từ
Đại Hội 4 (5 tháng 11 đến 5 tháng 12, 1922), Ủy Ban Trung Ương QTCS được bầu chọn bởi
những đại biểu thay vì những đảng thành viên. Mục đích là để biến QTCS trở thành một ʺđảng
thực sự tập trung, đoàn kếtʺ [19].
Khi mới thành lập vào năm 1919, những thành viên người Nga
đã không lũng đoạn mấy trong những quyết định của đảng, mặc dù trong số 52 đại biểu có mặt
trong đại hội, chỉ có bảy người là ngoài nước Nga. Ba thành viên xã hội người châu Á sống tại
Nga tham gia Đại Hội 1 là: Liu Shaozhou và Zhang Yongkui thuộc Liên Hiệp Công Nhân Trung
Quốc, và một người Triều Tiên được biết như Đồng chí Kain đại diện cho Liên Đoàn Công Nhân
Triều Tiên [20]. Cũng có một nhóm đại diện cho những khu vực Trung Á thuộc đế chế Nga
Hoàng trước đây. Bukharin chỉ ra trong một bài viết trên báo Sự Thật (Prava ‐ ND) rằng ủng hộ
những thuộc địa bị áp bức trong cuộc đấu tranh giải phóng của họ là một trong những điều nổi
bật của chủ nghĩa cộng sản mới hay Quốc Tế III so với chủ nghĩa dân chủ xã hội hay Quốc Tế II.
ʺKhông phải tình cờ mà trong kì đại hội đầu tiên của QTCS chúng ta được nghe phát biểu bằng
tiếng Hoa,ʺ ông viết [21].
Nhưng rồi ba đại biểu đông Á, đều sống tại Nga, chỉ được quyền bầu
dưới dạng tham vấn, trong khi cả nhómʺLiên Hiệp Các Dân Tộc Phương Đông tại Ngaʺ chỉ được
bầu chung một phiếu [22]. Vị thế thấp bé của những người châu Á tại đại hội 1919 phản ánh
quan điểm rằng cuộc cách mạng tại châu Âu là không thể tránh khỏi và vì thế nó quan trọng hơn
cuộc đấu tranh giải phóng của các thuộc địa. Như Trosky đã nói trong bản Tuyên Ngôn QTCS,
đề cập đến ʺgiai cấp vô sản trên toàn thế giớiʺ, ʺviệc giải phóng các thuộc địa chỉ có thể xảy ra
cùng lúc với việc giải phóng giai cấp công nhân bên trong các nước đế quốc. Tầng lớp công nhân
và nông dân, không những tại Annam, Algeria và Bengal, mà còn tại Persia và Armenia, sẽ có
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 57 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Clemenceau (Thủ tướng Anh và Pháp ‐ ND) và giành chính quyền về tay của họʺ [23].
Cương lĩnh đầu tiên cho cái mà QTCS gọi là ʺnhững nước thuộc địa và bán thuộc địaʺ đã được
vạch ra vào Đại Hội 2 năm 1920. Cương lĩnh này do Lenin soạn thảo, đã trở thành Luận Cương
về Những Vấn Đề Dân Tộc và Thuộc Địa (Hồ đã đọc bản thảo đầu trên tờ Nhân Đạo vào tháng 7
năm 1920]. Nó được tranh cãi sôi nổi tại uỷ ban thuộc địa tại Đại Hội và cuối cùng đã được
thông qua, với rất nhiều chỉnh đổi, như là cương lĩnh chính thức của QTCS. Vì cương lĩnh này
bao gồm những vấn đề chính trị trọng yếu của sự nghiệp cộng sản của Hồ Chí Minh, nên việc
phân tích tranh luận nảy sinh trong QTCS là rất cần thiết. Sự tranh chấp này đã lặp lại trong
nhiều giai đoạn dưới những hình thức khác nhau trong những đảng cộng sản châu Á ít nhất là
đến thập niên 70.
Con người Lenin khi thảo Luận Cương đã cẩn tắc hơn Lenin vào năm 1917. Mặc dù cương lĩnh
của ông không phải là những hướng dẫn chính xác nhất nhưng nó vẫn là nguồn gốc của lý
thuyết về mặt trận thống nhất đã được thực hành một cách thành công bởi những người cộng
sản Trung Quốc và Việt Nam vào thời điểm Chiến Tranh Thế Giới thứ II bắt đầu. Chính vì sau
khi đọc Luận Cương vào mùa hè 1920 trên tờ Nhân Đạo, Hồ Chí Minh cho rằng mình đã trở
thành một người Leninist chính thống [24]. Khi nó được công bố với những sửa đổi sau cuộc
tranh luận tại Ủy Ban Thuộc Địa của Đại Hội, kèm theo những điều khoản hơi mâu thuẫn của
Mahendra Nath Roy thuộc đảng cộng sản Ấn Độ, nó đã để nhiều chỗ trống để có thể hiểu theo
những cách khác nhau. Nhưng nó vẫn được xem là một yếu tố quan trọng của lý luận Marxist‐
Leninist trong suốt nhiều năm. Mặc dù một cương lĩnh mới, cấp tiến hơn về những nước thuộc
địa được Otto Kuusinen đưa ra tại Đại Hội 6 QTCS vào năm 1928, ông vẫn muốn cho rằng
cương lĩnh của mình là sản phẩm của Luận Cương Lenin 1920
Luận cương của Lenin đưa ra tầm quan trọng của các nước thuộc địa trong bối cảnh của cách
mạng toàn cầu. Chúng là khai triển hợp lý của ông về những phân tích về chủ nghĩa tư bản trên
thế giới trong cuốn Về Chủ Nghĩa Tư Bản, xuất bản năm 1917. Lenin lý luận rằng, là nguồn tài
nguyên của nguyên liệu thô và sức lao động rẻ tiền, những nước thuộc địa rất quan trọng đối với
quyền lực của chủ nghĩa tư bản phương Tây. Nếu giai cấp công nhân phương Tây liên minh với
những dân tộc bị áp bức tại các thuộc địa để giúp họ giành độc lập, Lenin lập luận, họ sẽ đánh
một đòn chí mạng vào kẻ thù của chủ nghĩa cộng sản.
Khía cạnh quan trọng thứ hai của Luận Cương là trong giai đoạn đầu, giai đoạn tư sản dân tộc
của cuộc cách mạng thuộc địa, những người cộng sản phải bắt tay với những đảng phái quốc
gia, vì giai cấp vô sản thuộc địa không đủ lớn mạnh để đơn phương tiến hành cách mạng. Chỉ
sau khi cách mạng tư sản đã đạt được mục đích của nó ‐ giành độc lập quốc gia và chấm dứt chế
độ phong kiến ở nông thôn ‐ thì cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa do giai cấp công nhân lãnh
đạo mới có thể bắt đầu. Lenin cho rằng nếu giai cấp công nhân tại những thuộc địa vừa được
giải phóng được các quốc gia cộng sản phát triển giúp đỡ, họ có thể bỏ qua thời kỳ chủ nghĩa tư
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 58 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
riêngʺ của những người theo phái Dân Tuý tại Nga.
Những đại biểu châu Á lẫn châu Âu có vẻ không quán triệt lắm với quan điểm rằng cộng sản
cần liên minh với tư sản dân tộc trong các phong trào giành độc lập. Những người dân chủ xã
hội thuộc Quốc Tế II được cho là những nhà cải cách không đáng tin cậy, luôn sẵn sàng thoả
hiệp với giai cấp tư bản cầm quyền. Việc họ ủng hộ các chính sách chủ chiến của các chính phủ
trong trong Chiến Tranh Thế Giới thứ Nhất bị những người xã hội cấp tiến thành lập Quốc Tế III
cho là đã phản bội tinh thần quốc tế. Cuối cùng các đại biểu đã thuyết phục Lenin sửa đổi cụm
từ ʺnhững phong trào tư sản dân tộcʺ thành ʺnhững phong trào cách mạngʺ [26]. Có những đoạn
văn được chêm vào phiên bản hoàn tất của Luận Cương để giảm nhẹ chiến lược mặt trận thống
nhất để vừa lòng các đại biểu. Ví dụ như trong điều khoản 11a kêu gọi các đảng cộng sản ʺủng
hộ bằng hành độngʺ phong trào cách mạng giải phóng trong ʺnhững đất nước có những đặc tính
lạc hậu, phong kiến, địa chủ hoặc địa chủ‐nông dânʺ, một điều kiện đã được thêm vào: ʺHình
thức ủng hộ phải được thảo luận trước với Đảng Cộng Sản của đất nước ấy, nếu đảng ấy hiện
hữuʺ [27].
Nhưng nó vẫn không che đậy được thực tế là Lenin chấp nhận việc các đảng viên
cộng sản có thể phân tán tạm thời trong cuộc đấu tranh giai cấp theo học thuyết Marxist tại
những đất nước ʺlạc hậuʺ này. Thành viên cộng sản người Hà Lan ʺMaringʺ (Henk Sneevliet) trở
thành công cụ để thuyết phục các đại biểu. Kinh nghiệm tổ chức của ông tại Java trong thời kỳ
Chiến Tranh Thế Giới thứ Nhất, khi những người xã hội cấp tiến hợp tác với đảng quốc gia
Sarekat Islam để chống lại Hà Lan, đã trở thành kiểu mẫu cho chiến lược của QTCS tại Trung
Quốc. Phương pháp của ông vô cùng thực dụng: Các lực lượng tư sản và cộng sản phải hợp tác
với nhau trong các nước thuộc địa, vì những người cộng sản không đáng kể mấy nếu đứng một
mình [28].
Bản Bổ Sung cho Luận Cương về Các Vấn Đề Dân Tộc và Thuộc Địa do M.N. Roy (thuộc Ấn Độ ‐
ND) soạn cũng được thông qua bởi Ủy Ban Thuộc Địa tại Đại Hội 2 dưới dạng bổ túc. Việc nhấn
mạnh sự khác biệt giữa giai cấp tư sản thuộc địa và công nhân trong Luận Cương của Roy rõ
ràng là đã mâu thuẫn với lý luận của Lenin. Lenin bỏ lửng ý tưởng của mình trong một phạm vi
nhất định để mọi người có thể hiểu theo cách riêng vì không muốn phật lòng một đồng minh quí
báu từ mảnh đất thuộc địa lớn nhất của Anh Quốc. Sự khác biệt của Roy so với đường lối của
Lenin được thể hiện rõ trong điều khoản 7: ʺTrong các quốc gia độc lập hiện hữu hai phong trào
dị biệt ngày càng cách xa nhau. Một bên là phong trào tư sản‐dân chủ quốc gia, với phương trình
chính trị độc lập dưới sự lãnh đạo của giai cấp tiểu tư sản, và bên kia là khối hành động của tầng
lớp nông dân và công nhân nghèo khổ bị bỏ rơi nhằm giải phóng họ khỏi mọi áp bức. Tầng lớp
thứ nhất luôn cố gắng kiềm chế tầng lớp sau và thường thành công trong một mức độ nào đó.
Nhưng Quốc tế Cộng Sản và các đảng phái liên minh phải đấu tranh chống lại việc này và giúp
nâng cao ý thức giai cấp cho khối quần chúng của giai cấp công nhân thuộc địa.ʺ Trong những
phiên bản khác của bài viết có một đoạn được thêm vào như là một thoả hiệp: ʺTrong bước tiến
đầu tiên của cuộc cách mạng thuộc địa ‐ lật đổ chế độ tư bản ngoại quốc ‐ việc hợp tác với những
phần tử cách mạng tư sản dân tộc là hữu íchʺ [29].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 59 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
thấy là rất hiển nhiên này. Ông lập luận rằng cả hai Luận Cương của Lenin và Roy đều ʺmang
cùng một ý nghĩaʺ: ʺVấn đề là việc tìm ra phương cách đúng đắn trong mối quan hệ giữa hai
phong trào cách mạng quốc gia và xã hội trong những nước lạc hậu và thuộc địa. Trên thực tế
vấn đề này không hề tồn tại. Việc quan trọng là ta phải hợp tác với những lực lượng cách mạng
quốc gia, và chúng ta chỉ làm phân nửa công việc nếu chúng ta phản đối phong trào này và tỏ ra
là những nhà Marxist giáo điềuʺ [30]. Con người thực dụng Maring đã bỏ qua những trở ngại
hiển nhiên trong giải pháp của mình.
Allen Whiting (Giáo Sư Chính Trị Học người Mỹ ‐ ND) chỉ
ra rằng sự thoả hiệp này chỉ là một giải pháp mong manh mà sau này đã phá huỷ mặt trận thống
nhất tại Trung Quốc: ʺNhững từ chương phức tạp của những giải pháp đa dạng đã phục vụ như
một thứ bình phong tạm bợ, che đậy mối mâu thuẫn giữa những chiến lược cách mạng của
Lenin và mối thù của những người châu Á đối với những kẻ bóc lột họ. Nếu mâu thuẫn này
không được giải quyết, chiến lược ʺmặt trận thống nhấtʺ ở Trung Quốc không những chỉ đối
diện với sự nghi ngờ từ cánh Hữu mà còn cả thái độ mơ hồ của cánh Tảʺ [31]. Điều không tránh
khỏi là những mặt trận thống nhất dựa trên Luận Cương của Lenin chỉ là một hiện tượng nhất
thời. Chúng không xoá bỏ được những dị biệt về tư tưởng giữa những người cho rằng sự phát
triển của chủ nghĩa cộng sản là một quá trình hữu cơ cần có đủ thời gian để hoàn tất và những
người như Lenin vào năm 1917, muốn đẩy nhanh việc thay đổi bằng bạo lực.
Vị trí của Hồ Chí Minh tại Quốc tế Cộng Sản
Mặc dù Quốc tế Cộng Sản đã tăng cường mối quan tâm đến giai cấp nông dân, khi Hồ Chí Minh
đến Moscow tháng 7 năm 1923, báo cáo của ông về các hoạt động phản đế tại Pháp đã phê phán
nặng nề cơ quan này.Trong khi những người Cộng Hoà Trung Quốc đang được các nhà ngoại
giao và đặc sứ của Nga ve vãn, mảnh đất thuộc địa Pháp xa xôi rõ ràng là không thu hút được
mối quan tâm của Nga. Cuối cùng chuyến đi của Hồ trở về châu Á do QTCS bảo trợ trở thành
hiện thực có thể là vì nó nằm trong chương trình hổ trợ của Nga dành cho Cộng Hoà Trung Hoa.
Về mọi phương diện, khi đến Moscow Hồ vẫn hành xử như một đại diện của Công Đoàn Thuộc
Địa ở Paris, và có thể đã soạn bản báo cáo chung với những đồng nghiệp trong Công Đoàn. Ông
than phiền rằng Luận Cương về Các Vấn Đề Dân Tộc và Thuộc Địa đã dấy lên mối trông chờ
trong các thuộc địa rằng QTCS sẽ giúp giải phóng họ.
Nhưng cho đến nay những Luận Cương
này chỉ là ʺvật trang hoàng trên giấyʺ, ông viết. Mặt khác Luận Cương cũng đã làm cho những
nhà nước thống trị tăng cường nỗ lực trong chính sách tuyên truyền ngu dân và đàn áp trong khi
đó lại không có được bất cứ hành động nào từ các ĐCS Pháp và Anh [32], ông cho biết.Những cơ
hội để giúp đỡ các phong trào thuộc địa như vụ đình công tại Martinique và cuộc khởi nghĩa ở
Dahomey đã bị bỏ lỡ, ông nói. ʺThật là mỉa mai và buồn thay cho những người anh em bất hạnh
Dahomey của tôi, trong bóng tối của những nhà tù văn minh, khi phải đọc mục thứ 8 của bản 21
Điều Kiện (để tham gia QTCS), trong đó nói rằng ʹmỗi đảng bộ có nhiệm vụ thi hành hệ thống
tuyên truyền cho lực lượng trong nước mình chống lại sự đàn áp dân chúng thuộc địa; và phải
ủng hộ phong trào giải phóng trong các thuộc địa bằng lời nói và việc làm.”
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 60 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
tranh bè phái trong nội bộ QTCS. Hoà chung dòng người đứng đợi hàng giờ dưới trời đông để
viếng nhà lãnh đạo tối cao vừa qua đời, mũi và các ngón tay của Hồ bị lở loét vì cóng [33]. Việc
bày tỏ lòng thành này đã giúp cho tương lai chính trị của Hồ. Trong những tháng năm kế ông đã
tìm cách để tránh bị nhận diện là thuộc hạ của Leon Trotsky lúc ảnh hưởng của ông này tại
Kremlin đã bắt đầu đi xuống và Lenin rút khỏi hoạt động chính trường. Có rất nhiều người đỡ
đầu và đồng chí của Hồ trong ĐCS Pháp đã bị truất phế, trong đó có Boris Sourarine thuộc Ủy
Ban Thuộc Địa của QTCS và Jacques Doriot, sau này trở thành người bảo trợ cho Hồ khi Hồ vận
hành Ủy Ban Thuộc Địa của ĐCS Pháp. Hồ đã có được bài học đáng giá về cách sống còn trong
chính trường vào mùa thu đầu tiên ở Moscow, khi ông chứng kiến chiến dịch chính trị thành
công cuối cùng của Trosky ‐ cuộc vận động cho phong trào Dân Chủ Công Nhân.
Trotsky bắt đầu khởi xướng vấn đề dân chủ trong đảng khi quyền lực tối cao của ông đã yếu đi.
Trong lá thư gửi cho Ủy Ban Trung Ương ngày 8 tháng 10, 1923 ông lên án việc bổ nhiệm những
chức bí thư từ phía trên. Ý kiến của ông được sự tán đồng của bốn mươi sáu đảng viên tên tuổi,
họ đã cùng viết thư cho Ủy Ban Trung Ương ủng hộ đề xướng của ông. Đối diện với sự ủng hộ
rộng khắp cho quan điểm này, bộ tam tối cao gồm Grigory Zinoviev, Leve Kamenev và Josef
Stalin cho phép việc thành lập một uỷ ban về vấn đề dân chủ công nhân. Trotsky là một trong
những tác giả soạn thảo nghị quyết chính thức, được đăng trên báo Sự Thật ngày 7 tháng 12,
1923. Nghị quyết kêu gọi chấm dứt việc ʺquan liêu hoáʺ nội bộ đảng, cho phép tự do thảo luận
và bầu cử các chức vụ lãnh đạo một cách công khai [34].
Trong khi đó Trotsky lại bị cô lập trong Bộ Chính Trị. Phong trào ʺDân Chủ Công Nhânʺ đã
không đạt được điều gì ngoài bản nghị quyết (cho đến khi Stalin cảm thấy đúng lúc để xử dụng
cho việc bầu cử các chức bí thư); đến khi Đại Hội Lần 5 QTCS được tổ chức vào tháng 6 1924,
Trotsky đã trở thành một kẻ vô danh. Mặc dù ông vẫn được bầu vào Chủ Tịch Đoàn (nhưng chỉ
là một ứng cử viên bình thường) và đã đưa ra bản tuyên ngôn hùng hồn trong bài ʺKỷ Niệm
Mười Năm Chiến Tranh Thế Giới Bùng Nổʺ [35], con người có công thành lập QTCS này hầu
như không xuất hiện trong suốt kỳ Đại Hội. Boris Sourvarine, người đóng vai trò trọng yếu
trong việc xuất bản tờ Con Đường Mới (The New Course ‐ ND) cho phong trào dân chủ công
nhân bằng tiếng Pháp, đã bị đẩy ra khỏi ĐCS Pháp khi Đại Hội bế mạc. Hình như vào thời điểm
này Hồ đã học được tài tránh né những cuộc tranh luận mang tính học thuyết, Ruth Fischer, một
đảng viên cộng sản người Đức nhớ lại khoảng thời gian làm việc tại QTCS. Bà kể với Jean
Lacouture (nhà sử học người Pháp ‐ ND) rằng Hồ ʺhướng nhiều về hành động hơn là bàn thảo lý
luận. Ông luôn là người thiên về kinh nghiệmʺ [36]. Dù vậy những hồi ức của Fisher cũng như
của các cựu thành viên QTCS đã khác viết về Hồ sau khi ông đã nắm quyền lực cần nên nghiên
cứu một cách cẩn trọng. Trong cuốn Từ Lenin đến Mao (Von Lenin Zu Mao‐ND), Fisher viết
rằng Hồ đến Moscow vào năm 1922 để tham dự Đại Hội 4 QTCS. Vì không có bất cứ tài liệu
hoặc bằng chứng củng cố cho việc này, chúng ta có thể cho rằng Fisher đã dùng dữ liệu không
chính xác [37]. Dù trong bất cứ trường hợp nào, ta vẫn biết rằng ngay từ năm 1924 Hồ đã biết
được rằng nếu đứng không đúng chỗ trong trận chiến tư tưởng có nghĩa là không những sự
nghiệp cộng sản của ông sẽ bị chấm dứt mà hy vọng giành được sự ủng hộ cho nền độc lập của
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 61 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
thật của mình về những vấn đề không liên quan trực tiếp đến Việt Nam.
Phản ứng của Hồ đối với những cạm bẫy chính trị trong nội bộ QTCS là giữ mình kín đáo và tiếp
tục hướng tới mục tiêu đã được hoạch định cẩn thận của mình. Ông tập trung nỗ lực của mình
để thúc dục QTCS có hành động mạnh mẽ hơn đối với những vấn đề thuộc địa. Vào tháng 2 và
lần nữa vào tháng 3 năm 1924 ông viết thư yêu cầu được gặp Zinoviev. Vào năm 1920 Zinoviev
đã trở thành chủ tịch ʺTiểu Vụʺ của Ban Chấp Hành QTCS (Hồ đã ngưng làm việc tại các cơ
quan của QTCS vì mũi và những ngón tay bị loét cóng) [38]. Zinoviev đã chuyển những yêu cầu
của Hồ đến lãnh đạo mới của Cục Đông Phương, Fyodor Petrov (F.F. Raskolnikov) thay thế Karl
Rakek vào ngày 8 tháng 3, 1924 [39]. (Radek bị đem làm vật tế thần cho sự thất bại của cuộc cách
mạng tại Đức, nhưng trở lại để đứng đầu Học Viện Tôn Dật Tiên cho đến năm 1927). Vào ngày
20 tháng 5, 1924 Hồ gửi một bản đề nghị dài ba trang đánh máy cho Petrov. Bản đề nghị vạch
nền tảng cho một Liên Minh Cộng Sản Á Châu. Sự yếu kém của nhân dân phương đông, ông
viết, là do họ bị cô lập với nhau.
ʺThật có ích khi những người An Nam học hỏi phương pháp tổ chức của những người anh em
Ấn chống lại đế quốc Anh,ʺ ông viết một cách hào hứng, ʺhoặc cách thức của giai cấp công nhân
Nhật đoàn kết chống chủ nghĩa tư bản, hoặc sự hi sinh cao cả của nhân dân Ai Cập nhằm đòi hỏi
tự do. Người dân phương đông nhìn chung rất tình cảm; đối với họ, một ví dụ điển hình có giá
trị hơn cả trăm bài diễn thuyết.ʺ Hồ đề nghị trường Đại Học Lao Động Cộng Sản Phương Đông,
nơi học sinh của 62 dân tộc châu Á đang nghiên cứu, nên trở thành cơ sở để tạo dựng Liên Minh.
Ông nôn nóng muốn tổ chức một uỷ ban dự bị trước khi Đại Hội QTCS sắp xảy ra vào tháng 6
[40].
Sáng kiến của Hồ dường như không được ai thực hiện, cho đến khi chính ông giúp thành lập
Liên Hiệp các Dân Tộc bị Áp Bức vào năm 1925 lúc ông đến Quảng Châu [41]. QTCS nghĩ rằng
cơ cấu của họ tại Moscow đã đủ để giúp các nước châu Á liên lạc với nhau. Vì thế những người
cộng sản Việt Nam lại không có một đảng Cộng Sản cho riêng mình. Điều này đặt họ vào vị thế
lúng túng, phải đi tìm sự giúp đỡ từ nhiều hướng. Những người Việt tại Pháp thì tham gia ĐCS
Pháp; trong khi đó cộng sản Pháp lại cho rằng những người cộng sản Việt Nam đang tìm hướng
đi đến Ủy Ban Thuộc Địa của ĐCS Pháp mặc dù uỷ ban này chỉ làm việc lấy lệ. Trong cơ cấu
hành chính quan liêu của QTCS, từ 1923 đến 1926 Đông Dương trực thuộc trong bộ phận rất mơ
hồ là ʺPhân Bộ Trung Đôngʺ thuộc Cục Đông Phương trong đó bao gồm cả Ấn Độ và Nam
Dương. Khi phong trào cộng sản Việt Nam đã phát triển, sự lẫn lộn vẫn còn tiếp diễn trong việc
ai là người chịu trách nhiệm hướng dẫn phong trào. Trên thực tế, sự lớn mạnh của cộng sản
Trung Quốc trong giai đoạn 1923‐1927 có lẽ là nguồn động viên lớn nhất cho phong trào cộng
sản phôi thai tại Việt Nam cũng như những phong trào cộng sản khác trên khắp vùng đông nam
châu Á. Một số người Việt lưu vong tại Trung Quốc đã trở thành đảng viên ĐCS Trung Quốc
trước khi ĐCS Việt Nam được thành lập.
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 62 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Ta có thể đoán rằng những cuộc tiếp xúc không chính thức giữa các nhân viên QTCS và sinh
viên của Đại Học Lao Động Cộng Sản Phương Đông (còn có tên là ĐH Stalin) ở Moscow đã trở
thành một diễn đàn trao đổi tư tưởng và tin tức. Nhưng ngoại trừ Hồ ra, không có người Việt
Nam nào có cơ hội theo học tại đây trước năm 1925 hoặc 1926, khi những sinh viên Đông Dương
đầu tiên được gửi qua từ Paris chính thức theo học [42]. Thành lập vào năm 1921 với mục đích
đào tạo những thành viên cộng sản cốt cán, cho đến năm 1924 trường này giảng dạy những
người Á châu nằm trong lãnh thổ của liên bang Sô Viết và con số học sinh nước ngoài theo học
ngày càng đông. Danh sách của sinh viên đến từ miền đông và nam Á năm ấy có 56 sinh viên
Triều Tiên, 109 sinh viên Trung Quốc, 6 sinh viên Mã Lai hoặc Nam Dương và 16 sinh viên
Mông Cổ [43]. Không có tài liệu chính thức về việc Hồ Chí Minh nghiên cứu tại đây trước năm
1936, mặc dù tác giả người Nga tên Yevgeny Kobelev trích dẫn từ một bài phỏng vấn Hồ ngày 15
tháng 3 năm 1924 trong tờ báo cộng sản Ý LʹUnità, trong đó Hồ đề cập đến việc nghiên cứu của
mình tại trường này [44]. M.N.Roy cũng xác nhận rằng Hồ đã theo học tại trường [45]. Vì Hồ đến
Moscow với tư cách chính thức qua Nông Dân Quốc Tế, rất có thể ông đã học những lớp về vận
động nông dân khi mới đến đây.
Hồ Chí Minh được phép làm việc như một ʺnhân viên không biên chếʺ cho các cơ quan QTCS
vào tháng 4 năm 1924 [46]. Một trong những nhiệm vụ chính của ông tại Moscow là soạn thảo
báo cáo về Việt Nam và viết bài cho báo chí cộng sản. Có thể là ông đã sửa lại những bản thảo đã
viết khi còn ở Pháp, đã được xuất bản dưới cái tên Bản Án Chế Độ Thực Dân Pháp bởi Nghiệp
Đoàn Lao Động tại Paris năm 1925. Bản thảo đánh máy bằng tiếng Pháp từ bản tài liệu của Hồ về
vấn đề Đông Dương nằm trong văn khố của QTCS, nhưng không có bằng chứng là nó đã được
xuất bản. Bản tài liệu bao gồm một giới thiệu ngắn về lich sử và địa lý Việt Nam và những phần
nói về việc trưng thu đất đai của người Việt một cách vô nhân đạo của nhà cầm quyền Pháp [47].
Một thành quả báo chí của Hồ tại Moscow là bài báo ʺLenin và Nhân Dân Phương Đôngʺ viết
năm 1924. Ông đã viết một bài dài 8 trang phân tích quan điểm của Lenin về chủ nghĩa đế quốc
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 63 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
và phong trào giải phóng thuộc địa. Bài viết này có giá trị hơn là bài viết tương tự nhưng đầy
cảm xúc ca tụng được in với cùng đầu đề trên tờ Sự Thật số 27 tháng 1, 1924 sau khi Lenin qua
đời. Bài viết sau đã phản ánh trung thực nỗi ray rứt của Hồ trong giai đoạn này của đời mình
ʺQuá quen với việc bị đối xử như những người lạc hậu và thấp hènʺ, ông viết, ʺhọ (người dân Á
châu) đã thấy Lenin như hiện thân của tình huynh đệ quốc tế. (...) họ sùng kính ông với với lòng
thành của con cái đối với cha mẹʺ [48]. Luận Cương của Lenin và những hứa hẹn của QTCS với
dân tộc thuộc địa có lẽ là những dấu hiệu đầu tiên mà Hồ tìm được về việc phương Tây thật sự
quan tâm đến vấn đề áp bức của người Pháp.
Đại Hội Quốc tế Cộng Sản lần 5
Khi Đại Hội 5 Quốc tế Cộng Sản khai mạc tại Moscow vào tháng 6 1924, Hồ cảm thấy cần giữ
nguyên áp lực với những người cộng sản tây Âu để họ quan tâm nhiều hơn nữa đến các thuộc
địa của mình. Cả ba lần phát biểu của Hồ tại Đại Hội chủ yếu tập trung vào việc yêu cầu có
nhiều hành động hơn đối với những vấn đề thuộc địa. Rõ ràng là Hồ vẫn còn nguyên tình yêu
nước và tinh thần kiên quyết của những tháng ngày ở Paris. Nhưng ông vẫn chỉ là một đại biểu
với lá phiếu tham vấn [49]. Chỉ vừa tròn 30 tuổi, ông đã không ngần ngại lên lớp giới lãnh đạo
của cộng sản thế giới về những thiếu sót của họ ‐ ông luôn xen vào những cuộc tranh luận kéo
dài về những vấn đề dân tộc và thuộc địa. Ông đã rất gay gắt với các đảng cộng sản Pháp và
Anh: ʺTất cả những gì mà đảng chúng ta đã làm trong lĩnh vực này là con số không. Tại xứ Tây
Phi thuộc Pháp chính sách quân dịch được thực hiện bởi những biện pháp cưỡng chế không thể
tưởng tượng, mà báo chí chúng ta chẳng đả động gì đến. Chính quyền thuộc địa tại Đông Dương
đã trở thành những kẻ buôn nô lệ, chuyên bán dân bản xứ Bắc Kỳ cho những chủ đồn điền ở
quần đảo Thái Bình Dương; họ đã tăng hạn quân dịch của dân bản xứ từ hai năm lên bốn năm;
họ đã trao phần lớn thuộc địa cho tập đoàn cá mập... và báo chí chúng ta vẫn một mực lặng imʺ
[50]. Ông đề nghị một số biện pháp có thể áp dụng lập tức như: một diễn đàn về thuộc địa trên
báo Nhân Đạo, tăng cường việc tuyên truyền và kết nạp thành viên thuộc địa, bảo trợ các sinh
viên thuộc địa tại Đại Học Lao Động Cộng Sản Phương Đông ở Moscow, tổ chức thành phần
công nhân thuộc địa tại Pháp, và bắt buộc các đảng viên quan tâm đến những vấn đề thuộc địa
[51].
Việc tham gia lần cuối cùng của Hồ vào cuộc tranh luận về vấn đề nông dân rõ ràng là đã được
ông tính toán kỹ lưỡng. Ông phát biểu với tư cách là một chuyên viên về nông dân thuộc địa
Pháp chứ không chỉ riêng về Đông Dương. Những nghiên cứu và bài vở của ông và đồng nghiệp
từ tờ báo Người Cùng Khổ có thể là cơ sở cho bài phát biểu. Ông đã không bỏ phí thời gian với
những lời chính trị sáo rỗng như tỉ lệ phần trăm của bần nông, trung nông, phú nông và địa chủ.
Theo ông 95% dân số thuộc địa Pháp đang bị ʺbóclột hoàn toànʺ [52]. Việc trưng thu đất đai của
tư bản Pháp là nguồn gốc của sự bóc lột ấy. Ông nói tại Việt Nam ʺKhi người Pháp đánh chiếm
vùng đất này, chiến tranh đã đẩy nông dân ra khỏi làng quê của mình. Kết quả là khi họ quay về
quê quán, đất đai của họ đã bị chiếm dụng bởi các chủ đồn điền theo gót đội quân chiến thắng.
Chúng đã chuyển nhượng đất đai mà dân bản xứ đã sinh sống và lao động suốt mấy thế kỷ quaʺ
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 64 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
vùng châu Phi xích đạo, nơi mà ʺngười già, phụ nữ và trẻ em bị giam giữ, hành hạ, tra tấn, bỏ
đói, đoạ đày và đôi khi giết chếtʺ [54]. Hồ so sánh việc giải phóng người dân khỏi ách thuộc địa
cũng giống như cách mạng vô sản: ʺNhiệm vụ của Quốc tế Cộng Sản là giúp đỡ tổ chức thành
phần nông dân đáng thương này. Nhiệm vụ của họ là vạch ra con đường đến cách mạng vô sản
và giải phóngʺ [55]. Ta tự hỏi rằng những kỷ niệm của ông ở Trung phần Việt Nam năm 1908 đã
ảnh hưởng nhiều như thế nào đến cái nhìn của ông về sự áp bức của người Pháp ‐ những bất
công mà ông đã chứng kiến khi còn là một thiếu niên chắc chắn đã thúc đẩy ông như thời ông
còn ở Paris. Trên thực tế, trong báo cáo cho Quốc Tế Nông Dân vào tháng 7 năm 1924 về giới vô
sản Việt Nam, ông đã đề cập đến ʺsự áp bức dã man và đẫm máuʺ của người Pháp năm 1908
[56]. Thời điểm cho cuộc cách mạng dân chủ tư sản hay mối quan hệ công nông đối với ông
không quá quan trọng vào năm 1924.
Mặc dù Đại Hội 5 đã đánh dấu sự xuất hiện chính thức của Hồ trong chính trường QTCS, bản
thân nó không phải là một diễn đàn quan trọng để thảo luận về các vấn đề thuộc địa. Sự cách
biệt ngày càng lớn giữa Trotsky và bộ ba lãnh đạo tại Nga, cùng với thời kỳ hậu tử của cuộc cách
mạng Đức bị thất bại năm 1923, đã che phủ mọi chủ đề khác. Với mối nguy hiểm ngày càng lớn
của việc chia rẽ trong nội bộ CSQT, mọi quan tâm đều chú trọng vào vấn đề ʺkỷ luật Bolshevikʺ.
Câu khẩu hiệu ʺBolshevik hoáʺ xuất hiện lần đầu tiên tại đại hội này ‐ những đảng thành viên
của QTCS bắt buộc phải trở thành những đảng có kỷ luật, ʺkhông cho phép chia rẽ, nhiều
khuynh hướng hay bè pháiʺ [57].
Chúng phải được tái cơ cấu theo mô hình của đảng Bolshevik
Nga. Những thành phần chủ chốt của các đảng thành viên trong QTCS không những phải báo
cáo với lãnh đạo của đảng mình mà còn cả với Ban Chấp Hành QTCS. Ban Chấp Hành sẽ có
trách nhiệm hiệu đính cương lĩnh của các đảng cũng như tất cả các tài liệu hoạt động khác.
Những dấu hiệu chia rẽ trong nội bộ đảng cộng sản Nga đã xuất hiện trong cuộc thảo luận về
sách lược của mặt trận thống nhất, một thảo luận mà Zinoviev gọi là ʺvấn đề gây tranh cãi nhất
trong hàng ngũ chúng taʺ [59]. Chính Zinoviev đã đánh giá rất thấp sách lược và nguồn gốc của
nó, nhưng ông vẫn chắc chắn rằng nó sẽ tồn tại trong đường lối của QTCS cũng như của đảng
CS Nga. ʺSách lược của Mặt Trận Thống Nhất vẫn đúng đắn,ʺ ông nói thẳng thừng. Nhưng ông
lại bổ sung một điều khoản về ʺvấn đề phải đặt ra một cách vững chắc, cá biệt cho mỗi quốc gia,
phù hợp với những điều kiện thuận lợi.ʺ Ông nhấn mạnh rằng sách lược đang đưa nước Nga trở
lại tình trạng kinh tế tương đối ổn định là một sự lùi bước:
Nhìn lại quãng đường đã qua, chúng ta có thể thấy rằng với tổng thể Quốc tế Cộng Sản trong giai
đoạn 1921‐1922, những sách lược về mặt trận thống nhất có nghĩa là việc nhận thức rằng chúng
ta vẫn chưa chiếm được đa số tầng lớp lao động; thứ hai, phong trào dân chủ xã hội vẫn còn rất
mạnh; thứ ba, chúng ta vẫn còn trong vị thế phòng thủ và kẻ thù vẫn đang tấn công... thứ tư,
cuộc đấu tranh quyết định vẫn chưa là ưu tiên hàng đầu. Vì thế chúng ta phải thúc đẩy khẩu hiệu:
ʺHướng tới quần chúng!ʺ và kế đến là những sách lược của mặt trận thống nhất...
Đối với những đảng CS châu Âu, Đại Hội 5 đã thiết lập một hướng đi về phía tả. Karl Radek,
người cố vấn của đảng CS Đức đã bị đổ lỗi cho sự thất bại của cuộc khởi nghĩa năm 1923. Cả ông
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 65 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
như là ʺmột liên hiệp hữu cơ với phong trào dân chủ xã hộiʺ [60]. Nhưng cũng nên lưu ý rằng,
theo Radek và lãnh đạo ĐCS Đức Brandler, liên hiệp này đã được phê chuẩn bởi QTCS vào năm
1923 [61]. Việc QTCS và giới lãnh đạo Nga một mực đổ lỗi cho những người thực hiện chính
sách tại địa phương đã là điềm báo trước cho những gì sẽ xảy ra sau đổ vỡ của mặt trận thống
nhất tại Trung Quốc. Điều nên lưu ý nữa là Trotsky không bao giờ là người ủng hộ cho việc hợp
tác với tầng lớp dân chủ xã hội.
Trong bản ʺTuyên Ngôn của Đại Hội Năm QTCS Kỷ Niệm Mười
Năm Chiến Tranh Thế Giới Bùng Nổ,ʺ ông lên án những thành viên dân chủ xã hội Đức vì vai
trò của họ trong sự thất bại của cuộc khởi nghĩa 1923: ʺRõ ràng là trong những thời khắc quan
trọng, thời khắc giữa sự sống và cái chết của giai cấp tư sản, khi tương lai của giai cấp lao động
đang bị đe doạ, những kẻ dân chủ xã hội đã hiểm ác phá hoại mặt trận thống nhất của giai cấp
công nhân, dẫn đến sự lưỡng lự trong hàng ngũ công nhân, làm ngã lòng và cô lập đảng cộng
sản, và trở thành kẻ cầm trịch cho bọn tư bản phản độngʺ [62]. Trong vài năm sau quan điểm này
đã được củng cố vững chắc trong tư tưởng của QTCS và được Stalin truyền bá rộng rãi trong
những năm 1928‐1929.
Nhận định của đại biểu người Pháp Albert Treint về mặt trận thống nhất đã tóm tắt quan điểm
đang thịnh hành trong đại hội: ʺMặt trận thống nhất là một sách lược nhằm huy động quần
chúng cách mạng và không phải là một tổ chức liên minh với những người cầm đầu dân chủ xã
hội . (...) Những chính quyền Lao Động và Cánh Tả tạo ra bởi nền dân chủ tư sản tìm được sự
hưởng ứng từ bên trong những đảng phái của chúng ta... đấu tranh chống lại chủ nghĩa tư sản
hơn bao giờ hết là đồng nghĩa với đấu tranh chống lại dân chủ xã hội bên ngoài, cũng như đấu
tranh chống lại thành phần hữu khuynh bên trong QTCS.ʺ Trong bài diễn văn bế mạc đại hội,
ông nói:ʺĐồng thời chúng ta cũng: Chống lại sự xóa bỏ việc Bolshevik hoá ĐCS Nga; Ủng hộ việc
Bolshevik hoá các đảng anh em, ủng hộ việc nhận thức rằng Quốc tế Cộng Sản, trong tinh thần
Lenin, phải trở thành một đảng Bolshevik quốc tếʺ [63].
Dmitry Manuisky, một thành viên nói tiếng Pháp của QTCS từ Ukraine, người được cho là
xướng ngôn viên cho quan điểm của Stalin, đã giới thiệu trước Đại Hội sách lược mặt trận thống
nhất cho các thuộc địa. Ông nêu lên việc ĐCS Trung Quốc đã phê phán các thành viên đảng này
tham gia vào Quốc Dân Đảng là ʺphản bội giai cấpʺ. Ông thừa nhận rằng những người cộng sản
phải khéo léo giữa việc lợi dụng những sách lược của mặt trận thống nhất đang ʺcách mạng hoá
các nước phương Đông,ʺ và việc mất đi đặc điểm riêng biệt của giai cấp họ. Ông công khai tự hỏi
rằng những người cộng sản châu Á có nên ʺkhông những hợp tác với các đảng tiểu tư sản mà
còn đi đầu trong việc tập hợp họ lại trong những quốc gia lạc hậuʺ [64]. Căn cứ vào một bức thư
ông viết vào năm 1925 từ Quảng Đông, Hồ Chí Minh không hề băn khoăn về sách lược hợp tác
và trà trộn này. Ở phần tái bút của bức thư, viết cho các đại diện Pháp tại QTCS, ông yêu cầu họ
liên lạc với Ủy Ban Nghiên Cứu Thuộc Địa của ĐCS Pháp tại Paris để tìm hiểu xem Nguyễn Thế
Truyền có gia nhập ĐCS hay không. Nếu có, Hồ yêu cầu họ ra lệnh cho Truyền ʺgia nhập Nhóm
Lập Hiến vừa thành lập tại Paris để lũng đoạn nhóm này (pour la noyauter)ʺ [65].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 66 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
thống nhất. Phần lớn những phát biểu của ông nhắm vào những vấn đề tự quyết của các quốc
gia vùng Balkan và trung Âu. Tính hiệu quả của ông chắc chắn đã giảm thiểu vì việc M.N.Roy bị
truất phế. Từ năm 1920 Roy đã công khai bất đồng với đánh giá của những đảng viên Sô Viết về
phong trào dân tộc tại các nước thuộc địa. Roy cho rằng QTCS nên quan tâm hơn nữa đến tầng
lớp công nhân cách mạng và đặc biệt là giai cấp nông dân ở các nước thuộc địa [66].
Khi ông trở
thành thành viên với lá phiếu chính thức của Ban Chấp Hành QTCS, ý kiến của ông đã có nhiều
trọng lượng hơn. Phát biểu của Hồ trong cuộc tranh luận mà tôi đã trích dẫn ở trên, nằm trong
phiên họp thứ 22, sau phát biểu của Roy và Katayama. Rõ ràng là Hồ ủng hộ chủ trương về
thuộc địa của QTCS, nhưng lại không trực tiếp đối phó với vấn đề đầy tranh cãi của mặt trận
thống nhất. Ông chia xẻ với Roy niềm tin rằng cách mạng châu Âu phải dựa trên sự tiến bộ của
phong trào giải phóng tại các nước thuộc địa, và có vẻ sẵn sàng đưa ra một thảo luận về phương
cách quảng bá quan điểm này. Mục tiêu của ông là sự trì trệ của ĐCS Pháp. Ông còn đi xa hơn
trong việc cảnh báo rằng dân chúng thuộc địa đang ʺhướng về những tổ chức dân chủ cấp tiến
như Liên Đoàn Nhân Quyền... vì những thành phần này đã cố gắng đại diện hoặc ít ra là đã cho
thấy họ đã làm một cái gì đấy cho người dânʺ [67].
Sau Đại Hội 5 QTCS, Hồ Chí Minh còn tham gia vào Đại Hội 3 Công Đoàn Quốc Tế Đỏ (Red
International of Trade Unions, còn gọi là Profintern, thành lập năm 1921). Một lần nữa, tư tưởng
chủ đạo của ông vẫn là tình cảnh khốn cùng của đất nước mình và sự mong mỏi những đồng chí
người Pháp ủng hộ những người anh em lầm than tại các vùng thuộc địa. Trong bản báo cáo dài
năm trang của ông trước Đại Hội, ông đưa ra tình hình lực lượng công nhân trưởng thành tại
Việt Nam đang chờ đợi để được tổ chức. ʺCó những công ty với con số thợ thuyền rất cao,ʺ ông
nói: 3.000 người tại một nhà máy sợi ở Bắc Kỳ, 4.000 người tại các mỏ than ở Vịnh Hạ Long; 8.000
công nhân hoả xa và 30.000 công nhân tại nhà máy Xi Măng Portland. Những công nhân này làm
việc trong tình trạng vô cùng khốn khó, theo lời Hồ, từ 12 đến 14 tiếng một ngày, và còn hơn thế
nữa tại các đồn điền. Không có vấn đề về hưu trí hoặc bảo hiểm tai nạn lao động; công nhân
không được phép đình công [68]. Tồi tệ hơn nữa là tại Việt Nam đang tồn tại ba loại hình lao
động mà Hồ gọi là ʺba loại hình nô lệʺ [69]. Đầu tiên là những tù khổ sai được các nhà máy hoặc
đồn điền vay mượn ‐ họ làm việc trong khi trên người phải đeo gông xiềng. Kế đến là những
người đủ tuổi để làm phu tạp dịch ʺcỏ vêʺ (corvée ‐ lao động công ích ‐ ND) ‐ từ 18 đến 60 tuổi.
Con số nhất định cho những ngày lao động công ích thực sự chỉ nằm trên lý thuyết, Hồ nói;
ʺTrên thực tế nó là vô thời hạn. Khi một con kênh cần đào hoặc một đoạn đường cần đắp hoặc
sửa,ʺ ông giải thích, ʺthì lại có một cuộc tổng huy động kéo dài đến vài thángʺ. Loại hình thứ ba
là những người phu được chiêu mộ để đưa sang làm việc tại những thuộc địa của Pháp ở vùng
đảo Thái Bình Dương, nơi mà theo lời Hồ, họ bị bán cho các chủ đồn điền và xí nghiệp người
Âu.
Tình trạng của công nhân vô cùng tồi tệ, nhưng không hẳn là vô vọng, Hồ phát biểu trước Đại
Hội: ʺVới sự trợ giúp của các tổ chức cách mạng mà chủ yếu là Công Đoàn Quốc Tế, chúng ta có
thể phá tan gông xiềng áp bức của chủ nghĩa tư bản.ʺ Nhưng những người đồng chí Pháp phải
có ʺnhiệm vụ thiết thực để giúp đỡ một cách hiệu quả và thực tế chứ không chỉ bằng lời nói mà
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 67 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
lập hội đoàn của dân bản xứ và đề nghị phân công ít nhất là hai cán bộ tổ chức đến Đông Dương
[70]. Reynauld, đại biểu Pháp tỏ vẻ tán thành những đề nghị trên nhưng không đưa ra một hậu
thuẫn chính thức đối với kiến nghị của Hồ vì công đoàn của ông không đủ tài chánh để đưa cán
bộ tổ chức sang Việt Nam [71].
Quốc tế Cộng Sản và Mặt Trận Thống Nhất ở Trung Quốc
Sự do dự của Quốc tế Cộng Sản đang tách xa ra khỏi cái gọi là ʺmặt trận thống nhất thượng
tầngʺ được cấu thành bởi những thương lượng giữa tầng lớp lãnh đạo đảng, và nghiêng về ʺmặt
trận thống nhất hạ tầngʺ, tạo ra bởi việc kêu gọi sự ủng hộ những cương lĩnh và hành động của
ĐCS từ các thành phần công nhân không cộng sản và nông dân. Thật mỉa mai là đúng vào thời
điểm này, ĐCS và nhà nước Nga đang thực hiện Luận Cương về Những Vấn Đề Dân Tộc và
Thuộc Địa của Lenin bằng cách giúp tổ chức một mặt trận thống nhất hoàn toàn thượng tầng
giữa những người quốc gia Trung Quốc trong Quốc Dân Đảng và ĐCS Trung Quốc. Chính sách
này có lẽ đã không được đệ trình để thảo luận tại QTCS; Charles McLane (Giáo sư sử người Mỹ ‐
ND) chỉ ra rằng đây là một ʺchính sách đa tầngʺ bao gồm ĐCS và các cơ quan chính phủ Nga
[72]. Dù những thảo luận trong QTCS ít nhiều cũng được in ra toàn bộ, nhưng chắc hẳn là vì lý
do chính trị nên những chính sách về Trung Quốc đã không được thảo luận công khai. Bộ Ngoại
Giao Nga không muốn công khai hoá vai trò cố vấn của Borodin cho Tôn Dật Tiên, vì ngại rằng
nó sẽ làm lệch hướng quá trình bình thường hoá quan hệ với các nền dân chủ phương Tây.
(Những tài liệu của Nga vừa được bạch hoá gần đây cho thấy Borodin là viên chức chính thức
trong phái bộ của Bộ Ngoại Giao Nga tại Bắc Kinh. Leo Karakhan đã cân nhắc việc rút Borodin
vào cuối năm 1923 vì sợ rằng sự công khai của Tôn Dật Tiên về vai trò cố vấn của Borodin sẽ
mang tai tiếng cho Bộ Ngoại Giao [73])
Cơ cấu tổ chức của QTCS về nhiệm vụ hành động ở phương Đông đã liên tục thay đổi từ năm
1919 trở đi. Để tránh nhầm lẫn về khu vực và nhiệm vụ của những văn phòng và ban bí thư của
các cục Đông Phương và Viễn Đông, tôi sẽ giải thích vắn tắt về những thay đổi này cho đến thời
điểm 1924. Một Phân Cục Đông Phương của QTCS được thành lập vào tháng 12, 1919 theo quyết
định của Ban Chấp Hành, nhưng nó đã gặt hái được những gì thì không rõ [74]. Vào tháng 7
năm 1920 một phân cục Nhân Dân Phương Đông được thành lập, trực thuộc Phân Bộ Siberian
của ĐCS Nga ở Irkutsk, trong khi đó một Phân Bộ Đông Phương của của Ban Chấp Hành QTCS
ra đời vào tháng 5 năm 1920 tại Vladivostok [75]. Rồi vào tháng Giêng năm 1921 một bước mới
được thực hiện để liên kết các cơ quan có trách nhiệm về vùng Viễn Đông thuộc ĐCS Nga và
QTCS. Phân cục Nhân Dân Phương Đông tại Irkutsk được đổi thành ʺĐại diện của QTCS tại
Viễn Đông dưới hình thức Ban Bí Thưʺ. Đến tháng 3 năm 1921 có sáu mươi tám nhân viên tại
ban này, trong đó có nhà lãnh đạo tương lai của Mông Cổ là Choibalsan [76]. Cho đến cuối năm
1921 ban bí thư có bốn bộ phận: Mông Cổ ‐ Tây Tạng, Trung Quốc, Triều Tiên và Nhật [77].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 68 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
việc không theo một chương trình cụ thể nào và ʺhoàn toàn vô tổ chứcʺ [78]. Vì thế mà một chỉ
thị tái tổ chức lại được ban hành. Một cơ cấu hợp nhất được thành lập và cũng lại mang tên Cục
Đông Phương và Karl Radek được bổ nhiệm là người đứng đầu vào tháng 5 1923. Phụ tá của
ông là Grigory Voitinsky. Ba phân bộ được thành lập trực thuộc Cục Đông Phương là: Phân Bộ
Cận Đông, gồm Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Syria, Palestine, Morocco, Tunisia, Algeria và Persia; Phân
Bộ Trung Đông gồm Ấn Độ thuộc Anh, Đông Dương và Nam Dương; và Phân Bộ Viễn Đông
gồm Nhật, Triều Tiên, Trung Quốc và Mông Cổ [79]. Sự lưỡng lự và cũng có lẽ là tranh chấp
quyền lực làm thay đổi nhanh chóng việc quản lý các hoạt động của Phân Bộ Viễn Đông.
Ngaysau Đại Hội 4, vào tháng 12 năm 1922, Ủy Ban Vladivostok của Cục Đông Phương QTCS được
thành lập, bao gồm Voitinsky, Sen Katayama và Maring. Nhưng đến tháng Giêng năm tới,
Phòng Tổ Chức của Ban Chấp Hành QTCS đề xuất việc thiết lập một Ban Bí Thư Viễn Đông để
báo cáo trực tiếp với Ban Chấp Hành QTCS mà không lệ thuộc vào Cục Đông Phương. Văn
phòng Ban Bí Thư Viễn Đông có quyền lực rộng hơn Ủy Ban Vladivostok, bị chính thức đào thải
và tháng 6 1923. Ban Bí Thư mới cũng nắm quyền quản lý nhân viên Ủy Ban này:Voitinsky,
Katayama và Maring. Mặc dù ban bí thư này rõ ràng là trực thuộc Moscow, Voitinsky và Maring
giành phần lớn thời gian làm việc tại Trung Quốc [80]. Có thể hiểu rằng sự thay đổi hệ thống
điều hành đuợc Bộ Chính Trị ĐCS Nga cho là cần thiết vì đến năm 1923 họ đã quyết định quan
tâm cặn kẽ hơn về việc Nga và QTCS hỗ trợ Trung Quốc. Điển hình như vào năm 1923 Bộ Chính
Trị và có lẽ là chính Stalin đã chọn Mikhail Borodin nắm việc giúp đỡ Tôn Dật Tiên [81]. Ngay cả
vào thời của Lenin, Ban Chấp Hành QTCS đã bị những thành viên thuộc ĐCS Nga lũng đoạn
[82].
QTCS bắt đầu tham gia vào việc cố vấn cho phong trào cộng sản Trung Quốc vào mùa xuân năm
1920, khi Voitinsky lần đầu tiên đến Thượng Hải để giúp Trần Độc Tú (Chen Duxiu ‐ ND) soạn
thảo Cương Lĩnh Đảng Cộng Sản Trung Quốc vào tháng 10 năm ấy [83]. Maring và một phái
viên khác của QTCS là Nikolsky có mặt tại Đại Hội thứ nhất ĐCS Trung Quốc vào tháng 7 1921 ‐
báo cáo của Maring cho thấy rằng ông đã đưa ra vấn đề liên minh giữa cộng sản và Quốc Dân
Đảng trong chuyến đi đầu tiên của mình, nhưng đã bị đại hội bác bỏ [83]. Vì thế mà những chủ
trương ủng hộ việc liên minh với các phong trào dân tộc tại các quốc gia tiền tư bản vẫn chỉ là
một tuyên ngôn mà không có một kết quả thực tiễn nào. Vào tháng 8 1922, Maring đã thuyết
phục được 5 lãnh đạo tối cao của ĐCS TQ chấp thuận một chính sách gọi là ʺKhối chính trị bên
trongʺ [85]. chính sách này kêu gọi tất cả các đảng viên ĐCS TQ tham gia vào Quốc Dân Đảng
trong khi vẫn giữ nguyên cơ cấu và mục tiêu của ĐCS.
Vào năm 1923, nước Nga Sô Viết non trẻ đã bắt đầu vạch ra một cương lĩnh hành động để hỗ trợ
chính quyền cộng hoà của Tôn Dật Tiên ở miền nam Trung Quốc. Chủ trương này được phát
triển từ những mục tiêu đối ngoại của Nga ‐ tìm kiếm đồng minh và an vị bờ cõi ‐ chúng được
theo đuổi với một tốc độ nhanh hơn là những thành viên QTCS muốn. Charles McLane (Giáo sư
sử người Mỹ ‐ ND) chỉ ra rằng QTCS không trực tiếp liên quan đến những thương lượng ngoại
giao dẫn đến sự thoả thuận giữa Adolf Joffe và Tôn Dật Tiên vào tháng Giêng 1923 [86]. Thoả
Thuận Joffe‐Tôn đã chứng nhận sự trợ giúp của Moscow cũng như sự chấp nhận có điều kiện
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 69 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
vấn từ Ủy Ban Trung Ương Đảng Bolshevik Nga, Học Viện Hồng Quân, Công Đoàn Quốc Tế và
Đoàn Thanh Niên Cộng Sản Quốc Tế. Sau khi Hồ chí Minh đến Quảng Châu thì Nông Dân Quốc
Tế cũng có đại diện tại đây.
Nhiệm vụ của QTCS ở Trung Quốc giống như là một chi nhánh của lãnh sự Nga mà trong đó
những quyết định cuối cùng đều trực thuộc sự độc quyền của Stalin và Ủy Ban Trung Ương
ĐCS Nga. Những chỉ thị của QTCS với ĐCS Trung Quốc cho đến giữa năm 1923 cho thấy một
biện pháp cẩn trọng đối với những chủ đích của Tôn. Ví dụ như chỉ thị tháng 5 1923 của Ban
Chấp Hành QTCS gửi đến Đại Hội 3 ĐCS Trung Quốc yêu cầu rằng đảng này ʺphải cố gắng thiết
lập một liên minh công nôngʺ; nhưng chỉ thị này lại tiếp tục, ʺkhông cần phải nói ra rằng quyền
lãnh đạo phải thuộc về đảng của giai cấp công nhân... Để củng cố ĐCS, biến nó thành đảng của
đại đa số giai cấp vô sản, tạo ra những lực lượng của giai cấp công nhân trong các liên minh ‐
đây là nhiệm vụ hàng đầu của các đảng viên cộng sản...ʺ [87]. Nhưng việc tái tổ chức của các cơ
quan đặc trách vùng Viễn Đông của QTCS có thể xem là bằng chứng là những cố vấn của QTCS
sẽ làm việc sát cánh với Ủy Ban Trung Ương ĐCS Nga để thành lập mặt trận thống nhất giữa
ĐCS Trung Quốc và Quốc Dân Đảng. Như đã nói ở trên, vào tháng Giêng năm 1923, cùng thời
gian bản Thoả Thuận Joffe‐Tôn được ký, thì Ban Bí Thư vùng Viễn Đông trực thuộc Ban Chấp
Hành QTCS cũng được thành lập. Khi Đại Hội 3 ĐCS Trung Quốc chính thức thông qua chính
sách Khối Chính Trị bên trong vào tháng 5 1923, hậu trường đã được sắp xếp cho để Mikhail
Borodin bắt đầu nhiệm vụ của mình tại Quảng Châu. Borodin (Mikhail Grusenberg),một một
phái viên dày dạn của QTCS, ông đã ở Mỹ 11 năm để dạy tiếng Anh cho dân nhập cư cũng như
tổ chức những người xã hội gốc Nga. Borodin rời Bắc Kinh đến Quảng Châu vào tháng 9 1923.
Nhiệm vụ của Hồ tại Quảng Châu
Sau Đại Hội 5 QTCS, Hồ Chí Minh cuối cùng đã thuyết phục được Cục Đông Phương thực hiện
kế hoạch đi Trung Quốc của ông. Nhiệm vụ của ông hình như không được định nghĩa một cách
rõ ràng. Dù vậy, khó mà tin được rằng những người lãnh đạo QTCS đã không quan tâm đến yêu
cầu của ông. Những tóm lược về các sự kiện trong lá thư viết ngày 9 tháng 9 năm 1924 cho thấy
rõ là ông rời khỏi Moscow với rất ít hậu thuẫn:
Sau Đại Hội 5, Cục Đông Phương thông báo cho tôi rằng: 1) họ sẽ giới thiệu tôi với Quốc Dân
Đảng và tôi sẽ phải làm việc cho họ vì ngoài chi phí cho chuyến đi, Cục đã không có một trợ giúp
tài chính nào khác; 2) tôi đến đấy với tư cách cá nhân chứ không phải làm một phái viên của
QTCS; 3) tôi không có bất cứ liên hệ gì với đảng chúng ta [có lẽ ông ám chỉ ĐCS Pháp vì ông vẫn
là một đảng viên của nó) khi đến Trung Quốc.
Mặc dù những điều kiện trên có vẻ khó khăn nhưng tôi vẫn chấp nhận chúng để được đi khỏi nơi
đây. Để bù đắp cho điều kiện 2 và 3, tôi đã yêu cầu đảng mình gửi cho tôi một ủy nhiệm thư đến
ĐCS Trung Quốc, yêu cầu họ giúp tôi làm việc. Vì thế khó khăn trên đã được giải quyết [88].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 70 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
ʺQuốc Dân Đảng vẫn chưa trả lời bức thư của Cục Đông Phương. Và ngày khởi hành của tôi lại
bị dời lại vô hạn địnhʺ [89], ông viết. Những khó khăn này đã không xảy ra, ông tiếp tục, nếu
không vì trở ngại tài chính. Ông đề nghị QTCS nên đơn giản là chu cấp tiền để ông sống ở Trung
Quốc vì ông vẫn đang được họ chu cấp tiền chỉ để ʺngồi chơi không ở Moscowʺ.
Vào ngày 19 tháng 9 Hồ viết thư cho Albert Treint, một đảng viên của ĐCS Pháp đã trở thành
viên tối cao của QTCS từ Đại Hội 5. Ông là thành viên chính thức của Ban Chấp Hành QTCS
cũng như Ban Bí Thư. Trong bức thư Hồ nói rõ khó khăn của mình trong vấn đề mưu sinh tại
Quảng Châu. ʺViệc kiếm sống không là một khó khăn với tôi, ngay cả ở một nước mà tôi chỉ biết
ngôn ngữ viết chứ không biết ngôn ngữ nói,ʺ ông giải thích. ʺNhưng trong trường hợp của tôi thì
có vài trở ngại,ʺ ông bổ sung. Trước hết, ông than phiền rằng ông phải sống bất hợp pháp trong
một thành phố ʺđầy rẫy mật vụ Phápʺ. Thứ hai, ông ʺphải được hoàn toàn tự do để làm những gì
mình muốn như nghiên cứu tình hình, gặp gỡ mọi người và tổ chức một cái gì đóʺ. Ông thỉnh
cầu Treint lần cuối cùng là nên trình bày trường hợp của ông cho Ban Chấp Hành QTCS [90].
Treint đã trình bày với Ban Bí Thư QTCS, cơ quan có thẩm quyền để ra quyết định nhanh chóng,
ông kêu gọi Ban Bí Thư yêu cầu Cục Đông Phương xét lại đề nghị trợ giúp tài chánh cho Hồ:
ʺTrong khi thực dân Pháp đang dùng Đông Dương làm bàn đạp để bắt đầu can thiệp vào Trung
Quốc thì đây không phải là lúc để Cục Đông Phương cắt giảm nỗ lực tại Đông Dương nếu họ có
một chút ý thức chính trịʺ [91].
Rõ ràng là lời kêu gọi của Treint đã thành công, vì cuối cùng Hồ Chí Minh đã đến được Quảng
Châu khoảng ngày 11 tháng 11 1924. Khi ông báo cho một người bạn tại QTCS về chuyến đi của
mình, ông nói là ông đang trọ tại nhà Đồng chí Borodin với hai hoặc ba đồng chí người Trung
Quốc khác. Ông cho biết địa chỉ của mình là Lou, thuộc Văn Phòng ROSTA, Quảng Châu, Trung
Quốc [92]. Trong khoảng thời gian giữa 22 tháng 9 đến khi Hồ đến Quảng Châu, ai đó đã sắp
xếp cho ông làm công việc thông dịch cho ROSTA, Cơ Quan Điện Báo Nga, tiền thân của thông
tấn xã Tass. Vì Borodin đã đi Trung Quốc vào mùa thu 1924, việc này không thể là do ông sắp
đặt. Rất có khả năng là do công can thiệp của Voitinsky mà Hồ tìm được nơi ở lý tưởng này tại
Quảng Châu. Voitinsky lúc ấy đã quay lại Moscow và quay lại Trung Quốc vào tháng 11
1924[93]. Thư từ trong văn khố QTCS cho thấy ông có một đặc vụ hoặc chỉ điểm tại Bắc Kinh tên
là Sam Slepak, người này làm việc tại ROSTA trong năm 1923. Vì Slepark là Phó Cục Đông
Phương vào năm 1922, ta có thể cho rằng một nhân viên thường trực của QTCS và ROSTA đã
được dùng như là vỏ bọc cho hoạt động của QTCS [94]. Việc Hồ có báo cáo trực tiếp với
Voitinsky khi ông hoạt động tại Trung Quốc hay không thì không rõ, nhưng Voitinsky rất có thể
là người thu nhận những báo cáo viết bằng tiếng Anh của Hồ từ Quảng Châu (Cả hai Voitinsky
và Slepak, cũng như Borodin, đều thông thạo tiếng Anh, một lợi thế quan trọng để hoạt động tại
Trung Quốc). Trong khi công việc thông dịch và thông tín viên của Hồ đủ để ông chi tiêu hàng
ngày nhưng nó không tạo dựng cho ông được một vỏ bọc như là một phóng viên thực thụ.
Trong lá thư đầu tiên gửi cho Nông Dân Quốc Tế, ông yêu cầu họ tiếp tục giữ tên ông trong
danh sách Chủ tịch đoàn hoặc nếu họ quyết định rút tên ông ra thì nên đưa ra lý do rằng ông bị
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 71 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
bệnh ‐ ông không muốn mọi người biết việc ông đã đến Quảng Châu vì ông đang sống bất hợp
pháp tại đây [95].
Tóm lại, ta có thể khẳng định một cách chắc chắn là Hồ Chí Minh không được gửi đến Quảng
Châu như một phụ tá trực tiếp hoặc thư ký cho Borodin như trong những giả thiết trước đây
[96]. Dù vậy, vị thế và quan hệ của ông trong QTCS giai đoạn 1923‐4 vẫn là một bí ẩn. Có rất ít cơ
sở trong văn khố của QTCS về việc Hồ là một thành viên tên tuổi trong giai tầng lãnh đạo ngang
hàng với Manuilsky, hoặc được ai đó đỡ đầu [97]. M.N.Roy, một nhân vật đầy ấn tượng nói
được nhiều thứ tiếng người gốc Brahman Bengal đã nổi lên trong chính trường của QTCS giai
đoạn từ năm 1920, chính là đại biểu kỳ cựu cho các vấn đề thuộc địa tại Đại Hội 5 QTCS. Điều rõ
rệt là Hồ thích hợp với chủ trương mặt trận thống nhất cho các thuộc địa hơn là Roy, và vì thế đã
được Manuilsky khuyến khích ông lên tiếng tại Đại Hội. Nhưng không như Roy và những người
gốc Á khác hoạt động trong QTCS trong năm 1924, Hồ không hề đại diện cho một đảng cộng sản
châu Á nào cả. Cả hai Semaun của Nam Dương và Sen Katayama của Nhật được đề cử vào Ban
Chấp Hành QTCS năm 1924 có thể là vì họ đại diện cho những phong trào cộng sản tương đối
lớn mạnh.
Hơn nữa, sự đồng cảm Hồ đối với quan điểm của Manuilsky không đồng nghĩa với những đặc
ân. Trong một lá thư gửi Petrov, lãnh đạo Cục Đông Phương, Hồ than phiền về giá tiền thuê nhà
mà ông phải trả cho những tiện nghi tồi tệ tại Khách sạn Lux chật chội. ʺTrong những tháng
Chạp, tháng Giêng và tháng Hai,ʺ ông viết, ʺTôi ở phòng 176, luôn có 4 hay 5 người ở chung. Ban
ngày thì không ngớt ồn ào làm cản trở công việc của tôi. Ban đêm tôi lại bị rận cắn không thể
nghỉ ngơi được.ʺ Từ tháng 3, ông được chuyển sang một căn phòng đơn, ông nói. ʺVới diện tích
chật chội và đồ đạc giản đơn trong phòng tôi so với những phòng lớn hơn, thoải mái hơn, nhiều
đèn, điện thoại, phòng tắm, tủ quần áo, sofa, vân vân... với giá phải chăng thì số tiền họ bắt tôi
phải trả thì thật kinh khủng” [98] Với giọng điệu của kẻ bị sỉ nhục ‐ Hình như ông cảm thấy rằng
mình bị đối xử tệ hơn những người châu Âu hoặc có tầm cở như Roy.
Ấn tượng trong những thư từ liên lạc của Hồ Chí Minh trong suốt 14 tháng sống tại Nga là nỗi
bực tức về sự bất động của QTCS. Điều này có thể phản ánh thực tế của QTCS là chính nó cũng
không có được một đường lối chắc chắn hoặc vì việc đấu tranh bè phái giữa Trotsky và
Zinoview đã thu hút mọi quan tâm của giới lãnh đạo. Vị thế đảng viên của Hồ trong ĐCS Pháp
có thể đã làm cho tình huống của ông thêm phức tạp ‐ Ảnh hưởng của Trotsky đối với ĐCS Pháp
cũng đáng kể và đến tháng Giêng năm 1923 ông vẫn còn giao chức cố vấn của QTCS cho ĐCS
Pháp, với Jaques Doriot là người phụ tá [99]. Trong bãi mìn chính trị này, Hồ Chí Minh có vẻ
như đã học được cách ứng xử với những cấp quyền thế để theo đuổi những mục đích của mình.
Phong cách của ông khác biệt hẳn với Roy ‐ Sở trường của Roy là tranh luận lý thuyết, và đến
năm 1929 ông đã bị đẩy ra khỏi QTCS. Hồ thấy có thể quảng bá kế hoạch của mình với Albert
Treint, một người cánh tả theo phe Zinoviev, mặc dù Hồ không hoàn toàn đồng ý với với mọi
quan điểm của Treint. Khi đến Quảng Châu, Hồ đã viết thư cho một đồng nghiệp tại Moscow
rằng Treint đã ʺđấu tranh hết mìnhʺ để ông đến được Trung Quốc [100]. Dấu hiệu đầu tiên về vị
thế chính trị không hoàn toàn vững chắc của Hồ trong QTCS chỉ xuất hiện vào khoảng cuối năm
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 72 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
1927 và 1928, khi ông bắt đầu chuẩn bị quay lại châu Á. Đến cuối năm 1927 Albert Treint bị trục
xuất khỏi ĐCS Pháp và những ai tỏ rõ ngọn nguồn về sự thất bại của chính sách của Stalin về
mặt trận thống nhất tại Trung Quốc đều bị đặt dưới tầm nghi vấn.
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 73 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
CHƯƠNG 3: THỜI GIAN TẠI QUẢNG CHÂU VÀ NHỮNG
HỆ QUẢ (1924‐8)
đới này ông vẫn có cảm giác của một chuyến hồi hương sau bao cách trở. Quảng Châu là một
tiền đồn cho những chiến sĩ Việt Nam tự do từ khi triều đại Mãn Châu sụp đổ vào năm 1911.
Nhưng những hy vọng ban đầu của người Việt về hậu thuẫn của cộng hoà Trung Hoa trong việc
giúp đỡ tiền bạc và vũ khí cho cuộc khởi nghĩa chống Pháp đã nhanh chóng tiêu tan. Việc tăng
cường đàn áp của Pháp tại Việt Nam trong giai đoạn Chiến Tranh Thế Giới thứ I cộng với ảnh
hưởng mờ nhạt của Tôn Dật Tiên tại Trung Quốc dẫn đến những thất vọng đắng cay của người
cầm đầu phong trào chống Pháp Phan Bội Châu. Những hoạt động phá hoại với mục đích kêu
gọi sự quan tâm của chính phủ Tôn Dật Tiên cũng như chính phủ Đức trong thời kỳ chiến tranh
đã làm mất đi một số thành viên trung thành của Quang Phục Hội [1]. Sau vụ đặt bom giết hai
đại tá Pháp tại một khách sạn Hà Nội tháng 4 năm 1913, bảy người đã bị xử tử hình và 57 người
khác bị cầm tù, trong đó có hai người em của Phan Văn Trường [2]. Bản thân Phan Bội Châu
cũng bị giam tại một nhà tù Trung Quốc trong những năm 1914‐17, sau đó ông ẩn dật tại Hàng
Châu và kiếm sống bằng cách viết bài cho tờ báo Quân Sự [3].
Hồ Chí Minh xuất hiện trong bối cảnh ấy vào tháng 11 1924, vào lúc sự hỗ trợ quân sự của Nga
tại Quảng Châu đang đến mức tối đa với khoảng 50 giảng viên [4]. Chuyến tàu chở vũ khí đầu
tiên từ cảng Vladivostok đến Quảng Châu vào ngày 8 tháng 10 [5]. Mặt trận thống nhất giữa
ĐCS Trung Quốc và Quốc Dân Đảng đã được chính thức hoá trong Đại Hội Quốc Dân Đảng lần
1 vào tháng Giêng 1924, khi việc thành lập trường quân sự Hoàng Phố trên sông Châu Giang
được phê chuẩn. Cũng thời gian đó ba đảng viên cộng sản cũng được bầu vào Ban Chấp Hành
Trung Ương Quốc Dân Đảng, trong khi đó 6 đảng viên cộng sản khác, trong đó có Mao Trạch
Đông cũng là những thành viên ứng cử [6]. Thời gian Hồ sống tại Trung Quốc cho đến tháng 5
1927, trùng hợp với thời điểm thành công chính trị của chính phủ tại Quảng Châu. Ông đã tận
dụng được khoảng thời gian đầy lợi thế của mặt trận thống nhất, thời gian mà những người lưu
vong Việt Nam tại Trung Quốc có thể tự do hấp thụ những bài học và ý tưởng mới từ những cố
vấn người Nga, từ những vấn đề quân sự đến lý luận chính trị và phương pháp tổ chức. Khí thế
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 74 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
cũng đã cung cấp những thành viên mới cho lực lượng nổi dậy trong tương lai ở miền nam
Trung Quốc. Điểm chính của chương này sẽ là việc Hồ đã lợi dụng những bối cảnh trên như thế
nào để tạo dựng mầm mống cho đảng cộng sản Việt Nam.
Dù thế, thật quá đơn giản nếu cho rằng những năm tháng của Hồ tại Quảng Châu chỉ là một kẻ
truyền giáo từ Moscow đến để cải đạo mọi người qua chủ nghĩa cộng sản. Mặt trận thống nhất
cũng là một kinh nghiệm đáng học cho ông cũng như những người Việt Nam khác đã sống qua
giai đoạn này. Hồ đến vào thời điểm cao trào của khởi nghĩa nông dân tại tỉnh Quảng Châu mà
ông có nhiệm vụ phân tích và cổ vũ dưới danh nghĩa của Nông Dân Quốc Tế. Đây là lần đầu tiên
ông tiếp xúc với giai cấp nông dân châu Á kể từ thuở thiếu thời tại Trung phần Việt Nam, và
chắc chắc là nó đã đánh dấu một bước tiến quan trọng trong quá trình chuyển biến của ông từ
một tuyên truyền viên để trở thành một nhà tổ chức cách mạng thực thụ. Mặt trận thống nhất
giữa ĐCS Trung Quốc và Quốc Dân Đảng lại là một hiện tượng chính trị phức tạp hiếm thấy mà
một thời gian sau nó vẫn bị đem ra tái thẩm định và phê phán. Cuối cùng khi mặt trận này tan
vỡ vào năm 1927, đấu đá nội bộ trở thành một phần trong cuộc đấu tranh gay gắt cho linh hồn
của phong trào cộng sản thế giới. Sự tan rã của mặt trận thống nhất trở thành khuôn mẫu cho
những người cộng sản với những mục đích khác nhau ‐ cả hai trào lưu Stalinist và Trotskyist
đều dùng nó để chứng minh rằng không bao giờ tin vào những đồng minh tư sản. Hồ Chí Minh
và những đồng hương trải qua thời kỳ hỗn loạn này đã không hoàn toàn rút ra bài học giống
nhau. Cụ thể là những học viên Việt Nam sống tại Trung Quốc trong giai đoạn tan rã của mặt
trận thống nhất đã trở thành những người cực đoan nhất trong giai tầng chính trị Việt Nam.
Phần cuối của chương này sẽ phân tích những hệ quả này và vị trí của phong trào cộng sản Việt
Nam vào đầu năm 1928.
Có ba nguồn tài liệu chính về giai đoạn này trong sự nghiệp của Hồ Chí Minh, mỗi tài liệu phản
ảnh một quan điểm khác nhau về những hoạt động của ông. Trước hết là những báo cáo và thư
từ của ông gửi đến các cơ quan của QTCS có trách nhiệm giám sát những hoạt động của ông về
việc kết nạp những cán bộ khung cho mạng lưới cộng sản Việt Nam. Kế đến là những thư từ của
ông gửi cho Nông Dân Quốc Tế, trong đó cho thấy ông đã tích cực tham gia vào phong trào
nông dân tại Quảng Đông, đặc biệt là trong năm 1925. Nguồn tài liệu thứ ba là tàng thư Pháp, cụ
thể là những báo cáo của điệp viên Sở Liêm Phóng có tên là Lâm Đức Thụ (còn có tên là Nguyễn
Công Viễn, Nguyễn Chí Viễn hoặc Hoàng Chấn Đông).
Là một trong những phụ tá chủ lực của Phan Bội Châu, từng tốt nghiệp Học Viện Quân Sự Bắc
Kinh, Lâm Đức Thụ (còn gọi là điệp viên Pinot) đã sớm trở thành một thành viên trong nhóm bí
mật của Hồ. Là con trai của Nguyễn Hữu Đàn, một một đồng học với cha của Hồ tại Trường
Quốc Tử Giám ở Huế [7]. Những báo cáo của Thụ gửi cho Sở Liêm Phóng đôi khi bao gồm
những nhận định sâu sắc về phương pháp hoạt động của Hồ, nhưng phần đông thường là
những tường thuật từ những tin đồn gián tiếp, giống như những mật vụ khác của Sở Liêm
Phóng đã từng làm. Việc này chỉ có thể giải thích là do Thụ không lọt sâu vào được hàng ngũ tin
cẩn của Hồ ‐ nhưng cũng có thể là do Thụ đã không báo cáo tất cả với Sở Liêm Phóng. Những
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 75 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Tùng Mậu, đều tin rằng Lâm Đức Thụ chỉ truyền đạt những thông tin vô bổ cho người Pháp để
nhận tiền thưởng đem giúp cho tổ chức[8].
Công bằng mà nói, rõ ràng là Sở Liêm Phóng cũng đã gặt hái được nhiều thành quả từ sự hợp
tác của Lâm Đức Thụ. Rõ ràng là ông là một điệp viên vô cùng quí giá ít nhất là cho đến năm
1929. Ông rất tự tin về giá trị của mình nên đã liên tục yêu cầu tăng tiền thưởng. Ví dụ như vào
tháng Chạp năm 1926, ông than phiền rằng tiền lương của mình bị chậm trễ ʺvà hơn thế nữaʺ,
ông viết, ʺtôi chẳng nhận được toàn bộ số tiền còn thiếu và những chi phí liên lạc đang làm tôi
phá sản” [9] Là một thợ chụp ảnh tại Quảng Châu, ông đã chụp hình rất nhiều thành viên vừa
tham gia vào nhóm hoạt động của Hồ Chí Minh [10]. Những bức ảnh này đã được người Pháp
sử dụng trong giai đoạn 1930‐1 để nhận diện những nghi can cộng sản. Dù vậy, đến tận cuối
năm 1929 những người cộng sản miền nam Trung Quốc mới vỡ lẽ rằng lòng trung thành của
Thụ chỉ dành cho người Pháp [11]. Vào đầu năm 1925, Thụ đã tìm cách đánh động người Pháp
rằng Hồ Chí Minh đã đến Trung Quốc dưới bí danh Lý Thụy [12]. Mọi cố gắng của Hồ nhằm giữ
bí mật về sự hiện hữu của ông đối với người Pháp đã trở nên vô ích.
Bước đầu tổ chức (tr.72 ch.3)
ngày 12 tháng 11 năm 1924. Ông bảo rằng ông đã đến nơi một ngày trước đó [13], mặc dù trong
thư ông lại viết như ông đã chứng kiến rất nhiều sự kiện xảy ra tại Trung Quốc lúc bấy giờ. Một
trong những lá thư có nội dung tường thuật trực tiếp việc bà Fanya Borodin, vợ của Mikhail
Brorodin, đã tổ chức phong trào phụ nữ Trung Quốc ra sao [14]. Có thể ông đã đi xa lên đến
Thượng Hải với Voitinsky, người đã từ Moscow quay lại Trung Quốc vào tháng 11. Dù gì đi
nữa, ông đã mau chóng tiếp cận và tổ chức liên lạc với Cơ quan ROSTA, nơi chu cấp nguồn thu
nhập của ông trong thời gian sống tại Quảng Châu. Vấn đề quan tâm cấp bách nhất trong thủ đô
nước cộng hoà Trung Hoa lúc ấy là chuyến đi của Tôn Dật Tiên đến Bắc Kinh, vị tổng thống
Quốc Dân Đảng hy vọng có thể thương lượng về một hoà hoãn chính trị với các lãnh chúa phía
bắc [15]. Hồ viết bằng tiếng Anh với lối hành văn súc tích thường lệ cho một người bạn vô danh
ở QTCS: ʺTôi vẫn chưa gặp gỡ ai cả. Mọi người ở đây đều bận rộn về chuyến du hành lên
phương Bắc của Bác sĩ Tônʺ [16]. Trong bức thư gửi cho Tomas Dombal, tổng bí thư Nông Dân
Quốc Tế người Ba Lan, ông xin lỗi vì đã không thông báo cho những uỷ viên ban chấp hành về
chuyến đi Trung Quốc của ông. ʺQuyết định cho chuyến đi từ Moscow của tôi đã được đưa ra
rất đột ngột và tôi đã không có thời gian báo cho ông biết,ʺ ông viết bằng tiếng Pháp. Sau đó ông
tường thuật việc những nông dân cùng khổ được tổ chức ra sao dưới ʺsự bảo hộ của Quốc Dân
Đảng, nhưng lại ở dưới sự chỉ đạo của những người cộng sản. Đây là cơ hội tuyệt vời cho việc
tuyên truyền của chúng taʺ [17].
Hồ đã giả danh một nữ đảng viên Quốc Dân Đảng có tên là Loo Shing Yan để viết bài tường
thuật về phong trào phụ nữ. Ông gửi kèm với một lá thư giới thiệu cho một tờ báo‐thư phụ nữ
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 76 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
nay tôi mong muốn được tiếp tục hợp tác. Nhưng vì tôi đang hoạt động bất hợp pháp tại đây
nên tôi sẽ gửi những bài báo dưới dạng ʺnhững lá thư từ Trung Quốcʺ, và sẽ ký tên của một phụ
nữ. Tôi cho rằng việc này sẽ giúp chúng giữ được tính nguyên thuỷ và đa dạng, và đồng thời
cũng để bảo đảm bí mật cho tôi.ʺ Ngay khi Hồ nhận nhiệm vụ là một thông dịch viên và tuyên
truyền viên cho ROSTA chắn hẳn là ông đã tìm cách liên lạc với những người Việt lưu vong sống
rải rác ở miền nam Trung Quốc. Vào cuối năm 1924 những người này dường như không có một
tổ chức chặt chẽ nào.
Họ đã được thu nhập vào những học viện hoặc quân đội địa phương, cụ
thể là quân đội Vân Nam của tướng Yang Ximin, đang chia sẻ quyền lực tại tỉnh Quảng Đông
cho đến giữa năm 1925. Một số khác như thủ lĩnh phiến quân người Việt gốc Hoa là Tam Kam
Say, một thổ phỉ, kết giao với bọn buôn thuốc phiện và trộm trâu ở vùng biên giới. Ngay cả
trước khi Hồ đến Trung Quốc, vị thế của Phan Bội Châu trong thành phần lưu vong người Việt
cũng đã trở nên mờ nhạt hơn thời kỳ trước chiến tranh. Trong khoảng thời gian 1923, một số
trong họ bắt đầu gây dựng một tổ chức mới lấy tên là Tâm Tâm Xã và không mời Phan Bội Châu
tham gia. Thanh danh của ông đã bị hoen ố bởi luận thuyết về sự hợp tác Pháp‐Việt mà ông đã
viết theo chỉ thị của Phan Bá Ngọc, một người lưu vong và bị tình nghi là chỉ điểm cho Pháp.
Phan Bá Ngọc là con trai của thủ lĩnh dân tộc Phan Đình Phùng người Nghệ Tĩnh, Ngọc bị
thuyết phục bởi những hứa hẹn cải cách của Toàn Quyền Sarraut[19]. Ông đã bị ám sát với tộidanh phản bội bởi Lê Hồng Sơn vào năm 1922 theo lệnh của Cường Để [20].
Tâm Tâm Xã bắt đầu khôi phục lại một số mạng lưới quyên góp trong nước của Phan Bội Châu,
và vào tháng 6 1924 họ đã thực hiện một vụ đánh bom nhằm vào Toàn Quyền Pháp Merlin đang
đi qua Quảng Châu [21]. Trong khi tài liệu của Hà Nội và hồi ký của Phan Bội Châu đều không
nhấn mạnh việc này, Lê Hồng Sơn sau này đã khai nhận với Sở Liêm Phóng Pháp về vai trò lãnh
đạo của Nguyễn Hải Thần trong vụ mưu sát. Nguyễn Hải Thần là một người quốc gia gốc miền
bắc đã tham gia phong trào Phan Bội Châu năm 1905 và là một du sinh tại Nhật. Chuyện kể rằng
ông đã tìm gặp một kẻ phản loạn người Hoa là sĩ quan trong quân đội Vân Nam đang đồn trú
tại Quảng Châu, người này đã giúp ông chế tạo hai chiếc cặp đựng bom. Một chiếc được đặt tại
khu tô giới Pháp là Sa Diện bởi một người lưu vong tên là Phạm Hồng Thái giả dạng một nhiếp
ảnh viên. Quả bom nổ giết chết ba khách người Pháp nhưng không trúng Merlin [22]. Phạm
Hồng Thái chạy trốn và bị chết đuối trên sông Châu Giang và trở thành một anh hùng dân tộc.
Điều cay đắng là vào thời điểm vinh quang này của những người Việt quốc gia, được xem như
là màn khởi đầu cho trận chiến mới chống lại người Pháp, cũng là thời điểm mà Lâm Đức Thụ
vừa chiếm được lòng tin của Liêm Phóng Pháp. Những đồng chí của ông cho rằng chính ông đã
báo trước với người Pháp về vụ đánh bom và cũng đã giao nộp chiếp cặp đựng bom thứ hai cho
họ để lấy thưởng [23].
Việc ám sát Merlin dường như đã giúp Phan Bội Châu gia tăng sinh lực. Ông đến Quảng Châu
vào cuối mùa hè, vài tháng trước khi Hồ đến, để hội ý với những người lưu vong Việt Nam và
để tiếp xúc những cố vấn Nga vừa được cài đặt tại Học Viện Quân Sự Hoàng Phố [24]. Vào thời
điểm ấy có lẽ ông đã giúp một số môn đệ trẻ của mình được thu nhận vào trường này nhờ sự tận
tâm từ văn phòng của một lãnh đạo Quốc Dân Đảng là Liêu Trọng Khải (Liao Zhongkai ‐
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 77 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
ND)[25]. Ông cũng bàn thảo với các đồng hương lưu vong về việc đổi Quang Phục Hội trở thành
Việt Nam Quốc Dân Đảng. Họ đã thành lập một số uỷ ban, dựa trên cơ cấu tổ chức của Quốc
Dân Đảng Trung Quốc, theo trong hồi ký của ông [26]. Nhưng đến tháng 11 1924 Phan lại quay
về Hàng Châu và ở lại đấy cho đến tháng 6 năm sau.
Trong số những học viên người Việt theo học tại Học Viện Hoàng Phố vào mùa thu 1924 có Lê
Hồng Sơn, Lê Hồng Phong và Lê Quảng Đạt, đều là người Nghệ An [27]. Nhưng một số học viên
theo học tại Hoàng Phố khoảng giữa năm 1925 là những học viên thuộc quân đội Vân Nam trong
năm 1924, có lẽ dưới quyền chỉ huy của Nguyễn Hải Thần. Những người này gồm có: Hoàng
Lương, Lưu Bích, Ngô Chính Quốc, và Liêu Khắc Thanh, theo báo cáo của Lâm Đức Thụ. Cùng
với Nguyễn Hải Thần, những người lưu vong lớn tuổi khác như Đinh Tế Dân và Đặng Sư Mặc
đã làm đến chức sĩ quan quân đội Vân Nam. Cũng nên nhớ rằng cho đến mùa thu 1924, Hoàng
Phố chỉ vừa mở cửa được vài tháng và vẫn còn trong giai đoạn tổ chức. Vào tháng 10 1924, Ủy
Ban Trung Ương ĐCS Trung Quốc nói rõ rằng họ đã không vừa lòng mấy với cung cách làm việc
của học viện. Họ báo cáo với Borodin rằng những kẻ phiến loạn đang cầm đầu học viện và một
số trung đoàn kiểu mẫu vừa thành lập đã ʺnằm trong tay những người nàyʺ. ʺHọ đang sử dụng
tiền bạc của ông để làm những việc quái quỉ gì không ai biết,ʺ họ viết trong thư [29]. Vì thế rất
khó mà biết được chất lượng về quân sự và chính trị mà những học viên người Việt thuộc những
khoá đầu tiên đã học được.
Hồ Chí Minh đến Quảng Châu vào một thời điểm thuận lợi, khi người Việt vừa nhận ra được
tiềm năng của phái đoàn cố vấn Nga nhưng lại chưa quyết định được sẽ phải làm gì sau vụ đánh
bom ám sát Toàn Quyền Merlin. Phan Bội Châu đang ở Hàng Châu, quá xa để đóng vai trò
quyết định về những công tác hàng ngày ngay cả nếu những người lưu vong trẻ sẵn lòng để ông
tham gia vào những thảo luận của họ. Là một thành viên trong phái đoàn cố vấn Nga và là
người từng sống tại nhà của Borodin, Hồ có được lợi thế trong việc tìm kiếm hậu thuẫn cho tổ
chức của những người quốc gia mà sau này đã tiếp thu những đường lối tổ chức chính trị
Leninist của ông. Nhưng tìm được hỗ trợ tài chính từ phái đoàn Nga thì không dễ dàng như
người ta nghĩ. Hơn nữa, tình hình nội bộ của những người Việt lưu vong cũng lỏng lẽo hơn là
mọi người vẫn nghĩ. Trong thời gian từ tháng 12 đến tháng 9 1925 Hồ đã triệu tập được một số
thanh niên cốt cán cho tổ chức cộng sản nguyên thuỷ, đa số trong họ vẫn giữ lòng trung thành
cho đến khi ông rời khỏi Quảng Châu vào năm 1927. Nhưng quá trình này, được nhìn theo một
góc độ khác như là một thắng lợi của học thuyết Marxist‐Leninist và phương pháp tổ chức cũng
như tài vận động của Hồ cùng với giả thiết về sự phản bội của Phan Bội Châu, vẫn cần nên
nghiên cứu kỹ hơn là những tài liệu mà sử sách cộng sản Việt Nam muốn chúng ta tin vào.
Trên lý luận của những người chống cộng về việc Hồ Chí Minh nắm quyền lãnh đạo tại Quảng
Châu, thì ông đã chỉ điểm cho người Pháp bắt Phan Bội Châu nhằm mục đích thanh toán đối thủ
thật sự của mình. Chuyện kể rằng Hồ đã mật báo cho cảnh sát Pháp về những hoạt động của
Phan và đã lừa ông đến một địa chỉ thuộc tô giới quốc tế tại Thượng Hải, và vị chí sĩ yêu nước
này đã bị bắt tại đây [30]. Ngoài lý do trừ khử đối thủ, một nguyên nhân khác giải thích cho
hành động của Hồ là ông muốn lĩnh số tiền thưởng mà người Pháp đã treo giải cho cái đầu của
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 78 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
những phản đối tại Việt Nam và do đó sẽ thúc đẩy phong trào kháng Pháp [31].
Nhưng căn cứ theo báo cáo của Lâm Đức Thụ thì dường như Hồ không dính líu đến việc chỉ
điểm Phan cho Sở Liêm Phóng. Những báo cáo này nêu rõ rằng Thụ đã thông báo với người
Pháp từ lâu về những hoạt động của Phan, ít nhất là từ năm 1924 [32]. Vì thế khi người Pháp
quyết định đã đến lúc bắt Phan, họ không gặp mấy khó khăn trong việc tìm kiếm dấu vết của
ông. Ông đã bị bắt vào tháng 7 1925 (có thể là không phải vào tháng 6 như đa số giả thiết dựa
trên những hồi ức của Phan) và bị gửi trả về Hà Nội. (Lâm Đức Thụ báo cáo rằng Phan dự định
đến Quảng Châu vào cuối tháng 7 1925; lúc ấy ông vẫn chưa bị bắt, căn cứ theo báo cáo này vào
cuối tháng 6, 1925 [33]). Vào tháng 11 1925, ông bị tuyên án khổ sai chung thân. Chiến dịch phản
đối bản án của ông đã biến thành hàng loạt những cuộc bãi khoá và biểu tình trên toàn quốc mà
kết quả là đã thúc đẩy nhiều sinh viên dấn thân vào con đường hoạt động bí mật. Trên thực tế,
phiên toà xử Phan Bội Châu đã giúp quảng bá phong trào kháng chiến tại Trung Quốc, căn cứ
theo lời khai của một nhà hoạt động bị bắt năm 1931.
Người thanh niên 20 tuổi Trần Văn Thanh khai rằng, ʺvụ án Phan Bội Châu đã mở ra cho mọi
người thấy sự hiện hữu của những nhà cách mạng Việt Nam tại Trung Quốc, đặc biệt là tại
Quảng Châu. Học sinh chúng tôi không bàn gì ngoài chuyện 5 nghìn binh lính của quân đội
Hoàng Phốʺ [34]. Đến tháng Chạp 1925 viên Toàn Quyền mới là Alexander Varenne đã phải
nhượng bộ giảm bản án của Phan xuống thành quản thúc tại gia chung thân. Nhưng thật khó mà
tin rằng Hồ đã có thể tiên liệu trước hệ quả của việc Phan bị bắt để lợi dụng nó một cách tài tình
như người ta đã cáo buộc ông [35].
Hơn nữa, thật khó để nhìn ra vì sao Hồ lại muốn trừ khử Phan, vì trong những bức thư của mình
ông cho rằng mình đã có nhiều thành công trong việc thuyết phục những ʺphần tử ưu tú nhấtʺ
trong hàng ngũ Việt Nam Quốc Dân Đảng nghe theo quan điểm của mình. Văn khố Pháp có lưu
giữ một lá thư của Phan Bội Châu gửi cho Hồ vào đầu năm 1925, cho thấy vị sĩ phu già không
nghĩ rằng ông và Hồ là đối thủ của nhau, ông còn cho là Hồ sẽ bảo đảm cho công cuộc đấu tranh
chống Pháp được liên tục đến thế hệ sau. ʺNgoài cháu, còn ai có thể tin được để gánh vác trọng
trách thay thế ta?ʺ Ông hỏi. ʺTa rời tổ quốc khi đã gần tứ tuần,ʺ Phan viết, ʺvà ta không thể giũ
bỏ được những gì ta đã học ‐ vì thế mà ý tưởng hiện tại của ta cũng không khác gì ngày xưa.
Cháu đã học xa hiểu rộng và đã đi qua nhiều nơi hơn Bác ‐ mười lần, trăm lần hơn. Tư tưởng và
kế hoạch của cháu đều hơn hẳn của ta ‐ cháu có thể chia xẻ một vài công tác với ta được không?ʺ
ông hỏi, dường như với một chút mỉa mai. Phan Bội Châu cũng là bạn cùng huyện của thân phụ
của Hồ ở Nghệ An, con rể của Phan là Vương Thúc Oánh cũng là người cùng làng với thân phụ
của Hồ. Cả hai anh chị của Hồ đều chịu án khổ sai vì đã ủng hộ những đồng chí của Phan. Hồ
Chí Minh chắc hẳn dùng Phan Bội Châu như một bù nhìn cho phong trào của mình miễn là Phan
không có hành động ngăn cản kế hoạch của ông.
Không phải là không có vấn đề cạnh tranh trong nội bộ người Việt ở miền nam Trung Quốc.
Nguyễn Hải Thần (còn có tên là Vũ Hải Thụ, Nguyễn Cẩm Giang), chẳng bao lâu đã không có
cảm tình với Lý Thụy, và đến đầu năm 1927 đã tổ chức một nhóm kháng Pháp riêng. Ông và Hồ
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 79 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
đã trở thành đối thủ cho đến năm 1946. Nhưng trong những tháng đầu sôi nổi của thể chế cộng
hoà tại Quảng Châu, khi mặt trận thống nhất được xem là giải pháp cho cả hai phe quốc gia và
cộng sản, sự khác biệt trong xu hướng chính trị của họ chưa là trở ngại cho sự hợp tác của hai
bên. Hồ Chí Minh biết cách vận dụng thế lực chính trị đồng thời nhượng bộ cho những người
lưu vong khác nắm giữ những chức vụ quan trọng trong các tổ chức mà ông thành lập. Việc
quân đội Vân Nam bị đánh bại vào giữa năm 1925 cũng góp phần tích cực cho ông, như ta thấy,
bằng cách sử dụng trường Hoàng Phố như là nguồn tiếp liệu chính trong việc đào tạo và cung
cấp việc làm cho những người Việt lưu vong. Nhìn chung, những bằng chứng do báo cáo của
Lâm Đức Thụ cung cấp cũng như những báo cáo của Hồ đến QTCS đã giúp rút ra kết luận rằng
những người quốc gia Việt Nam và những người cộng sản nguyên thuỷ đã chưa thiết lập được
những tổ chức với đường lối rõ rệt trong lần đầu Hồ đến Trung Quốc. Những người lưu vong
như Lê Hồng Sơn và Trương Văn Lềnh, hai phụ tá tin cẩn nhất của Hồ, đã giữ quan hệ chặt chẽ
với cả hai phía ít nhất là cho đến năm 1928. Thật sai lầm nếu cho rằng những người lưu vong
Việt Nam đã có một quan điểm rõ ràng về sự trợ giúp của cộng sản đối với phong trào độc lập
của họ trong những năm 1924 và 1925. Một khi Hồ vẫn còn những đóng góp tích cực cho những
phương cách tổ chức và tiềm năng hậu thuẫn về tài chính thì ông vẫn có lợi thế hơn những thủ
lĩnh lớn tuổi đã bị bỏ rơi bởi người Nhật. Nhưng khi QTCS trở nên chậm chạp trong việc đáp
ứng những yêu cầu trợ giúp của ông, Hồ lo lắng rằng mình sẽ mất đi ảnh hưởng đối với những
người quốc gia. Tôi sẽ phân tích những bằng chứng liên quan đến vấn đề này ở dưới.
Vào ngày 18 tháng Chạp 1924, Hồ viết thư cho Chủ Tịch Đoàn QTCS báo rằng ông đã đến
Quảng Châu vào giữa tháng ấy. (Không thể giải thích được sự khác biệt về ngày đến của ông
trong thư và việc trước đây ông nói là đã đến vào ngày 11 tháng 11. Có lẽ là ông chỉ đơn giản
làm theo thói quen nhỏ giọt sự thật với những đối tượng khác nhau). Trong phần tái bút của lá
thư ông báo cho QTCS biết rằng ông đã lấy tên Trung Quốc là ʺLý Thụyʺ. Về phần mình, Hồ Chí
Minh đã đánh bóng sự khôn khéo của ông trong việc nối kết với các phần tử Việt Nam lưu vong.
ʺTôi đã gặp một số nhà cách mạng quốc gia người Việtʺ, ông viết, ʺtrong số họ có một người đà
rời Việt Nam ba mươi năm nay và trong thời gian ấy đã tổ chức được một số cuộc nổi dậy chống
Pháp... Mục đích duy nhất của người này là trả thù cho tổ quốc và gia đình đã bị sát hại bởi
người Pháp. Ông ta không biết gì về chính trị và càng không biết tí gì về công tác tổ chức quần
chúng. Trong những cuộc mạn đàm, tôi đã nêu lên việc cần thiết của việc tổ chức cũng như sự vô
ích của những cuộc khởi nghĩa thiếu tổ chức. Và ông ta đã nghe theoʺ [37]. Nếu ta cho đoạn văn
trên phóng đại khoảng 10 năm về chuyện nhân vật này rời khỏi Việt Nam thì đúng là Hồ đang
nói về Phan Bội Châu. Nhưng căn cứ theo những thư từ của Phan từ đầu năm 1925, thì dường
như hai người chưa gặp nhau [38]. Một khả năng khác về danh tánh của nhân vật lưu vong trên
là Nguyễn Hải Thần hoặc Hồ Học Lãm, cũng là người đồng hương Nghệ An như Phan Bội
Châu, cha và anh của ông đều bị Pháp giết hại. Nhưng Lãm, bác của Hồ Tùng Mậu, vẫn đang ở
Hàng Châu trong thời kỳ mặt trận thống nhất. Báo cáo của Pháp về tiểu sử chính trị của Hồ Chí
Minh vào năm 1933 cho thấy Nguyễn Hải Thần là người phù hợp nhất với miêu tả ở trên. Báo
cáo này có nói rằng khi Hồ đến Quảng Châu, ông đã ʺkhéo léo tham khảo Nguyễn Cẩm Giang,
lúc đấy đang là người nắm quyền lãnh đạo các đồng hương của mìnhʺ [39]. Bản báo cáo nói rằng
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 80 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
với sự trợ giúp của Nguyễn Cẩm Giang, Hồ đã gây dựng nên một tổ chức mới, nhưng sau đó bất
đồng ngày càng lớn giữa hai người và Giang đã thành lập một tổ chức riêng với không quá 30
thành viên. Sự chia rẽ này trùng hợp với tường thuật trong báo cáo của Lâm Đức Thụ về mối
quan hệ giữa Hồ và Nguyễn Hải Thần. Nguyễn Hải Thần, còn có tên là Nguyễn Cẩm Giang, có
vẻ là người kế nghiệp cho Phan Bội Châu cho đến khi Hồ Chí Minh xuất hiện trong chính trường
[40].
Trong lá thư viết ngày 18 tháng Chạp Hồ liệt kê những công tác mà ông và người đồng hương
trên đã cùng nhau thực hiện. Họ đã vạch ra một biểu đồ tổ chức. Người đồng hương lập ra một
danh sách của mười người Việt Nam đã cộng tác với ông trong quá khứ; và Hồ đã chọn ra năm
người từ năm tỉnh khác nhau để đem đến Quảng Châu. Ông dự định hướng dẫn họ rồi gửi họ
về lại Đông Dương sau ba tháng đào tạo, sau đó một nhóm khác sẽ thay thế. Đây cũng là sơ đồ
hoạt động của tổ chức tương lai mang tên Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội,
thường gọi tắt là Thanh Niên Hội. Nhưng Hồ chưa nói gì về cái tên này cả, và trong hai lá thư
vào tháng Giêng và tháng 2 1925 ông gọi tổ chức của mình là Việt Nam Quốc Dân Đảng (xin xem
phía dưới). Để đưa được nhóm người đầu tiên đến Quảng Châu, ông cần khoảng 150 đồng [chắc
hẳn là đô‐la Mỹ) còn lại từ chi phí di chuyển từ Moscow. ʺNhưng sau đó thì sao?ʺ ông hỏi thẳng
thừng. ʺTôi chỉ làm việc vài giờ một ngày tại ROSTA, nhưng lương của tôi không đủ để tôi trang
trải cho các ʺhọc tròʺ, và sau khi họ đến Quảng Châu, có khả năng là tôi sẽ dành hết hoặc phần
lớn thời gian cho việc đào tạo; tình trạng tài chính của tôi sẽ trở nên vô vọng. Vì thế tôi yêu cầu
các đồng chí làm ơn ra lệnh cho các đại diện tại Quảng Châu cũng nên giúp đỡ những người
Đông Dươngʺ [41].
Đến ngày 5 tháng Giêng 1925 Hồ đã có thể báo cáo: ʺĐông Dương Quốc Dân Đảng đã được
thành lập vào ngày 3 tháng này, khởi đầu với 3 đảng viên.ʺ Ông viết bằng tiếng Anh, vì thế rất
có thể là ông viết cho Voitinsky vốn thông thạo Anh ngữ. ʺMột đảng viên sẽ được điều về
Annam (Trung Kỳ ‐ ND) và Lào. Một người khác (chưa là đảng viên) sẽ được gửi đến Tonkin
(Bắc Kỳ ‐ ND) để đưa năm người khác qua Quảng Châu học công tác tổ chức... Trong lúc ấy, tôi
cầu xin đồng chí hãy ra lệnh cho các đồng chí Nga ở đây cũng nên có trách nhiệm với những vấn
đề Đông Dương bởi vì một mình tôi sẽ chẳng làm được gì nhiềuʺ [42]. Khi ông viết thư cho Chủ
Tịch Đoàn QTCS vào ngày 10 tháng Giêng, lần này bằng tiếng Pháp, ông đã có thể thông báo
rằng Quốc Dân Đảng vừa kết nạp thêm thành viên thứ tư. Nhưng ông than phiền rằng ông đã
phải vay tiền từ ROSTA để trang trải cho chi phí đi lại của các phái viên [43].
Vào ngày 19 tháng 2 1925 Hồ lại viết cho Chủ Tịch Đoàn QTCS cho biết về những tiến triển vừa
đạt được. Lần này ông báo cáo rằng tổ chức bí mật của ông hiện có chín thành viên, hai người
trong số đó đã được gửi về Việt Nam; ba người khác đang chiến đấu trong quân đội Tôn Dật
Tiên, ông nói, và một người nữa đang thực hiện ʺnhiệm vụ quân sự cho Quốc Dân Đảngʺ. Trong
chín thành viên này, năm người cũng là đối tượng đảng của Đảng Cộng Sản (Trung Quốc) [43].
Hồ cố gắng hạn chế đề cập đến tên tuổi của những người này trong thư từ của ông, nhưng
chúng ta cũng biết từ tài liệu của Việt Nam năm người ấy chính là Lê Hồng Phong, Hồ Tùng
Mậu, Lê Hồng Sơn và Lâm Đức Thụ; Lê Quảng Đạt, một trong những học viên đầu tiên tại
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 81 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Hoàng Phố, có lẽ là người thứ năm [45]. Tất cả đều xuất xứ từ Nghệ An ngoại trừ Lâm Đức Thụ
người gốc Thái Bình. Nguyễn Hải Thần dường như đã đứng bên ngoài nhóm cốt cán của Thanh
Niên Hội, có lẽ vì tư cách sĩ quan của ông trong quân đội Vân Nam. Đến tháng 2 Hồ có vẻ đã
thành công trong việc kết nối cơ cấu hiện tại của Tâm Tâm Xã và từ đó sử dụng mạng lưới cũ
của Phan Bội Châu: ông báo cáo rằng tổ chức của mình đã có một cơ sở vững chắc tại Xiêm để
đưa đón người trong và ngoài nước. ʺCó năm mươi nông dân rất đoàn kết và từ lâu nay họ đã
phụ giúp những công tác này,ʺ ông viết.
Khi Hồ chiếm được lòng tin của những đồng hương, những hoạch định của ông càng mang
nhiều tham vọng. Trong lá thư đề ngày 19 tháng 2 ông ước lượng những công việc cần hoàn tất
trong 1925 sẽ tốn khoảng 5.000 đô‐la. Ông cần tiền để thiết lập cơ sở tại Quảng Châu cũng như
những cơ sở thông tin tại Quảng Tây; tại vùng cực nam của Quảng Đông; tại Bangkok; tại đoạn
cuối của tuyến đường hoả xa Bangkok ‐ Tich‐kho (Udon Thani?), nơi mà theo lời ông chỉ cần hai
mươi ngày đi bộ từ Lacfach; và cuối cùng là tại Lachfach (Thakhek?), phía tả ngạn sông Mekong
(trên đất Lào), cách Trung Kỳ khoảng mười lăm ngày đi bộ. Ông cũng dự định gửi người về Việt
Nam để thâu thập và truyền bá tin tức và cho một số khác làm việc trên những tàu thuyền giữa
Trung Quốc và Đông Dương. Cuối thư ông đã đính kèm một bản đồ Đông Dương vẽ rất rõ ràng
với những cơ sở trên được đánh dấu.
Nhưng trong một bản ghi nhớ không đề ngày với đầu đề ʺVấn Đề Đông Dươngʺ, hình như đã
được viết trong những tháng cuối năm 1925, ông vẫn không chắc chắn lắm về viễn cảnh của tổ
chức. Vì nó được viết bằng tiếng Anh, có thể là lại để gửi cho Voitinsky. Trong điểm thứ 4 của
bản ghi nhớ, cũng nhằm mục đích xin thêm tiền, ông giải thích: ʺNếu không có sự giúp đỡ và cố
vấn của các đồng chí Nga, tôi sẽ gặp khó khăn để tránh mắc phải sai lầm. Nhưng tôi sẽ chẳng
được gì cả nếu không có lệnh của đồng chí. Và họ cũng chẳng làm được gì cho tôi với hai bàn tay
trắng” [46]. Điểm chính của lời yêu cầu là Hồ cần một điều gì để cho các đồng hương của mình
thấy được bằng chứng chắc chắn về sự trợ giúp của người Nga, từ đó ông có thể giữ được uy tín
của mình. Trong điểm 1 ông viết:ʺNếu đồng chí đồng ý tôi sẽ gửi ngay lập tức một hoặc hai học
viên, điều này sẽ cho phép tôi thực hiện tốt công tác tuyên truyền, để có thể chứng minh được
những gì Cách Mạng Nga có thể đem lại cho nhân dân thuộc địa. Điều này cũng cho phép tôi ‐
từ giờ đến tháng 8 ‐ chiếm được lòng tin của những phần tử tốt trong Đông Dương Quốc Dân
Đảng.ʺ
Báo cáo của Sở Liêm Phóng đã giúp hoàn chỉnh một số chi tiết không rõ ràng về hoạt động của
Lý Thụy trong những tháng đầu năm 1925. Vào ngày 4 tháng 3 Lâm Đức Thụ báo với đại diện
người Pháp: ʺLý Thụy và Nguyễn Hải Thần đang ráo riết làm việc để thành lập một tổ chức mà
tôi đã đề cập trong phần phụ chú của báo cáo số 121. Phan Bội Châu không biết gì về những hoạt
động này của họʺ [47]. Tên của tổ chức này không được nói đến trong báo cáo hoặc trong bản
tóm tắt của Pháp về những hoạt động của Lý Thụy trong việc kết nạp thành viên từ trong nước.
Đây dường như là nỗ lực đầu tiên để phát triển một tổ chức được biết đến như Thanh Niên Hội.
Bản báo cáo tháng 3 về những hoạt động của Lý Thụy, rõ ràng là đã căn cứ vào nguồn tin của
Lâm Đức Thụ, đã do đích thân Toàn Quyền Merlin ký. Ông ghi chú rằng phương pháp chiêu mộ
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 82 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
thành viên đã đánh vào tâm lý của người Việt bằng cách yêu cầu thành viên mới phải tuyên thệ
trung thành với ʺđảngʺ mới, nhưng nó cũng tránh xa những ʺmỹ từ sáo rỗngʺ của những nhà
cách mạng Việt Nam cũ. ʺKhông hề thấy nhắc đến những phương pháp cực đoan,ʺ Merlin viết.
ʺTa có thể thấy rằng Lý Thụy xem đó là bước quan trọng đầu tiên để đưa những thành viên vào
những tổ chức có kỷ luật, từ đó sẽ tuân theo mệnh lệnh một cách mù quángʺ [48]. Merlin vô
cùng ấn tượng bởi tầm ảnh hưởng của những người ʺBolshevikʺ và phương pháp của họ. Phân
tích của ông về đường lối tổ chức cũng hệt như chính Hồ viết: ʺNhững người quốc gia đã tạo ra
vài cuộc tấn công: họ luôn thiếu đoàn kết và vẫn chưa thể chiếm được cảm tình của đại đa số
quần chúng.ʺ Ông thấy rằng đường lối chống Pháp kiểu mới có thể làm tổn thương đến việc gây
ảnh hưởng đến người Pháp ʺnếu để nó phát triển một cách tự doʺ. Nhưng ông đã đề ra một số
biện pháp ngăn chận, ông trấn an người lãnh đạo của mình ở Paris.
Đến đầu tháng 3 Lý Thụy đã thuyết phục được những người lưu vong đóng góp nguyệt liễm
cho quỹ tuyên truyền. Lý Thụy đóng mỗi tháng 200 đô‐la, Nguyễn Hải Thần 300, Đinh Tế Dân
100 và Lâm Đức Thụ 50 đô‐la (có thể Thụ đã báo cáo phần đóng góp của mình ít đi). Theo lời
Thụ thì Hồ mỗi tháng lĩnh được khoảng 300 đến 400 đô‐la tiền lương từ công việc dịch thuật của
mình [49]. Thụ báo cáo vào tháng 3 rằng Nguyễn Hải Thần và Lý Thụy đã thoả thuận thiếp lập
một mối quan hệ làm việc chung. Ông giải thích:ʺMỗi người vẫn giữ quyền tự do hoạt động.
Nguyễn Hải Thần tiếp tục cổ xuý cho phương pháp khủng bố và Lý Thụy thì thực hiện công tác
tuyên truyền cộng sản. Vì cả hai đều theo đuổi một mục đích, họ giúp đỡ lẫn nhau khi có dịpʺ
[50].
Dù vậy, công tác tuyển người từ trong nước có vẻ bị chậm trễ trong khi chính quyền cộng hoà
Trung Hoa đang củng cố quyền lực trong nửa năm đầu của 1925. Những thành viên Việt Nam
duy nhất được kết nạp từ trong nước chỉ là năm hoặc sáu người đến để tham gia các khoá học tại
Học Viện Đào Tạo Phong Trào Nông Dân, và con rể của Phan Bội Châu là Vương Thúc Oánh
cũng nằm trong số đó. Để hiểu được quá trình phát triển của những tổ chức cách mạng Việt
Nam, ta nên lưu ý đến những sự kiện nổi bật của quá trình củng cố quyền lực này. Số phận của
những người Việt Nam lưu vong phụ thuộc vào cơ cấu quyền lực địa phương tại Quảng Châu
và cả tình trạng của liên minh Quốc Dân Đảng ‐ ĐCS Trung Quốc nói chung. Như ta đã thấy, rất
nhiều người trong số họ đang phục vụ trong hàng ngũ quân đội Trung Quốc. Hồ Chí Minh,
cũng như một số người Việt khác, chỉ có thể dành một phần thời gian của mình cho những vấn
đề Việt Nam. Theo báo cáo của Lâm Đức Thụ vào cuối năm 1925, Hồ làm việc mười sáu giờ mỗi
ngày, dịch bài cho ROSTA, báo cáo về phong trào nông dân cho Nông Dân Quốc Tế, và tổ chức
các cơ sở mà sau này trở thành hạt nhân của đảng cộng sản Việt Nam [51].
Từ tháng 2 đến tháng 5 1925 những học viên Hoàng Phố và quân đội Quảng Châu tham gia
chiến dịch tấn công lãnh chúa Trần Quýnh Minh (Chen Jiongmin ‐ ND) tại khu vực sông Đông
Giang, Quảng Đông. Là một môi giới quyền lực địa phương tại Quảng Đông, Tướng Trần đang
đe doạ tái chiếm Quảng Châu trong khi Tôn Dật Tiên vẫn ở Bắc Kinh với sức khoẻ đang suy sụp.
Khi Tôn qua đời vào tháng 3, việc tranh giành để kế nghiệp ông vẫn tiếp tục. Quân đội Hoàng
Phố bao vây Trần nhờ sự ủng hộ của những dân quân nông dân, những người này thực hiện
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 83 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
công tác phá hoại cũng như cung cấp tin tức và tuyên truyền [52]. Ba người trong số chín thành
viên thuộc tổ chức bí mật của Hồ cũng tham gia chiến đấu như Hồ đã báo cáo trong lá thư ngày
19 tháng 2. Lê Hồng Sơn phục vụ dưới quyền chỉ huy của Chu Ân Lai (Zhou Enlai ‐ ND), chính
uỷ Tập Đoàn Quân số 1 [53]. Rồi vào tháng 5 những tướng lĩnh của quân đội Vân Nam và
Quảng Tây trước đây đã tham gia Quốc Dân Đảng là Yang Ximin và Lau Tchauwan [Liu
Chenhuan) nổi loạn chống lại lãnh đạo nền cộng hoà. Những người lính Hoàng Phố vừa qua thử
thách lại một lần nữa ra quân và đánh bại lực lượng nổi loạn. Sự kiện này đã dọn đường cho việc
thành lập một chính phủ Quốc Dân Đảng độc lập tại Quảng Châu do Hồ Hán Dân (Hu Hanmin ‐
ND) đứng đầu vào cuối tháng 6 1925. Thành công chính trị của mặt trận thống nhất giữa Quốc
Dân Đảng và ĐCS Trung Quốc giờ đã lên đến đỉnh điểm. Sự chuyển giao quyền lực chính trị tại
địa phương đã đánh dấu một thời kỳ mới trong tổ chức của người Việt. Trước hết sự thất trận
của quân đội Vân Nam làm cho Nguyễn Hải Thần mất đi chỗ dựa quyền lực. Lâm Đức Thụ đã
báo cáo ngày 15 tháng 6 rằng: ʺHải Thần đã bị đánh bại. Ông ta không còn một người lính nào
cả. Ông ta quay lại Quảng Châu nhưng vẫn chưa dám xuất hiện... ông ta đã cạn kiệt nguồn lực
và có vẻ rất buồn.ʺ Những học viên trong đoàn quân của ông đang đợi để ʺsát nhập vào đội
quân Quảng Châu theo đề nghị của Lý Thụyʺ [54]. Như đã nói ở trên, một số họ đã theo học tại
trường Hoàng Phố. Tham gia đội ngũ học viên mới có hai người từ Nghệ An, cựu học sinh từ
trường võ bị sĩ quan của Tập Đoàn Quân Quảng Tây: Trương Văn Lềnh và Lê Như Vọng (Lê
Thiết Hùng) [55].
Với quyền lực đã được củng cố tại Quảng Đông, mặt trận thống nhất tăng cường quan tâm đến
phong trào nông dân và việc tổ chức công nhân. Phong trào đình công ngày 30 tháng 5 tại
Thượng Hải (Shanghai ‐ ND) được nhanh chóng hưởng ứng bởi cuộc đình công tại Hương Cảng
(Hongkong ‐ ND) và phong trào tẩy chay hàng hoá Anh tại Quảng Đông. Phong trào ở Hưong
Cảng được bắt đầu bằng một cuộc tổng đình công chống lại các công ty ngoại quốc vào ngày 21
tháng 5 ‐ cùng ngày đó Hồ Chí Minh đã cho ra số đầu tiên của Thanh Niên, tuần báo này đã tiếp
tục xuất hiện cho đến tháng 5 1930. (Số đầu tiên có 60 ấn bản chỉ có hai bài báo; đến tháng 10, 80
ấn bản được phân phối ở Xiêm, Quảng Tây, Vân Nam, Hàng Châu và Quảng Đông [56]) Vào
ngày 30 tháng 5 Hội Liên Hiệp Các Dân Tộc Bị Áp Bức ra đời: nó là một tổ chức của những
người hoạt động chống thuộc địa gồm Việt Nam, Triều Tiên và Ấn Độ cùng với những người
bảo trợ Trung Quốc. Liêu Trọng Khải (Liao Zhongkai ‐ ND), tân thống đốc Quảng Châu và
người đứng đầu phái tả trong Quốc Dân Đảng làm chủ tịch hội, một người Triều Tiên và Lâm
Đức Thụ làm phó chủ tịch. Lý Thụy quản lý ban bí thư và tài chính của phân bộ Việt Nam. Hội
này là một cơ cấu mới mà trong đó Hồ Chí Minh sẽ tạo ra một tổ chức cách mạng mở rộng cho
người Việt tại Quảng Châu.
Hội Liên Hiệp Các Dân Tộc Bị Áp Bức (LHCDTBAB) thực hiện hai mục tiêu của Hồ. Mục đích
chính của nó là chứng tỏ sự hậu thuẫn của nhân dân châu Á đối với cuộc cách mạng Trung
Quốc, bắt đầu là việc tẩy chay mậu dịch với người Anh tại Hương Cảng. Những truyền đơn
thành lập Hội do Hồ viết bằng tiếng Hoa đã phản ánh rất rõ [57]. Ngoài ra phân bộ Việt Nam
trong Hội cũng hoạt động như một tổ chức cơ bản để kết nạp và đào tạo những người Việt
chống Pháp trong giai đoạn 1925. Thành viên của Hội, trong đó có Nguyễn Hải Thần, là những
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 84 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
lập Thanh Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội, nhưng theo những bằng chứng có được, hội này đã
không chính thức xuất hiện như một đảng chính trị thật sự cho đến khoảng năm 1926. Nó vẫn
chưa có một cương lĩnh chính trị và điều lệ chính thức cho đến đầu năm 1927. Có thể Thanh
Niên Hội được thành lập trước như một tổ chức cho lớp trẻ trong Hội LHCDTBAB và đảm
đương vai trò tuyên truyền của Hội, theo Lâm Đức Thụ [58]. Một tài liệu lịch sử gần đây của Hà
Nội về những năm tháng của Hồ tại Quảng Châu vẫn cho rằng tên chính thức Việt Nam Thanh
Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội được đưa ra vào cuối năm 1925. Tài liệu trích dẫn những hồi ký
của Vương Thúc Oánh trong đó ông cho rằng một tổ chức có tên là Thanh Niên Cộng Sản Đoàn
được thành lập tại Quảng Châu, nhưng cái tên Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Hội là do
chính ông và Lê Duy Điếm nghĩ ra khi Điếm quay về từ Quảng Châu vào cuối năm 1925 [59].
Một bản tóm tắt của người Pháp về những báo cáo của Lâm Đức Thụ vào ngày 22 tháng 7 1925
nêu rõ thế lực mới của Hồ từ giữa 1925: ʺNguyễn Ái Quốc đã quyết định nắm quyền lãnh đạo
của nhóm cách mạng Việt Nam tại Quảng Châu. Trong khi vẫn làm nhiệm vụ dịch thuật cho bộ
phận thông tin của lãnh sự quán Sô Viết, ông ta đã làm việc không mệt mỏi để sửa soạn cho cuộc
cách mạng tại Đông Dương. Là thủ quỹ của tổ chức cách mạng Việt Nam, người sáng lập, chủ
bút kiêm in ấn của tờ Thanh Niên, người tổ chức của Hội LHCDTBAB tại Quảng Châu, hội viên
của tất cả các nghiệp đoàn lao động và tổ chức cách mạng ở Quảng Châu, ông ta tham dự hầu
hết các buổi họp tại Vườn Hoa Công Cộng và Đại Học Quảng Châu; ông gặp gỡ những vị chủ
nhà danh tiếng tại nhà máy Xi Măng Quảng Châu như Liêu Trọng Khải, Sie Yng Pak và Hồ Hán
Dân. Nguyễn Ái Quốc đã tìm thấy một môi trường hoàn toàn thích hợp cho mình tại Quảng
Châuʺ [60].
Vào cuối tháng 9 Lâm Đức Thụ mật báo với Sở Liêm Phóng rằng Hồ, Nguyễn Hải Thần, Hồ
Tùng Mậu, Lê Hồng Sơn và ông tại một cuộc họp của phân bộ Việt Nam đã quyết định tái tổ
chức những người cách mạng Việt Nam ở Quảng Tây và nối lại liên lạc với những người kháng
chiến ở Bắc Kỳ (Tonkin ‐ ND). Hồ Tùng Mậu lĩnh nhiệm vụ trên tại Quảng Tây trong khi
Nguyễn Hải Thần sẽ đi Bắc Kỳ. Thụ viết: ʺNguyễn Ái Quốc tin rằng chúng tôi cần phải tái tổ
chức những nhóm cách mạng trong nước dựa theo những cơ sở tại Quảng Châu... những phần
tử đáng nghi sẽ bị thẳng tay trục xuất như đã làm tại Quảng Châuʺ [61].
Lê Hồng Sơn kể lại trong lời khai với Sở Liêm Phóng năm 1933 rằng trong khoảng mùa hè 1925,
một nhóm 15 người Việt Nam đã được Hồ Tùng Mậu đưa đến Quảng Châu. Một số trong họ có
lẽ đã được Nguyễn Hải Thần và Lâm Đức Thụ chiêu mộ. Vào mùa thu, Lê Hồng Phong, hiện là
một sĩ quan trong quân đội Quảng Châu, lấy ngày phép để đưa 7 người trong nhóm quay lại
biên giới Việt Nam qua hướng Nam Ninh và Long Châu. Tại biên giới ông giao nhiệm vụ lại cho
một người buôn lậu Trung Quốc, người này dẫn họ về đến Bắc Kỳ. Trong số 7 người này có
Xuân (Nguyễn Công Thu, em trai Lâm Đức Thụ, sau này trở thành tuyên truyền viên cho Thanh
Niên Hội tại Quảng Châu), Hoàng Lùn (Lê Hữu Lập) từ Thanh Hoá, Lê Duy Dung từ Nghệ An,
và Nhân (Nguyễn Ngọc Ba) cũng từ Nghệ An [62]. Vương Thúc Oánh, con rể của Phan Bội
Châu, người đã tạo dựng được một mạng lưới đưa người Việt sang Trung Quốc, đã được kết
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 85 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
nạp vào trong nhóm nòng cốt của Thanh Niên Hội vào đầu năm [63]. Những học viên này đã tạo
thành một phần của khoá huấn luyện chính thức đầu tiên của Thanh Niên Hội mà Hồ đã nhắc
đến trong thư gửi cho QTCS vào tháng 6 1926 bao gồm 10 người [64].
Nhưng khủng hoảng chính trị đã làm gián đoạn những kế hoạch đưa các nhóm học viên sang
Quảng Châu. Bản chất hiếu chiến ngày càng tăng của Quốc Dân Đảng ở Quảng Đông, cùng với
việc tẩy chay mậu dịch với Anh đã thúc đẩy việc thành lập một liên minh quyền lực mới tại
miền nam Trung Quốc giữa những phần tử cánh hữu trong Quốc Dân Đảng và những thế lực đế
quốc. Một trong những dấu hiệu về sự tan rã của khối đoàn kết quốc gia là vụ Liêu Trọng Khải
bị ám sát vào tháng 8. Những học viên quân sự Hoàng Phố một lần nữa lại gồng mình chờ chiến
cuộc mới sắp nổ ra, theo lời Lê Hồng Phong từ học viện Hoàng Phố viết cho những đồng hương
trong thành phố [65]. Dù vậy, một thoả hiệp chính trị cũng đã được đưa ra trong đó bắt buộc Hồ
Hán Dân, bị tình nghi là chủ mưu trong vụ ám sát, phải lưu vong sang châu Âu.
Nhân vật cánhtả Uông Tinh Vệ (Wang Jingwei ‐ ND) sẽ nắm quyền lãnh đạo chính phủ, trong khi đó TưởngGiới Thạch (Chiang Kaishek ‐ ND) trở thành Tổng Tư Lệnh của Tập Đoàn Quân thứ 1 Quốc Dân
Đảng đồng thời kiêm chức giám đốc Học Viện Hoàng Phố [66]. Việc đưa Uông Tinh Vệ làm
người kế nhiệm Tôn Dật Tiên đã được hoàn toàn nhất trí tại Đại Hội Quốc Dân Đảng Toàn Quốc
lần 2 vào tháng Giêng 1926. Đại Hội xác nhận sức mạnh của mặt trận thống nhất cũng như sự
liên minh của nó với nước Nga Sô Viết [67]. Nhưng cái chết của Liêu Trọng Khải đã làm mất đi
sự ủng hộ của Quốc Dân Đảng đối với phong trào nông dân tại Quảng Đông và có lẽ cũng là
một thất bại tạm thời cho những kế hoạch của Hồ Chí Minh. Đến giữa năm 1925, ông đã tham
gia rất nhiều việc của Nông Dân Quốc Tế, nhưng đến mùa xuân năm sau mối quan tâm của
QTCS lại chuyển sang những hướng khác. Khoá đào tạo thứ hai của Thanh Niên Hội cuối cùng
cũng đã khai mạc vào mùa thu 1926, trong khi mặt trận thống nhất chuyển hướng chú ý đến
chiến dịch Bắc Phạt (Northern Expedition ‐ ND). Trước khi phân tích những hậu quả gián tiếp
đến Thanh Niên Hội lúc ấy, ta cần nên nhìn lại phong trào nông dân và những lực lượng chính
trị phía sau đã ảnh hưởng đến nó như thế nào.
Phong trào nông dân Quảng Đông
cuốn vào một trong những phong trào ồn ào nhất của mặt trận thống nhất: phong trào nông dân
Quảng Đông. Công tác tổ chức nông dân tại tỉnh Quảng Đông đã bắt đầu ngay sau khi Đảng
Cộng Sản Trung Quốc thành lập, chủ yếu là do sự phát động của Bành Bái (Peng Pai ‐ ND), con
của một địa chủ giàu có từng du học ở Nhật. Ông đã thành lập các trường học và tổ chức nông
dân trong những năm 1922 và 1923 nhưng bị thất bại trong việc bảo vệ chúng khỏi tầng lớp địa
chủ giàu có [68]. Nhưng vào mùa xuân 1925, cán cân quyền lực đã xoay chiều trong những vùng
nông thôn ở miền đông Quảng Châu khi binh sĩ Quốc Dân Đảng, vừa được huấn luyện và trang
bị, đã đánh tan lực lượng của lãnh chúa Trần Quýnh Minh. Những nông hội do Bành Bái thành
lập đã trở thành những tổ chức được chính phủ công nhận và được bảo đảm quyền lợi cũng như
vị trí trong phong trào mặt trận thống nhất. Họ cũng nắm được quyền tổ chức quân đội riêng để
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 86 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
những đội quân của tầng lớp thống trị.
Những lực lượng quân sự nông dân tại hai huyện Hải Phong (Haifeng ‐ ND) và Lục Phong
(Lufeng ‐ ND) trong khu vực sông Đông Giang được thành lập từ những lớp đào tạo của HọcViện Đào Tạo Phong Trào Nông Dân ở Quảng Châu. Học viện được Bành Bái thành lập vào
tháng 8 1924. Ông đích thân giảng dạy hầu hết những khoá đầu tiên và kiến thiết một chương
trình có thực hành mỗi tuần tại các làng xã. Fernando Galbiati (nhà sử học ‐ ND) viết rằng trong
khoá đào tạo thứ 2, 3, và 4 tại Học viện, ʺyếu tố quân sựʺ không ngừng được tăng cường. Khoá
đào tạo thứ 3, hình như bao gồm vài người Việt, kéo dài từ ngày 1 tháng Giêng đến ngày 3 tháng
4 1925. Lấy theo khuôn mẫu tổ chức của một đại đội quân sự và được huấn luyện về thăm dò và
tuyên truyền [69]. Lớp đào tạo thứ 4 bắt đầu ngày 30 tháng 4 nhưng bị gián đoạn vì vụ nổi loạn
tại Quảng Châu của những tướng lĩnh trong quân đội Vân Nam và Quảng Tây. Theo Galbiati,
những học viên đã phân tán về vùng quê đến khi Học viện mở cửa lại vào tháng 7. Năm thanh
niên Việt Nam đang theo học khoá này được cho là đã chuyển sang Đại Học Quảng Châu vào
cùng tháng đó [70]. Khi chỉ có 50 học viên quay lại sau khi khoá học bị gián đoạn, Galbiati tin
rằng những học viên mới người Việt đã được thế vào[71]. Nhóm này tốt nghiệp vào tháng 9
1925. Việc đào tạo của Học viện có thể là nguồn gốc của những đội vũ trang tuyên truyền do
Việt Minh thành lập vào năm 1945. Những chủ đề trong khóa học rất thực tế ‐ chúng bao gồm
việc viết bài tuyên truyền và tổ chức Nông Hội cũng như cách chiếm cảm tình của nông dân
bằng cách sử dụng ngôn ngữ địa phương đồng thời ăn mặc và sinh hoạt như những nông dân
[72]. Khoá đào tạo thứ 5 tại Học viện do Mao Trạch Đông (Mao Zedong ‐ ND) giảng dạy có 43
học viên từ Hồ Nam [73]. (Mặc dù Mao được cho là đã có công sáng lập Học viện, ông chỉ trở
thành hiệu trưởng vào mùa xuân 1926).
Vai trò của Nông Dân Quốc Tế trong việc chỉ đạo phong trào nông dân thì không rõ ràng lắm.
Những cố vấn người Nga giảng dạy tại Học viện về kỹ thuật do thám và làm việc dưới quyền
của Borodin như là những cố vấn đặc biệt trong Bộ Nông Dân của Quốc Dân Đảng có thể không
có quan hệ với Nông Dân Quốc Tế [74]. Một trong những người này là S.N. Belenky, được biết
trong QTCS là ʺVolinʺ, cũng là một phóng viên của ROSTA, có lẽ ông là người điều hành trực
tiếp của Hồ Chí Minh [75]. Trong giai đoạn đầu tổ chức, bản thân Borodin dường như đã nhúng
tay rất sâu trong việc cố vấn về vấn đề giảm thiểu ruộng tá điền và vấn đề phân phối đất [76]. Vì
thế Hồ Chí Minh, người đại diện Á châu duy nhất trong Nông Dân Quốc Tế (và thông dịch viên
tiếng Pháp và tiếng Anh], đã có thể theo dõi và tham gia phong trào nông dân Quảng Đông một
cách sát sao. Ông gửi cho Nông Dân Quốc Tế tại Pháp một báo cáo về những trở ngại chính
trong giai cấp nông dân Trung Quốc. Họ nhận được báo cáo này vào ngày 2 tháng 3 1925. Bên
cạnh mật độ dân số quá cao, nông cụ thô sơ và thiên tai tàn phá, ông còn đưa ra những khó khăn
chủ yếu khác như sự tham tàn của giai cấp địa chủ và nạn xâm lăng của tư bản ngoại quốc.
Không rõ là Hồ chỉ đơn giản là phiên dịch bản báo cáo này từ người khác hay đã tự tay soạn
thảo nó. Ông chỉ đề cập một cách vắn tắt ở phần cuối của báo cáo rằng tầng lớp nông dân đang
thành lập các nông hội dưới sự ủng hộ của giai cấp công nhân và chính phủ miền nam Trung
Quốc. Những tổ chức sau đây sẽ bị trục xuất ra khỏi các nông hội, ông viết: địa chủ với hơn 100
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 87 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
mẫu đất[77]; những kẻ cho vay nặng lãi; những chức sắc của các tôn giáo; những ai có quan hệ
với đế quốc; dân cờ bạc và dân hút thuốc phiện [78].
Vào tháng 8 1925 Nông Dân Quốc Tế gửi Hồ năm nghìn rúp (rubles ‐ khoảng 2.500 Đô‐la lúc ấy)
qua tài khoản của Borodin tại Ngân Hàng Viễn Đông. Họ chỉ thị Hồ dùng số tiền này để (1( in
bích chương cách mạng và tài liệu về những vấn đề nông dân; (2) gửi đại diện đến các tỉnh khác
để thành lập các hội liên hiệp nông dân; (3) gửi một đồng chí đáng tin cậy người Trung Quốc
đến Moscow để làm việc trong Nông Dân Quốc Tế; và (4) cung cấp đều đặn tin tức và tài liệu về
phong trào nông dân Trung Quốc đến Moscow. Cuối cùng là những bản báo cáo lưỡng nguyệt
[79]. Hồ hồi âm bằng tiếng Anh vào ngày 17 tháng 10 rằng ông đã nhận được tất cả thư từ của
Nông Dân Quốc Tế từ tháng 8 đến tháng 9 (gồm 11 lá thư tất cả, đa số chúng không nằm trong
hồ sơ của Nông Dân Quốc Tế với những trả lời của Hồ) vào cùng ngày 14 tháng 10 1925. Ông
hứa sẽ thực hiện hầu hết các chỉ thị của họ. Nhưng ông từ chối gửi một đồng chí đến Moscow,
ʺvì tất cả các đồng chí hiện giờ đều đang cần ở đây, và không ai trong số họ biết ngoại ngữ.ʺ Ông
cũng yêu cầu họ chấm dứt gửi tài liệu bằng tiếng Đức, vì không có ai để dịch chúng [80].
Ngày 5 tháng 11 1925 Hồ gửi cho Nông Dân Quốc Tế kết quả thăm dò trong các liên hiệp nông
dân trong 7 huyện của tỉnh Quảng Đông [81]. Trong bản tóm tắt kết quả, ông viết rằng nông dân
ʺđồng tình với cương lĩnh của Đảng Cộng Sản khi họ không còn lo sợ về vấn đề ʺxã hội hoá phụ
nữʺ và họ sẵn sàng hi sinh để bảo vệ giai cấp của mình hoặc ủng hộ chính quyền cách mạngʺ
[82]. Có lẽ tiếng Quảng Đông của ông lúc ấy không lưu loát để có thể tham gia trực tiếp vào công
việc thống kê; ông đã gửi các báo cáo đến Nông Dân Quốc Tế bằng tiếng Anh. Một lá thư khác
viết vào ngày 3 tháng Chạp cho thấy rằng Hồ chủ yếu chỉ chuyển thông tin từ những người tổ
chức chứ không tự tay thu thập chúng. Hồ giải thích rằng những đồng chí Trung Quốc đã
khuyên ông không nên có quan hệ chính thức với Ban Chấp Hành Quốc Dân Đảng trong tư cách
đại diện của Nông Dân Quốc Tế, điều mà trước đây Nông Dân Quốc Tế đã khuyến khích. Ông
viết: ʺnhững đồng chí của chúng tôi cho rằng việc ấy không cần thiết, vì tôi có thể thu thập mọi
thông tin liên quan đến vấn đề nông dân qua các đồng chí trong Đảng Cộng Sản. (Mặc dù vị chủ
tịch Hội Đồng Nông Dân Sự Vụ là một người Quốc Dân Đảng, mọi công tác ‐ tổ chức cũng như
tuyên truyền ‐ đều được thực hiện bởi các đồng chí của ta [83]).
Sáng sớm ngày 20 tháng 3 1926 Tưởng Giới Thạch đưa quân đánh úp các chính uỷ cộng sản tại
Hoàng Phố, bắt giữ khoảng 50 người [84]. Các cố vấn Nga tại Quảng Châu đều bị quản thúc tại
gia. Để đối phó với cuộc đảo chánh, Borodin đã ngầm thoả hiệp với những đòi hỏi của Ban Chấp
Hành Quốc Dân Đảng, trong cuộc họp vào tháng 5 đã đưa ra những yêu sách nhằm giới hạn vai
trò của cộng sản trong cơ chế Quốc Dân Đảng. Kể từ đấy, những đảng viên cộng sản chỉ được
phép chiếm một phần ba tổng số thành viên của đảng uỷ Quốc Dân Đảng, đồng thời đảng viên
cộng sản không được đứng đầu các bộ trong chính phủ [85]. Mặc dù mặt trận thống nhất vẫn
tiếp tục với hậu thuẫn của người Nga cho đến mùa hè 1927, sự kiện ngày 20 tháng 3 đã đánh dấu
buổi đầu thoái trào của phong trào nông dân tại Quảng Đông, cho đến khi Sô Viết Hải‐Lục
Phong được thành lập vào cuối năm 1927. Theo báo cáo của Hồ Chí Minh với Nông Dân Quốc
Tế vào tháng 6 năm 1927 thì Quốc Dân Đảng đã ngưng giúp đỡ các nông hội khi họ đã thu thập
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 88 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
được Quảng Đông dưới trướng của mình [86]. Các lực lượng quân sự của nông dân không đủ
mạnh để chống lại lực lượng dân quân địa chủ nếu không có sự giúp đỡ của quân đội Quốc Dân
Đảng[87]. Sau này Hồ Chí Minh cho rằng người Anh và người Pháp đã giúp trang bị cho những
lực lượng dân quân địa chủ này [88]. Vào mùa xuân 1926, khi kế hoạch Bắc Phạt đang được soạn
thảo, Mao Trạch Đông nắm quyền lãnh đạo Học Viện Đào Tạo Phong Trào Nông Dân và mặt
trận thống nhất bắt đầu lưu tâm đến tầng lớp nông dân tại Hồ Nam và Hồ Bắc.
Đến tháng 3 năm 1926 Nông Dân Quốc Tế thình lình ngừng quan tâm đến những công việc của
Hồ Chí Minh. Ông viết cho họ một thư ngắn bằng tiếng Pháp vào ngày 8 tháng 3 năm 1926 hỏi
họ vì sao những lá thư ông gửi cho họ đều không được trả lời, và vì sao họ không gửi tiếp những
tài liệu tuyên truyền [89]. Ông cũng đã chuyển thư từ của họ đến Java, Manila, Ấn Độ và những
nơi khác. Một phần nguyên do nằm trong thư trả lời không đề ngày của họ, họ trả lời rằng đã
nhận được thư của ông. Nhưng vì họ bắt đầu trả lời với một thành viên mới trong Ban Bí Thư,
đồng chí Hồ Hán Dân, về tình hình nông dân tại các tỉnh Sơn Đông và Vân Nam [90]. Thì ra là
Hồ Hán Dân đã đến Moscow sau khi bị trục xuất khỏi Quảng Châu và đã được bầu vào hàng
ngũ lãnh đạo của Nông Dân Quốc Tế. Tại Đại Hội 6 của Ban Chấp Hành QTCS vào tháng 3 1926
ông được mời làm thành viên danh dự [91]. Liên minh Stalin‐Bukharin tại Moscow đoan chắc
rằng Quốc Dân Đảng, lực lượng cách mạng nòng cốt tại châu Á, đã là nguyên nhân của nhiều sự
kiện khó lường [92]. (Bukharin đã cách chức lãnh đạo QTCS của nhân vật cánh tả Zinoviev vào
tháng 10 / 1926). Người bị cho là có trách nhiệm trong cái chết Liêu Trọng Khải, người bảo vệ
phong trào nông dân Quảng Đông, bổng chốc trở thành đại diện chính của Nông Dân Quốc Tế ở
Trung Quốc. Hồ Chí Minh lúc này bị cho là quá gần gũi với những người cộng sản hoặc đơn
giản là không còn quan trọng để làm việc nữa. Sau tháng 3 1926, không có tài liệu về việc liên lạc
giữa Hồ và Nông Dân Quốc Tế cho đế khi ông quay lại Moscow vào tháng 6 / 1927.
Sự phát triển của Thanh Niên
Trông chờ khởi nghĩa. Tình hình tiến triển trong việc kết nối với quốc nội của Hồ Chí Minh chắc
hẳn đã bị chậm lại vì căng thẳng chính trị bên trong chính quyền Quảng Châu cũng như những
khó khăn tài chính của ông. Đến tháng 4 1926, mặc dù Lâm Đức Thụ báo cáo rằng đã có 30 thanh
niên Việt Nam đang nghiên cứu chính trị và khoa học quân sự tại Đại Học Quảng Châu và Học
Viện Quân Sự Hoàng Phố, đã không có một dấu hiệu của nhóm học viên thứ hai của Thanh Niên
Hội [93]. Đội ngũ cốt cán của Thanh Niên tạm thời giải tán: Lê Hồng Sơn trở thành phái viên
chính trị cho Tướng Trương Phát Khuê (Zhang Fakui ‐ ND) tại đảo Hải Nam. Vào tháng 6 Hồ
Tùng Mậu đi với một đồng chí mang tên ʺông Sáuʺ (Lưu Hồng Khải hoặc Võ Tùng) đến Xiêm
với hi vọng tổ chức một hội tương tế [94]. Lê Hồng Phong, Tu Rue và Đặng Tu My không bao
lâu đã đi Moscow để học thêm về quân sự [95]. Trong lúc đó, mối giao hảo giữa Hồ và Nguyễn
Hải Thần đang bị đổ vỡ. Vào tháng 4 1926 Thần bị Lâm Đức Thụ cáo buộc là đã lạm dụng ngân
quỹ của phân bộ Việt Nam trong Hội Liên Hiệp Các Dân Tộc Bị Áp Bức [96]. Hội LHCDTBAB
vừa tái tổ chức trong tháng 3, có lẽ vì cái chết của Liêu Trọng Khải và hành động của Tưởng Giới
Thạch nhằm giới hạn quyền lực của những người cộng sản. Một bài viết trong báo chí Trung
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 89 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
mới[97]. Sở Liêm Phóng chuyển tin tức này cùng với một phụ chú đến cho Văn Phòng Quản Lý
Địa Phương, văn phòng này cho rằng việc những người Đông Dương đến Quảng Châu ʺcó thể
không liên quanʺ đến việc tái tổ chức của Hội LHCDTBAB. Những người lưu vong mới này có
thể nằm trong số 30 người Việt đang theo học tại Hoàng Phố.
Lâm Đức Thụ báo với Sở Liêm Phóng rằng Nguyễn Hải Thần đang hiềm tị về ảnh hưởng của Hồ
Chí Minh trong tổ chức những người cách mạng Việt Nam tại Quảng Châu. ʺNguyễn Ái Quốc
đang chuẩn bị cho cuộc cách mạng một cách có phương pháp. Ông ta chỉ ra tay khi thời điểm
chín muồi. Nguyễn Hải Thần lại theo đuổi phương pháp bạo động. Ông ta muốn thực hiện nó
ngay lập tức,ʺ người chỉ điểm này nói [98]. Trong một buổi báo cáo khác, Lâm Đức Thụ phân tích
rõ hơn về con người Hồ Chí Minh: ʺNguyễn Ái Quốc vẫn còn dính líu đến Cơ Quan Thông Tin
của USSR. Ông ta không tiết lộ là mình làm gì ở đó... ông ta vô cùng đa nghi và chỉ hé lộ với bạn
bè những gì cần thiết nhất...Hầu hết những gì ông làm đều theo tư tưởng của ông. Những người
như Hồng Sơn đề nghị ông ta mua một mảnh đất ở Hải Nam để mở trường, nhưng ông ta bảo
rằng ông sẽ chẳng bao giờ bỏ tiền ra mua đất và vì nguyên thuỷ đất đai là của mọi người nên nó
nên để cho mọi người sử dụng một cách tự doʺ [99].
Cả nhóm Việt kiều tại Quảng Châu và những người ái quốc trong nước đều có một trông đợi là
ʺLý Thụyʺ sẽ sớm phát động một cuộc khởi nghĩa vũ trang. Đến cuối tháng 3 1926 phản kháng
chính trị tại Việt Nam đã đạt lên mức cao nhất kể từ phong trào chống thuế năm 1908. Cái chết
của nhà cải cách Phan Chu Trinh, người đã từng dìu dắt Hồ Chí Minh, vào ngày 23 tháng 3 đã
dẫn đến một đám tang khổng lồ trên toàn cõi Việt Nam. Những lãnh đạo sinh viên giúp tổ chức
những cuộc tuần hành cho đám tang và lễ tưởng niệm đã bị đuổi học trên khắp đất nước ‐ đối
với mọi người đây là cơ hội mà chính quyền thuộc địa Pháp đã vô tình đẩy họ vào con đường
hoạt động bất hợp pháp. Nhà báo cách tân và chống Pháp Nguyễn An Ninh bị bắt ngày 24 tháng
3. Nối tiếp cuộc biểu tình của quần chúng chống lại bản án của Phan Bội Châu vào cuối năm
1925, đám tang Phan Chu Trinh và việc Nguyễn An Ninh bị bắt giữ đã tạo thành một bầu không
khí sôi sục.
Trong lúc đó tại Quảng Châu người Nga và Tưởng Giới Thạch đã quyết định dẹp qua mọi khác
biệt để cùng nhau tiến hành chiến dịch ʺBắc Phạtʺ nhằm nới rộng biên giới của chính phủ quốc
dân đến phía bắc của sông Dương Tử (Yangtze ‐ ND). Một số những người kháng chiến người
Việt tin tưởng rằng đây là thời điểm để họ tấn công vào vùng biên giới Đông Dương. Người
Pháp bắt đầu nhận tin tức mật báo về những kế hoạch hành động quân sự tại vùng biên giới
Hoa‐Việt trong tháng 7 1926, vào lúc chiến dịch Bắc Phạt của Tưởng Giới Thạch vừa mới bắt
đầu. Ngày 13 tháng 7 một bác sĩ và cũng là lãnh sự của Pháp tại Bắc Hải (Pakhoi ‐ ND) đã gửi
cho Toàn Quyền tại Hà Nội một bức điện với nội dung như sau:
Một nhà cách mạng Việt Nam có tên là L.Soui ‐ Lý Thụy, bí danh Nguyễn Ái Quốc, hiện là tuỳ
viên quân sự của chính phủ Quảng Châu, người này đã tốt nghiệp học viện quân sự ở Moscow,
nghe nói đã được chính quyền Quảng Châu bí mật hứa hẹn là sẽ trang bị 1.000 súng trường Nga
để thực hiện một tấn công bất ngờ ở biên giới Bắc Kỳ, trong vùng Móng Cái. Người Việt Nam
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 90 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
này được cho là đã gửi mật phái viên đến vùng Vạn Sơn (khu vực Nà Lương), nơi đó họ sẽ cung
cấp súng cho bọn thổ phỉ [100]
Một mật thám khác với bí danh ʺKonstantinʺ, đã báo cáo về Tam Kam Say, người đã cầm đầu
một cuộc khởi nghĩa vũ trang năm 1918, cũng sẵn sàng tấn công Hòn Gai, một thị trấn phía bắc
Việt Nam. Cùng lúc ấy Konstantin đã báo tin rằng Paul Monin, một luật sư Pháp hoạt động
chống chính sách thuộc địa ở Sài Gòn, đã đến Quảng Châu để đề nghị người Nga hỗ trợ một
cuộc nổi dậy (những tài liệu khác của Pháp cho rằng cuộc gặp gỡ này vào khoảng cuối tháng 2
đến 30 tháng 5 1926 [101]). Kế hoạch tấn công như sau: ba nghìn lính Trung Quốc do 100 người
An Nam dẫn đường sẽ đi thuyền từ Bắc Hải và đổ bộ lên một cảng thuộc Trung Quốc trên bờ
biển Nam An Nam. Konstantin, hình như không đột nhập vào được hàng ngũ thân cận của Hồ,
cho rằng kế hoạch tấn công đã được Hồ đồng ý [102]. Nhưng trong một báo cáo khác, chắc chắn
là của Lâm Đức Thụ, cho thấy rằng Hồ không tin tưởng vào sự đánh giá của Monin và đã từ chối
ủng hộ kế hoạch của ông ta [103]. Việc Monin làm việc với đồng nghiệp của Hồ tại Paris là Phan
Văn Trường và rất được tầng lớp chống đối tại Sài Gòn nể trọng vẫn không đủ để thuyết phục
Hồ đi theo hướng của ông.
Theo mọi nguyên tắc cũ của tầng lớp phản đế người Việt thì đây là thời điểm chín muồi cho
hành động quân sự. Những truyền thống nổi dậy này dường như đã cổ vũ cho việc tạo dựng
một huyền thoại về Lý Thụy như là một vị tổng tư lệnh. Nhưng những gì Hồ đang thực sự xây
dựng thì không có gì ngoại trừ những hạt nhân còn rất nhỏ bé của đảng cộng sản Việt Nam
tương lai. Sở Liêm Phóng tin rằng vào năm 1926 ông đã từ chối một đề nghị giúp đỡ rất lớn của
những người Sô Viết để phát động một cuộc tấn công vũ trang, vì ông xét thấy những người
khởi nghĩa Việt Nam vẫn chưa sẵn sàng [104]. Trên thực tế, kế hoạch xây dựng một phong trào
độc lập do cộng sản lãnh đạo của ông chỉ mới vừa khởi sự.
Chi bộ Nam Kỳ ‐ Cam Bốt của Uỷ Ban Nam Dương. Rất có thể là một số tổ chức tại Việt Nam đang
chuẩn bị những cuộc khởi nghĩa bạo lực chống lại quyền lực của người Pháp trong năm 1926.
(Quan niệm về cuộc khởi nghĩa không tránh khỏi cũng xuất hiện trong những nhóm cánh tả ở
Indonesia trong mùa hè năm đó ‐ nhưng cuộc nổi dậy ở đó chỉ chính thức bắt đầu vào tháng 11
[105]). Việc thiết lập một chi bộ của ĐCS Trung Quốc bắt đầu vào năm 1926 có thể là một nguyên
nhân dẫn đến bức tranh khó hiểu này. Vào tháng 2 1927 tình báo Pháp nhận được báo cáo từ một
nguồn tin được cho là ʺdigne de foiʺ (đáng tin cậy ‐ ND) trong đó nói rằng chi bộ ʺNam Kỳ ‐
Cam Bốtʺ của Uỷ Ban Lâm Thời Nam Dương thuộc ĐCS Trung Quốc có căn cứ tại Nam Dương
(Nanyang ‐ ND), Singapore ‐ đã bước vào hoạt động và đang bắt đầu tổ chức tại Bắc Kỳ. Chi Uỷ
Nam Dương hay là Uỷ Ban Lâm Thời đã được những Hoa kiều thành lập vào năm 1926 như là
một bộ phận của ĐCS Trung Quốc; nó được tin rằng đã có thành viên tại những thuộc địa của
Anh, Hoà Lan, Pháp cũng như ở Xiêm và Miến Điện [106]. Nguồn tin của người Pháp đã căn cứ
trên một báo cáo của ʺSamoyanʺ (có lẽ là Semaun) định trình bày tại Đại Hội Mở Rộng của Ban
Chấp Hành QTCS. Semaun được nhận diện là phái viên cho Đông Dương, Nam Dương và Quần
đảo Mã Lai [107]. Tôi đã không tìm được bằng chứng vững chắc về mẫu tin này trong hồ sơ của
Ban Bí Thư Cục Đông Phương hoặc của Đại Hội Mở Rộng lần 7 Ban Chấp Hành QTCS được tổ
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 91 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
chức vào tháng 11 1926, thời gian thích hợp nhất của bản báo cáo này. (Trong giai đoạn 1930‐1 có
vài tài liệu về tổ chức ʺNam Kỳ ‐ Cam Bốtʺ trong văn khố QTCS). Dù thế, một báo cáo tóm tắt
của Sở Liêm Phóng về những diễn biến chính trị ở Đông Dương trong năm 1926 và đầu năm
1927 cho thấy đã có rất nhiều công đoàn công nhân gốc Hoa hoạt động tại miền nam Việt Nam
và đã có quan hệ với Quảng Châu [108]. Cũng trong thời gian ấy, những tổ chức bạo lực bí mật
đang được sự ủng hộ của Quốc Dân Đảng ở Sài Gòn [109]. Là thành phần của mặt trận thống
nhất, những công đoàn và tổ chức này có thể đã bao gồm những người cộng sản nòng cốt. Đến
giữa năm 1927 những người gốc Hoa tại Nam Việt Nam đã giúp đưa những thành viên mới
người Việt tham gia các lớp đào tạo ở Quảng Châu dưới vỏ bọc Quốc Dân Đảng [110].
Semaun nói rằng ĐCS Trung Quốc đang hoạt động trong năm huyện của Đông Dương thuộc
Pháp (có lẽ là năm khu vực trong Liên Hiệp Đông Dương) và đảng cộng sản Nam Kỳ ʺlà một tổ
chức năng hoạt nhất đang dẫn đầu một phong trào mạnh mẽ trong quần chúng bản xứ.ʺ Một sơ
đồ đính kèm trong bản báo cáo cho thấy những có những chi bộ Nam Kỳ tại Sài Gòn, Chợ Lớn,
Trà Vinh, Sa Đéc, Cà Mau và Thủ Dầu Một. Những chi bộ tại Cambodia đặt tại Kompong Cham,
Cratie và Kampot với một chi uỷ gồm 50 thành viên tại Phnom Penh. Một hội nghị bao gồm đại
biểu từ Hải Phòng, Hà Nội và Lao Cai dự định tổ chức vào tháng 2 1927 tại Hải Phòng. Những
đại biểu này hình như là người gốc Hoa, ví dụ như một người tên ʺMông Vĩnh Hộiʺ, được xem là
một nhà cách mạng nổi bật nhất ở miền Bắc (Việt Nam). Semaun cũng đề cập đến một tổ chức
cách mạng địa phương do người bản xứ thành lập tại Vinh‐na Tinh (sic) vào tháng 5 1926, nhưng
vẫn chưa thực sự thành hình. Có lẽ ông đang muốn nói về những nổ lực kết nạp thành viên ban
đầu của Thanh Niên Hội hoặc của Cách Mạng Đảng sẽ đề cập ở dưới. Có thể hiểu rằng những
người quốc gia Việt Nam có liên hệ với tổ chức Nam Kỳ ‐ Cambodia là những người hoạt động
mạnh mẽ nhất để khởi xướng khởi nghĩa vũ trang trong thời gian 1926. Kế hoạch của Monin có
thể là một phối hợp với những phần tử trong nhóm này ‐ Những người Hoa tại Trà Vinh có
tiếng là đã đóng góp rất nhiều trong công việc báo chí của ông [111]. Ngoài ra còn có một tổ chức
tại Bắc Ninh do Trần Huy Liệu của Việt Nam Dân Quốc, đảng này đang dự định khởi nghĩa vào
cuối năm 1926 (kế hoạch của họ bị lộ vì bom tự chế của họ đã nổ sớm [112]). Đến cuối năm 1927
họ đã trở thành một trong những thành viên của Việt Nam Quốc Dân Đảng [113].
Khoá đào tạo thứ hai và thứ ba của Thanh Niên. Không thể xác định sự liên hệ, nếu có, của Hồ Chí
Minh và Thanh Niên Hội với ĐCS/Quốc Dân Đảng Trung Quốc bên trong Việt Nam. Dù thế, hồ
sơ lưu trữ của QTCS và tài liệu của Pháp cho thấy Hồ đã cố gắng tránh xa những cuộc mạo hiểm
vũ trang. Sau khoảng một năm dài không liên lạc với Cục Đông Phương , vào ngày 3 tháng 6
1926 Hồ đã viết thư cho QTCS báo rằng công việc của ông tiến triển rất chậm vì thiếu tài
chính[114]. Ông đã phải xoay trở bằng tiền lương của mình và một số đồng chí khác cùng với
một số trợ cấp từ người Nga. Một nguồn tài chính khác của Thanh Niên có thể là từ Nông Dân
Quốc Tế cung cấp qua Borodin cho những công tác của Hồ trong phong trào nông dân. Số tiền
này ít nhất đã trợ giúp cho các học viên đang theo học tại Học Viện Đào Tạo Phong Trào Nông
Dân [115]. Vào thời điểm này có thể Hồ cũng đã nhận được quyên góp từ những người yêu nước
giàu có ở miền nam Việt Nam. Một ghi chú của Sở Liêm Phóng ngày 12 tháng 8 / 1927 viết rằng
Diệp Văn Kỳ, một chủ báo tại Sài Gòn và cũng là học trò của thân phụ Hồ Chí Minh, đã thường
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 92 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
góp[116]. Sớm hơn nữa là trong năm 1925 Lâm Đức Thụ báo cáo rằng Hồ đã nghĩ đến việc tìm
đến người bạn cũ ở Paris là Khánh Ký (Nguyễn Đình Khánh ‐ ND), giờ là một nhà nhiếp ảnh tại
Sài Gòn để xin tiền. Hồ cũng đề cập đến Bùi Quang Chiêu, nhà lãnh đạo giàu có của Đảng Lập
Hiến, như là một người bảo trợ đầy tiềm năng [117]. Nếu nguồn tài chính từ miền nam đã thực
sự lưu chuyển vào năm 1926, rõ ràng là Hồ nghĩ rằng không dại gì tiết lộ điều ấy cho người Nga
biết.
Hồ tường thuật trong báo cáo tháng 6 1926 rằng kể từ khi đặt chân đến Quảng Châu, ông đã
thực hiện được những việc sau cho phong trào cách mạng Đông Dương: (1) thành lập một hội bí
mật; (2) thành lập một tổ chức nông hội của những người Việt sống tại Xiêm; (3) lựa chọn một
nhóm ʺtiên phongʺ từ con em của nông dân và công nhân (một số trong họ đến từ Xiêm) để đào
tạo tại Quảng Châu; (4) tổ chức một nhóm phụ nữ cách mạng gồm 12 người; và (5) thành lập một
lớp tuyên truyền ở Quảng Châu cho những học viên được bí mật đưa sang từ Việt Nam và Xiêm.
Đến lúc này, lịch sử của Thanh Niên Hội mà ta đã biết được từ những hồi ký của các nhân vật
người Việt khác nhau đã trùng với những gì chúng ta rút ra từ báo cáo của Hồ [118]. Hồ gửi báo
cáo này khi ông chuẩn bị cho nhóm học viên thứ hai đến Quảng Châu cho khoá đào tạo bắt đầu
vào tháng 9 1926. Khoá thứ nhất, Hồ báo cáo, có 10 học viên và ông hy vọng sẽ có khoảng 30
người đến học khoá thứ hai.
Những người tham dự khoá học thứ hai của Thanh Niên Hội rời Việt Nam để đi Quảng Châu
trong tháng 7 và 8 1926. Có ít nhất 3 người trong số họ xuất thân từ một tổ chức chính trị thành
lập tại Vinh do những cựu binh của thời kỳ 1907‐8 từng bị giam cầm tại Côn Đảo (Poulo Condor
‐ ND). Khi vừa thành lập vào năm 1925, nhóm này lấy tên là Phục Quốc, dựa trên tổ chức của
Phan Bội Châu. Được đổi thành Việt Nam Cách Mạng Đảng vào năm 1926, rồi thành Tân Việt
vào năm 1928. Tổ chức này, bắt nguồn từ vùng quê của Hồ, bao gồm đa phần là những trí thức
Nho học và giáo viên trẻ, đã cung cấp những nhân vật lãnh đạo quan trọng nhất cho đảng cộng
sản trong những ngày đầu thành lập. Lãnh tụ chính thức đầu tiên khi đảng cộng sản thành lập
vào năm 1930 là Trần Phú, một giáo viên và là một trong những thành viên sớm nhất của Phục
Quốc. Một thành viên kỳ cựu khác là Hà Huy Tập, một giáo viên từ Hà Tĩnh, đã trở thành người
đứng đầu không chính thức của đảng trong thời gian 1935 đến tháng 3 1938. Tại sao các thành
viên Phục Quốc được chọn lựa vào đội ngũ thân tín nhất của Thanh Niên là một câu hỏi lý thú.
Đó là sự tổng hợp của quan hệ gia đình thân cận, với cả hai nền học vấn Nho và Pháp, cùng với
tâm lý bất mãn đối với chế độ thuộc địa làm họ trở thành những thành viên giá trị của Hồ. Ví dụ
như Trần Phú, xuất thân từ một gia đình đã chịu nhiều đau khổ dưới sự cai trị của Pháp. Ông là
con của một vị quan mà khi đang tại chức tại Quảng Ngãi vào năm 1908 đã tự sát thay vì bắt
buộc nông dân địa phương hợp tác với lính Pháp ruồng bố những người chống thuế [119].
Những thành viên trẻ hơn của Phục Quốc là những thanh niên bất mãn từ những vùng quê
nghèo khổ, đã sẵn sàng đón nhận những tư tưởng cách mạng mà Hồ mang đến. Không còn nghi
ngờ gì về ưu thế của những thành viên Thanh Niên kỳ cựu xuất thân từ phía bắc của miền trung
Việt Nam, kể cả uỷ ban trung ương từ Quảng Châu, đã tạo thành một tổ chức giống như là một
hội đồng hương.
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 93 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Những thành viên mới được Lê Duy Điếm đưa đến Quảng Châu. Lê Duy Điếm là bạn học cũ
của Trần Phú, xuất thân từ Hà Tĩnh. Vào nửa cuối năm 1925, ông được Đảng Phục Quốc giao
cho nhiệm vụ liên lạc với những người Việt tại Quảng Châu để bàn về phối hợp hành động.
Trước khi quay lại Vinh ông đã gia nhập Thanh Niên Hội [120]. Việc này cũng xảy ra với hầu hết
các thành viên của Phục Quốc/Cách Mạng Đảng sau khi qua Quảng Châu: Trần Phú và học trò
của mình là Nguyễn Ngọc Ba quay về sau ba tháng học tập và đã trở thành thành viên của
Thanh Niên. (Như ta đã thấy ở trên, Lê Hồng Sơn đã đưa Nguyễn Ngọc Ba sang học khoá thứ
nhất; có lẽ ông đã tham dự cả hai khoá học). Trong chuyện do Phan Trọng Quảng kể về chuyến
đi, có những người khác từ miền trung Việt Nam bao gồm Nguyễn Văn Lợi, Lê Mạnh Trinh,
Trần Văn Đắc, Nguyễn Văn Khang và Quảng. Hai thành viên của Phục Quốc là Tôn Quang Phiệt
và Hoàng Văn Tùng đã không đến được Quảng Châu vì họ đã bị bắt khi bị tuột lại phía sau tại
biên giới. Mãi cho đến tháng 9, sau khi đã di chuyển bằng đường thuỷ, xe lửa và đi bộ với nhiều
tuần lễ chờ đợi ở mỗi trạm, cả nhóm đã đến được trụ sở của Thanh Niên tại Quảng Châu. Ở đó
họ đã gặp những học viên đến từ Bắc Kỳ và Xiêm. Tất cả có khoảng 20 học viên đã đến Quảng
Châu, trong đó có cả vị thủ tướng tương lai là Phạm Văn Đồng, ông bị bệnh và phải tham gia
khoá học sau [121].
Những bài giảng căn bản với những chủ đề bao gồm từ sự tiến hoá của loài người, địa lý thế giới
và lịch sử Việt Nam đến lý luận Marxist‐Leninist, Thuyết Tam Dân của Tôn Dật Tiên và thuyết
đấu tranh bất bạo động của Gandhi do Hồ Chí Minh đứng lớp. Những giảng viên bên ngoài đôi
khi cũng được thỉnh giảng. Phan Trọng Quảng nhớ có cả Chu Ân Lai, Bành Bái và Hà Hương
Ngưng (He Xiangning ‐ ND), vợ goá của Liêu Trọng Khải. Borodin và một phụ nữ Nga cũng đến
thuyết giảng. Vào lúc bế mạc của khoá giảng vào tháng 11, Phan Trọng Quảng kể rằng có năm
học viên được bí mật chọn để kết nạp vào Việt Nam Thanh Niên Cộng Sản Đoàn. Năm người
này là Trần Phú, Nguyễn Văn Lợi, Nguyễn Ngọc Ba, Phan Trọng Bình và bản thân Phan Trọng
Quảng, tất cả họ đều là người Trung Kỳ.
Khoá đào tạo thứ 3 bắt đầu vào cuối năm 1926 và chấm dứt sau Tết Nguyên Đán 1927. Hoàng
Văn Hoan, một thành viên khác từ Nghệ An sau này đã trở thành nhân vật quan trọng trong
đảng cộng sản, đã viết trong hồi ký của mình rằng đã có thêm 20 học viên mới, một số trong họ
vừa tham gia vụ bãi khoá tại Nam Định [122]. Trong nhóm miền bắc này có Đỗ Ngọc Du, Dương
Hạc Đính, và Nguyễn Đức Cảnh sau này đã trở thành những người đứng đầu của Thanh Niên
Hội tại Bắc Kỳ [123]. (Hoan không nhắc đến số học sinh từ trường Bảo Hộ Lycée, còn có tên là
Trường Bưởi ở Hà Nội. Đỗ Ngọc Du và một số sau này là học viên của Thanh Niên đã bị đuổi
khỏi trường này vào năm 1926 [124]). Trong những giảng viên Hoan có kể đến Bành Bái và Lưu
Thiếu Kỳ (Liu Shaoqi ‐ ND), chuyên giảng về phong trào công nhân. Thường thì Hồ Tùng Mậu,
Lê Hồng Sơn hoặc Lâm Đức Thụ thông dịch cho những giảng viên Trung Quốc, nhưng Hồ Chí
Minh có thể thay thế hẳn nếu họ vắng mặt, Hoan kể [125]. Ông cũng nhớ lại những vai diễn
trong các vở kịch. Hồ, được những học viên biết đến với cái tên là Vương, thường đóng vai công
nhân hoặc nông dân [126]. Hoan không đề cập đến bao nhiêu học viên đã được kết nạp vào đội
ngũ cốt cán của tổ chức cộng sản, nhưng nếu con số này cũng ít như ở khoá học trước thì số
thành viên cộng sản trong Thanh Niên Hội vẫn còn rất nhỏ. Huỳnh Kim Khánh (nhà sử học ‐
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 94 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
ND) cho biết con số vào khoảng 24 thành viên của Thanh Niên Cộng Sản tính đến tháng 5 1929,
nhưng con số này rõ ràng là chỉ đề cập đến số thành viên đang sống tại Trung Quốc lúc ấy [127].
Tổng số bao nhiêu người Việt đã kinh qua trường đào tạo của Thanh Niên thì khó mà xác định
được. Tôi chỉ đã tìm thấy bằng chứng chắc chắn của 3 đợt học viên chính thức; một nhóm thứ 4
đang sắp xếp tại Quảng Châu vào tháng 3 1927 nhưng bị gián đoạn vì cuộc đảo chính tháng 4
[128]. Hồ báo cáo với QTCS khi ông quay lại Moscow vào tháng 6 1927 rằng 75 thanh niên Việt
Nam đã được đào tạo tại ʺtrường tuyên truyềnʺ của ông ở Quảng Châu [129]. Hồi ký của một
người Việt viết năm 1992 lại cho rằng có đến 10 khoá học với tổng cộng khoảng 250 ‐ 300 học
viên [130]. Một bài viết của cùng tác giả trên vào năm 1990, đã trích dẫn một tài liệu từ Viện Lịch
Sử Quảng Đông rằng có tổng cộng trên 300 người Việt đã tham gia vào những hoạt động cách
mạng khác nhau tại Quảng Đông từ 1924 đến 1927 [131]. Con số này bao gồm cả những người
không gia nhập đảng cộng sản. Con số này cũng có thể bao gồm những học sinh theo học các
khoá học chính thức vào cuối năm 1927 đến 1928, sau khi Hồ đã rời khỏi Trung Quốc. Hơn nữa,
có thể nó phản ánh thực tế là những lớp đào tạo trên có nhiều cấp bậc và độ dài khác nhau. Ví
dụ như chúng ta không biết được đã có những lớp dành riêng cho phụ nữ hoặc những người
ʺtiên phongʺ mà Hồ đã kết nạp hay không, hoặc là cho những công nhân có học vấn thấp như
Nguyễn Lương Bằng. Những nhà sử học Hà Nội dạo gần đây đã cẩn trọng hơn trong việc nâng
cao tổng số học viên của Thanh Niên. Họ không thể xác nhận được con số 75 người mà Hồ Chí
Minh đưa ra trong tháng 4 1927, ngay cả nếu tính luôn những học viên được biết là đã theo học
các lớp sau 1927 [132].
Rõ ràng là nhóm Việt kiều đông nhất đã theo học tại Học Viện Hoàng Phố, đến đầu năm 1927 đã
có 53 học viên người Việt [133]. (Vào thời điểm này, một bộ phận dạy tiếng Việt đã được thành
lập tại Hoàng Phố ‐ trước 1927, những người Việt theo học như người Trung Quốc [134]) Nhưng
chúng ta không biết bao nhiêu trong bọn họ đã học được đầy đủ các lớp của Thanh Niên. Như
Lâm Đức Thụ đã chỉ ra, ʺNguyễn Ái Quốc chỉ thâu nhận những học viên thận trọng nhất và chỉ
giảng dạy đầy đủ cho những ai dám hy sinh cho lý tưởng cách mạng” [135] Dường như những
học viên miền Bắc theo học những lớp đào tạo của ông đã không trở thành đảng viên cộng sản
nhiều như những người Trung Kỳ, có thể vì họ được thâu nhận bởi Nguyễn Hải Thần hoặc Lâm
Đức Thụ.
Một số giáo án của Thanh Niên được in trong tập Đường Kách Mệnh năm 1927, có thể là do Hồ
thu thập trong thời gian ở Nga, và có nội dung tương tự như những bài giảng chính trị của các
chính uỷ cộng sản tại Học Viện Hoàng Phố trước khi họ bị loại khỏi trường vào tháng 3 1926.
Tập tài liệu này trở thành thánh kinh của những thành viên cộng sản trẻ trong giai đoạn 1926 và
1927, Hà Huy Tập đã viết vào năm 1932. ʺHầu như chúng tôi đã học thuộc lòng,ʺ ông kể [136].
Nó bao gồm những định nghĩa về các hình thức cách mạng, những phong trào quốc tế, công
đoàn, nông hội và hợp tác xã. Nó thấm nhuần khái niệm về hai giai đoạn cách mạng như đã
vạch ra trong Luận Cương về Những Vấn Đề Dân Tộc và Thuộc Địa của Lenin. Tập tài liệu đã
định nghĩa hai giai đoạn cách mạng này là cách mạng dân tộc và cách mạng thế giới. Trong khi
cách mạng dân tộc không đề cập đến vấn đề phân biệt giai cấp, cách mạng thế giới sẽ do giai cấp
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 95 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
nông dân và công nhân lãnh đạo và sẽ dẹp bỏ chủ nghĩa tư bản trên thế giới [137]. Đến năm 1932
thì khái niệm hai giai đoạn cách mạng đã bị Quốc tế Cộng Sản loại bỏ và Hà Huy Tập cũng đã
viết bài lên án tính ngây thơ và khó hiểu của cương lĩnh Thanh Niên. Cụ thể là ông đã phê phán
lý luận cho rằng: ʺtrong giai đoạn đấu tranh phản đế, ta phải liên kết với mọi tầng lớpʺ. ʺLý luận
kiểu này chẳng có gì quan trọng hơn là sự thoả hiệp giai cấp...ʺ, ông nói [138].
Đến tháng 2 1927 công việc tuyển người và đào tạo của Hồ cuối cùng đã có tiến bộ. Thành công
của Hồ trong việc chuyển hoá những đảng viên Tâm Tâm Xã đã được dùng làm kiểu mẫu trong
quan hệ của ông với Phục Quốc/Cách Mạng Đảng. Bước kế đến là tạo cho Thanh Niên một chỗ
dựa chính thức, đó là đạt được sự công nhận từ QTCS, soạn thảo cương lĩnh và tìm kiếm nguồn
tài trợ vững vàng. Việc đoàn đại biểu của QTCS đến Quảng Châu vào tháng 2 1927 đã tạo cho
Hồ những cơ hội mà ông đang tìm kiếm. Jacques Doriot, một nhà hoạt động về phong trào thanh
niên cộng sản mà Hồ đã gặp tại Đại Hội 6 ở Moscow, có mặt trong đoàn cùng với Tom Mann từ
Anh Quốc và Earl Browder người Mỹ. Doriot cũng đã trở thành chủ tịch Phân Bộ Thuộc Địa của
ĐCS Pháp và cũng là nghị viên Quốc Hội Pháp. Với vai trò là tuyên truyền viên và thông dịch
viên, Hồ đã theo phái đoàn thăm viếng Quảng Châu và chiếm được sự ủng hộ của Doriot về
những công tác của ông về Việt Nam [139]. Vai trò của Doriot rõ ràng là đã có liên quan đến việc
QTCS quyết định thành lập một ban bí thư mới cho Pháp, các thuộc địa của Pháp, Bỉ, Ý và Thụy
Sĩ vào tháng 3 1926. Vào thời điểm ấy, nhiệm vụ chủ yếu của việc xây dựng phong trào cộng sản
tại Đông Dương đã được chính thức giao cho ĐCS Pháp [140]. Vào ngày 3 tháng 3 1927 Doriot,
Hồ (ký tên là Lee) và Volin đại diện cho nhóm cố vấn Nga, đã thảo ra một bản ghi nhớ trong đó
đồng ý cho ʺLeeʺ đệ trình một yêu cầu ngân sách cho QTCS, trong khi đó Doriot sẽ thảo Luận
Cương cho Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đảng cùng với nghị quyết hoạch định những công
việc tương lai của tổ chức này [141].
Doriot đã báo cáo trong một bức thư giải thích cho Cục Đông Phương rằng Thanh Niên Hội đã
tạo dựng được những chi bộ trên khắp Việt Nam: một tổ tại nam Kỳ, hai tại Trung Kỳ, sáu tại
Bắc Kỳ và bốn tại Xiêm. ʺChắc chắn là họ vẫn còn nhiều yếu kém,ʺ ông viết: ʺtrước hết là họ
không có một cương lĩnh chính thức, thứ hai là khuynh hướng nổi bật của âm mưu bè phái.
Hoạt động của họ giống như là một hội kín hơn là một tổ chức quần chúng cách mạng. Ví dụ
như hầu hết những thành viên của họ đều nằm tại Quảng Châu. Điều này cho thấy mối liên hệ
giữa họ với nhân dân vẫn còn yếu. Dù vậyʺ, ông tiếp tục, ʺmột số đầu mối đã được thiết lập và
đã có những cố gắng trong việc xây dựng một tổ chức rộng lớn hơn nhằm vào học sinh, thương
nhân và nông dânʺ [142]. Doriot giải thích rằng nghị quyết của ông về hoạt động đảng đã đưa ra
những điểm sau: (1) sự cần thiết phải chuyển hoá hội kín thành tổ chức rộng rãi; (2) mở rộng tổ
chức đến số đông quần chúng trong nước; (3) tham gia nhiều hơn nữa với tình hình chính trị
Việt Nam; và (4) thành lập các công đoàn công nhân, nông hội, hội sinh viên cũng như các hiệp
hội cho các thành phần dân chúng khác [143].
Luận cương của Doriot ‐ dưới dạng một lá thư gửi cho ʺThanh Niên Cách Mạng Đông Dươngʺ ‐
cho thấy rõ là ông nhìn Thanh Niên Hội như là một đảng quốc gia với những mục đích tương tự
như của Trung Quốc Quốc Dân Đảng: ʺNhân dân Đông Dương ‐ như tổ chức các bạn đã tuyên
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 96 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
tranh giành độc lậpʺ [144]. Ông nhấn mạnh rằng giai cấp nông dân và công nhân là những lực
lượng tiên yếu trong cuộc đấu tranh này. Nhưng ông cũng đã ủng hộ mạnh mẽ cho việc thành
lập một mặt trận thống nhất: ʺĐừng quên rằng dưới sự thống trị của chủ nghĩa đế quốc, tất cả
mọi người (công nhân, nông dân, tiểu thương và trí thức), ngoại từ một số rất nhỏ của thành
phần đầu cơ trục lợi, đều có quyền lợi trong cuộc đấu tranh chống thực dân. Đừng nên bỏ qua
một nỗ lực nào để kêu gọi và tổ chức họ từng ngày trong cuộc tranh đấu này. Đừng nên từ chối
bất cứ sự hợp tác nào của họʺ[145]. Trong suốt bài viết, ông không hề nhắc đến chủ thuyết cộng
sản mặc dù đã dẫn ra ví dụ về cuộc cách mạng Nga như là một kiểu mẫu của phong trào phản
đế vì nó đã giải phóng nhân dân bị áp bức ra khỏi sự thống trị của Sa Hoàng [146]. Việc QTCS
mong muốn uốn nắn Thanh Niên Hội thành một đảng quốc gia cũng đã được nhấn mạnh bằng
báo cáo ngày 17 tháng 3 1927 của Lâm Đức Thụ: ʺGần đây những người cách mạng Pháp và
Trung Quốc đã bắt đầu khuyến khích ʺles amisʺ (những người bạn ‐ ND) thành lập một đảng
tương tự như đảng quốc gia Trung Quốc, với cương lĩnh, chính sách với những bộ phận tuyên
truyền và thông tin rộng khắp. Những quy chế của đảng sẽ được soạn thảo sớmʺ [147].
Hồ đệ trình ngân sách của năm cho QTCS với tổng số là 40.000 đồng tiền Trung Quốc. Một nửa
số tiền này sẽ dùng để trang trải chi phí đi lại và đào tạo tại Quảng Châu cho 100 học viên tương
lai. Ngoài ra ông còn yêu cầu 1.500 đồng cho 10 tuyên truyền viên làm việc toàn thời gian trong
một năm. Chi phí xuất bản, thông tin, thành lập một cửa tiệm nhỏ để làm vỏ bọc cho việc liên lạc
chiếm hết 8.500 đồng. Chi phí vận chuyển 100 học viên khác đến học tại Hoàng Phố tốn khoảng
5.000 đồng nữa. Theo giải thích của Hồ trong ghi chú đính kèm thì Hoàng Phố đã hứa đào tạo
100 người này nếu chi phí đi lại của họ được lo liệu [148]. 5.000 đồng còn lại được dự trữ cho
những trường hợp bệnh tật hoặc cấp bách.
Đến tháng 3 1927, với sự hỗ trợ của Doriot và hai nhóm học viên mới đã được đưa về Việt Nam,
tổ chức của Hồ Chí Minh xem ra đã có thể tự phát triển. Đã có những thương lượng để chính
thức liên kết với đảng Phục Quốc tại trung phần Việt Nam, đảng này từ giữa năm 1926 đã đổi
tên thành Cách Mạng Đảng. Hai nguồn tài liệu về việc thương lượng đã mâu thuẫn với nhau về
việc này có được theo đuổi thật lòng hay không. Hà Huy Tập đã viết vào năm 1932 ở Moscow
rằng Lê Duy Điếm quay về Việt Nam vào tháng 3 / 1927 với chỉ thị từ Quảng Châu để chuẩn bị
cho việc hợp nhất. Điếm tham dự các cuộc họp địa phương của hai đảng tại miền bắc và trung
Việt Nam và sau đó là một hội nghị hợp nhất toàn quốc tại Huế vào tháng 7. Tập viết rằng lần
đầu tiên cả hai đảng đã nhận được cương lĩnh và quy chế trên giấy tờ, trong đó bao gồm những
qui chế cho các công đoàn, nông hội, hội sinh viên và những hiệp hội khác [149]. Tiến triển của
những sự kiện có thể là hệ quả hợp lý của việc Doriot đến thăm Quảng Châu. Nhưng mọi việc
không trôi chảy như Hồ hy vọng. Theo Hà Huy Tập, hai đảng đã quyết định chấp nhận danh
xưng của Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội, vẫn được biết đến như Thanh Niên
hoặc VNTNCMĐCH. Hai tổ chức sẽ thực hiện việc thống nhất từ trên xuống, hợp nhất tất cả
những tổ đảng dưới một uỷ ban trung ương lâm thời. Các chi uỷ lâm thời cũng đã được thành
lập tại miền bắc và miền trung, việc còn lại là thành lập một chi uỷ lâm thời Nam Kỳ. Nhưng
những thành viên của Thanh Niên từ miền Nam, vì không tham dự được hội nghị toàn quốc ở
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 97 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Huế, đã không chịu thừa nhận quyết định của hội nghị tháng 7. Đến thời điểm sau tháng 7 1927,
Hà Huy Tập viết rằng miền nam đã có số thành viên Thanh Niên đông nhất trong cả nước. Đây
là một thay đổi lớn so với tình trạng đầu năm 1927, khi Doriot báo cáo là chỉ có một chi bộ Thanh
Niên thành lập tại Nam Kỳ, và đã cho thấy nỗ lực xây dựng tổ chức này thành một đảng quần
chúng. Tập tự nhận rằng sau khi bị đuổi việc dạy học ở Vinh, ông đã vào Sài Gòn vào tháng 3
1927 để khởi sự những công tác chính trị như tổ chức các lớp học buổi tối cho công nhân [150].
Một nhóm khoảng 10 người lưu vong từ Nam Kỳ hoặc Trung Kỳ, chủ yếu là dân lao động, đã
đến Quảng Châu vào tháng 5 hoặc đầu tháng 6 1927, theo lời của Lâm Đức Thụ [151] Nhóm này
có lẽ bao gồm Tôn Đức Thắng, một nhà tổ chức công đoàn và chủ tịch tương lai của Bắc Việt
Nam. Ông đã từ Quảng Châu về Nam Kỳ vào khoảng nửa sau năm ấy [152]. Như ta đã thấy,
cũng có một nhóm 9 người miền nam được sự bảo trợ của Quốc Dân Đảng đã đến Quảng Châu
vào tháng 7. Sự phát triển của Thanh Niên tại miền nam có lẽ là do phối hợp của tổ chức Nam
Kỳ ‐ Cam Bốt trực thuộc ĐCS Trung Quốc. Tài liệu của Việt Nam cho rằng Tôn Đức Thắng đã
làm công tác tổ chức công nhân Sài Gòn từ 1925, vì thế rất có thể là ông đã làm việc với uỷ ban
nội thành của Trung Quốc này [153].
Một bằng chứng khác cho thấy Thanh Niên đã có nỗ lực trong việc cắm rễ vào miền nam Việt
Nam vào năm 1927. Hà Huy Giáp, em của Hà Huy Tập, nhớ lại trong hồi ký của mình rằng ông
đã dời vào Sài Gòn vào năm 1926 để tìm đường đi Pháp. Nhưng vào đầu năm 1927, Nguyễn Văn
Lợi và Phan Trọng Bình, hai thành viên của Thanh Niên Cộng Sản từ khoá đào tạo thứ hai về
đến Sài Gòn và đã thuyết phục ông ở lại làm việc cho Thanh Niên. Hai học viên từ Quảng Châu
này lưu lại miền nam và làm nghề giáo [154].
Giáp cũng cho thấy mối quan hệ rất quan trọng giữa những nhà hoạt động miền nam và miền trung:ông cho rằng Nguyễn An Ninh bị giam tại Sài Gòn vào năm 1926 cùng với Tú Kiên, một trong những tù nhân Côn Đảo đã tham gia vào âmmưu thành lập đảng Phục Quốc năm 1818. Giáp kể rằng cả hai người đều theo đuổi những tưtưởng của Hồ Chí Minh. Theo lời Giáp thì Nguyễn An Ninh đã bàn giao ʺnhiệm vụʺ lại cho TúKiên vì Tú Kiên ra tù trước. Tú Kiên ra lại Vinh và được Lê Huân, một bạn tù Côn Đảo ngày xưa,chính thức kết nạp vào Cách Mạng Đảng. Sau đó ông quay lại miền nam, với bề ngoài là tìm
kiếm thêm thành viên cho Cách Mạng Đảng, nhưng có thể đã bí mật làm việc cho Thanh Niên
[155]. Một ghi chú của Sở Liêm Phóng vào tháng 5 1928 đã nói về Tú Kiên (Nguyễn Đình Kiên)
như là một liên lạc viên cho người Việt tại Quảng Châu và Sài Gòn [156]. Khi ông bị bắt lại vào
năm 1929, người Pháp đã tìm thấy hình của Marx và Lenin trong nhà ông.
Những cuộc hợp nhất đảng phái khác có thể đã được khởi sự từ tháng 3 theo đề nghị của Doriot
nhằm tăng số lượng thành viên của Thanh Niên ‐ Ví dụ như một số thành viên của ʺĐảng Thanh
Niênʺ (còn có tên là Jeune Annam (Thanh Niên An Nam ‐ ND)) thành lập vào tháng 3 1926, đã
trở thành chi nhánh của Thanh Niên. (Hai tên đảng giống nhau chỉ là do tình cờ). Vào giữa năm
1926 Hồ Chí Minh đã gửi một báo cáo đầy lạc quan đến QTCS về nhóm Jeune Annam này vì nó
đã rất thân cận với Phan Văn Trường và Nguyễn An Ninh, và cả hai người đều đã từng làm việc
tại Paris trong Công Đoàn Thuộc Địa Quốc Tế [157]. Sự liên hệ của họ với Thanh Niên, có lẽ là
qua ĐCS Pháp thì cần phải tìm hiểu thêm. Nhìn chung, chúng ta không biết được nhiều về sự
thật của những tiếp xúc giữa Quảng Châu và những nhà cách mạng miền nam trong giai đoạn
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 98 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
đã bắt đầu xây dựng những tổ chức có liên hệ chính thức với những nhân tố đã có sẵn trong
mạng lưới quen biết cá nhân.
Kế hoạch hợp nhất với Thanh Niên vào tháng 7 / 1927 đã gây nên những xáo trộn trong Cách
Mạng Đảng: theo Hà Huy Tập thì mãi đến tháng 7 / 1928 nó vẫn duy trì cái tên Thanh Niên cùng
với những quy chế và phương pháp tổ chức [158]. Theo quan điểm của ông thì hai đảng này
không mâu thuẫn về nguyên tắc, nhưng bị trì trệ vì những dị biệt cá nhân khi đề cập đến những
vấn đề tổ chức.
Một cái nhìn phức tạp hơn về mối quan hệ giữa hai đảng đã được đề cập đến trong hồi ký của
Hoàng Đức Thi, một thành viên Cách Mạng Đảng, do Sở Liêm Phóng phát hành vào năm 1933.
Ông thừa nhận rằng trong năm 1927, đảng ông đã tiếp thu phương pháp tổ chức kiểu chi bộ theo
kiểu mẫu của Thanh Niên, và họ giả vờ như hai đảng đã hoà nhập dưới sự lãnh đạo của uỷ ban
trung ương Thanh Niên tại Quảng Châu [159]. Ông giải thích hành vi lập lờ này là nhằm lôi kéo
lại những thành viên đã sang học ở Trung Quốc. Nhưng ta có thể ngầm hiểu ông không muốn
nói thật về giai đoạn đầy hiểm nguy này trong quá khứ chính trị của mình. Năm 1933 người bạn
cũ của ông là Trần Phú đã trong tù tại Sài Gòn, và bản thân Hà Huy Tập một thành viên quan
trọng của Cách Mạng Đảng từ năm 1927, đang trên đường trở về từ Moscow và trở thành một
thế lực mạnh mẽ trong hàng ngũ lãnh đạo của Đảng Cộng Sản Đông Dương. Trong khi Hoàng
Đức Thi không hoàn toàn chấp nhận việc kết hợp hai đảng nhưng sự tồn tại của nó là có thật.
Theo Thi thì sự đổ vỡ của những thảo luận cho việc hợp nhất là do lỗi của các thành viên Thanh
Niên vì họ đã phản đối việc hợp nhất những chi bộ địa phương với miền trung và miền bắc[160].
Cả ông và Hà Huy Tập đều đồng ý rằng Vương Thúc Oánh đã đóng vai trò chính trong sự đổ vỡ
này.
Tình trạng phức tạp này cũng có thể là do Hồ Chí Minh ưa chuộng chiến lược nắm giữ phong
trào từ bên trong. Hà Huy Tập đã kể lại cái mà ông gọi là ʺnhững ví dụ điển hìnhʺ của việc hợp
tác giữa hai đảng: ʺĐồng chí H. của Thanh Niên cũng là phó bí thư của uỷ ban trung ương Cách
Mạng Đảng; đồng chí Nguyễn Sĩ Sách, một đại diện trung gian của uỷ ban trung ương Cách
Mạng Đảng, cũng là thành viên của chi bộ Thanh Niên tại Trung Kỳ” [161] Tập không cho biết là
bản thân ông có là thành viên lưỡng đảng hay không, mặc dù ông đã nói rõ rằng ông là một
người cộng sản (ông cũng ở chung nhà với ʺmột vài thành viên của Chi Uỷ Nam Kỳ của Thanh
Niênʺ]. Hồi ký của Hoàng Đức Thi xác nhận là tuy rằng những học viên Thanh Niên không có
liên hệ trước đây với Cách Mạng Đảng nhưng họ đã ʺxin được phục vụʺ cho đảng này sau khi từ
Quảng Châu trở về [162]. Ta có thể hiểu rằng họ đã làm theo chỉ thị của giới lãnh đạo Thanh
Niên ở Trung Quốc.
Sự tan rã của Mặt Trận Thống Nhất (tr. 106.ch.3)
Tiến trình của công tác tổ chức mà Doriot khi sang thăm đã trình bày cho Thanh Niên đã bị giảm
thiểu vào thời gian thương lượng hợp nhất với Cách Mạng Đảng bị thất bại. Vừa lúc công cuộc
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 99 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
mặt trận thống nhất tại Quảng Châu thình lình tan rã. Cuộc đảo chính của Tưởng Giới Thạch
ngày 12 tháng 4 1927 đã phá vỡ phong trào công nhân cánh tả tại đây và đẩy ĐCS Trung Quốc
vào hoạt động bí mật. Những diễn biến tương tự cũng đã xảy ra tại các thành phố của Trung
Hoa Dân Quốc ‐ việc bắt bớ hàng loạt và hành hình những nhà hoạt động công đoàn đã bắt đầu
khoảng ngày 14 tháng 4 tại Quảng Châu. Lúc ấy Hồ Chí Minh hoặc đã chạy lên miền bắc hoặc
đang trú ẩn tại lãnh sự quán Nga. Ông giải thích với QTCS sau khi quay lại Moscow rằng người
Nga duy nhất còn lại Quảng Châu ʺđã không giúp đỡ hoặc cố vấn được gì cho chúng tôi, hay ít
ra là tiếp tục trả lương thông dịch cho tôi vì tôi hoàn toàn không thể tìm được việc làm... Tôi
không còn cách nào khác là để mình bị bắt hoặc tiếp tục công tác tại Xiêm sau khi quay lại
Moscowʺ [163]. Mật thám Constantin báo cáo rằng Hồ và những người cộng sản Việt Nam khác
đã bị các thành viên của nhóm yêu nước đối lập tại Quảng Châu tố giác. Nhóm này do Tam Kam
Say (Dam Giam Tay) [164] đứng đầu, có sự tham gia của Nguyễn Hải Thần, là một tổ chức có tư
tưởng cách mạng dân tộc thuần tuý tại Quảng Châu. Hai đồng chí của Lý Thụy đã bị bắt giữ,
cùng với bốn hoặc năm người Việt khác vừa từ Bắc Kỳ đến, theo báo cáo của Konstantin. Lâm
Đức Thụ đã phải liều thân đứng ra để bị bắt chung với Hồ Tùng Mậu nhằm che dấu vỏ bọc mật
thám của mình. Ông viết cho liên lạc viên Sở Liêm Phóng vào ngày 13 tháng 5 1927 rằng ông đã
bị giam từ ngày 15 tháng 4. ʺSự hiện diện của Hồ Tùng Mậu là một cản trở trong việc viết và
chuyển thư từ của tôi,ʺ ông giải thích. ʺNgài có hiểu được lòng tôi không, thưa Ngài? Vào lúc
này tôi vẫn chưa manh động vì tôi luôn đặt lòng tin vững chắc của mình vào Ngài.ʺ Đến giữa
tháng 6 họ đã được trả tự do, và Lâm Đức Thụ lại tiếp tục công việc mật báo về những nhà cách
mạng [165].
Mối quan hệ giữa Hồ Chí Minh và Nguyễn Hải Thần trở nên xấu hẳn khi căng thẳng trong mặt
trận thống nhất ngày càng tăng. Nguyễn Hải Thần trở nên gần gũi hơn với nhóm kháng chiến
đối lập, những người này chú trọng hơn về hành động quân sự hơn là Hồ. Như Lâm Đức Thụ đã
tường thuật Tam Kam Say và Phạm Nam Sơn ʺrất chuyên nghiệp trong việc tiêu thụ tiền giả và
buôn lậu thuốc phiện và đã lợi dụng Nguyễn Hải Thần để thành lập đảng nàyʺ [166]. Lâm Đức
Thụ báo cáo vào cuối tháng Giêng rằng Nguyễn Hải Thần đang thảo luận với Tam Kam Say và
những thành phần khác để thành lập một đảng mới [167]. Đến tháng 3 Thụ báo cáo rằng Lý
Thụy đã chấm dứt việc tham khảo ý kiến với Hải Thần [168]. Lâm Đức Thụ cũng nói rằng việc
điều hành những vấn đề liên quan đế tài chính một cách quá bí mật của Hồ đã đánh mất lòng
tính nhiệm của những đồng chí khác: ʺHầu như mọi chi phí của tập thể đều do Lý Thụy thanh
toán theo một phương pháp rất tài tình: ông đưa tiền cho Hồng Sơn hoặc Tùng Mậu để họ chi trả
bằng ngân khoản của mình... Cách này làm cho những người Trung Kỳ tin cậy lẫn nhau và
không tin tưởng vào những đồng hương đến từ những vùng khác trong khối Liên Hiệp Đông
Dương, và việc không tin tưởng nhau này đã đẩy Hải Thần và Phạm Nam Sơn thành lập tổ chức
riêng của họ.ʺ (tiền này là từ chính phủ Quảng Châu chi trả, Thụ viết, dưới sự yêu cầu một tuỳ
viên Nga [169]).
Dù thế hai nhóm này vẫn tiếp tục hợp tác trong khuôn khổ của Học Viện Hoàng Phố. Đến tháng
2 1927 Thụ cho rằng đã có 53 người Việt theo học tại Hoàng Phố kể từ tháng 12 năm trước.
HồHồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 100 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Những học viên tốt nghiệp trong đó có Lê Hồng Sơn và Lê Như Vọng (Lê Thiết Hùng) được
chọn để hướng dẫn các học viên người Việt mới, và một bộ phận đặc biệt dạy tiếng Việt đã được
lập riêng cho họ [170]. Sự thật là Thanh Niên vẫn còn bám lại tại Quảng Châu sau cuộc đảo
chính tháng 4 bằng cách giữ gìn quan hệ với phong trào giải phóng dân tộc không cộng sản bao
gồm những người cánh tả trong Trung Quốc Quốc Dân Đảng. Trường hợp những thành viên
như Trương Văn Lềnh, ông trà trộn hoàn toàn vào tổ chức đối lập, theo mật báo của Lâm Đức
Thụ cho Sở Liêm Phóng vào ngày 8 tháng 4 [171]. Trương Văn Lềnh đã tìm cách giữ được việc
làm trong chính quyền Quảng Châu, đầu tiên là một cai đội và sau đó là đại đội trưởng cảnh sát
đến cuối tháng 10 1927. Sau đó ông phục vụ trong quân đội của tướng Quốc Dân Đảng Tương
Phát Khuệ[172] Sự nghiệp chính trị của Lê Hồng Sơn thì cũng dính dáng một phần đến Trương
Phát Khuê ‐ ông làm việc dưới quyền của Trương từ 1926 khi đóng quân tại đảo Hải Nam.
Tung tích của Hồ Chí Minh vào giai đoạn ấy là nguồn gốc của những đồn đãi ít nhất là cho đến
tháng 12 1927. Có thể ông đã chỉ thị cho Lê Hồng Sơn và Hồ Tùng Mậu để họ đưa ra những tin
tức sai lạc trong cộng đồng Việt kiều. Ví dụ như Konstantin đã báo cáo vào ngày 1 tháng 5 rằng
Lý Thụy đã bị bắt cùng với những thành viên khác của Thanh Niên. Sau đó Lâm Đức thụ lại báo
rằng ông đã trốn đi Hán Khẩu (Hankou ‐ ND) [173] và cuối năm đó gia nhập quân đội của Diệp
Đĩnh (Ye Ting ‐ ND) tại Sán Đầu (Swatow hay Shantou ‐ ND) [174]. Một thiếu nữ người Quảng
Châu mà Hồ đã ʺcướiʺ vào tháng 10 1926 tên là Tuyết Minh, đã không được cho biết ông đã đi
đâu [175]. Theo báo cáo của chính Hồ với QTCS về hành tung của mình thì chúng ta biết được
ông đã rời Quảng Châu và trực chỉ đến Thượng Hải. Có lẽ ông đã đi qua ngõ Hán Khẩu, nơi có
cuộc họp của Nghiệp Đoàn Thái Bình Dương vào cuối tháng 5 hoặc đầu tháng 6. Nhưng ông
không hề đề cập đến việc này. Ông đã đi đường biển từ Thượng Hải đến Vladivostok cùng với
Jacques Doriot và đến Moscow vào khoảng tháng 6 [176]. Tại Vladivostok ông gặp Voitinsky,
ông này đã tìm cách thuyết phục Hồ quay lại Thượng Hải để hoạt động cùng những người Pháp
và người Việt tại đó. Nhưng Hồ dường như đã quyết định yêu cầu thêm ngân sách để tiếp tục
mở các lớp đào tạo chính trị tại Xiêm. Tại Moscow ông chỉ có một tiếp xúc ngắn ngủi với những
người Việt tại Đại Học Lao Động Phương Đông, những người này đã thành lập một chi bộ cộng
sản với 5 thành viên. Họ là ʺFon‐Shonʺ (Nguyễn Thế Rục, một người miền bắc họ hàng với
Nguyễn Thế Truyền]; ʺLe‐manʺ (Ngô Đức Trì, con của học giả và cựu tù nhân chính trị Ngô Đức
Kế người Hà Tĩnh]; ʺJia‐oʺ (Bùi Công Trừng, một ký giả và nhà hoạt động trẻ từ miền trung Việt
Nam, trước đây tham gia hội Jeune Annam tại Sài Gòn]; ʺMin‐Khanʺ (Bùi Lâm, một thuỷ thủ và
thợ in từ Hải Phòng, thành viên ĐCS Pháp tại Paris); và ʺLequyʺ (Trần Phú), người được bầu làm
bí thư chi bộ [177]. Trong một mẫu thư ngắn Hồ chỉ thị cho chi bộ cộng sản này phải học tập
chính trị tốt. Vào ngày 25 tháng 6 ông cũng đã gửi báo cáo cho Nông Dân Quốc Tế về phong trào
nông dân tại Quảng Đông [178]. Sau một thời gian nằm viện để điều trị bệnh lao, vào tháng 11
ông được gửi về Paris với những chỉ thị mới của QTCS [179].
Những thành viên còn lại của phái bộ Borodin rời khỏi nơi trú nạn ở Trung Quốc vào tháng 7
1927 sau khi cố gắng tập hợp một mặt trận thống nhất với những người cánh tả trong Quốc Dân
Đảng bị thất bại. Một lần nửa ảo tưởng thoả hiệp với lãnh đạo Quốc Dân Đảng là Uông Tinh Vệ
đã tan biến, và ĐCS Trung Quốc phải tự tìm ra sách lược mới để bảo toàn những thành quả có
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 101 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
được từ những năm tháng trong mặt trận thống nhất. Sau 3 năm phục vụ trong hàng ngũ quân
đội do Quốc Dân Đảng chỉ huy, những người cộng sản Trung Quốc giờ đây phải tự huy động
lực lượng chiến đấu riêng trong vòng chỉ vài tháng. Stalin và QTCS thình lình thay đổi chính
sách vào tháng 7, sau khi những người đầu tiên trốn thoát cuộc đảo chính tháng 4 về đến
Moscow báo cáo (trong số đó có một nhân vật tên ʺFreyerʺ đã đệ trình một báo cáo dài cho Nông
Dân Quốc Tế về Phong Trào Nông Dân cũng như về Hồ Chí Minh [180]). Trong một nghị quyết
ra ngày 14 tháng 7, Ban Chấp Hành QTCS tuyên bố, ʺVai trò cách mạng của chính quyền Vũ Hán
(Wuhan ‐ ND) đã chấm dứt; nó đang trở thành một lực lượng phản cách mạng. Đây là một đặc
điểm mới mà tầng lớp lãnh đạo của ĐCS Trung Quốc cần nên quan tâm rõ ràng và đầy đủ.ʺ Dù
thế những đảng viên cộng sản vẫn được khuyên là nên lưu lại trong hàng ngũ Quốc Dân Đảng
để thiết lập chiến lược của một mặt trận thống nhất từ ʺdưới lênʺ: để ʺtăng cường hoạt động
trong khối quần chúng vô sản... xây dựng các tổ chức công nhân... củng cố công đoàn... giúp
quần chúng lao động sẵn sàng có hành động quyết định... phát triển cách mạng ruộng đất... vũ
trang cho giai cấp công nhân và nông dân... tổ chức một cuộc đấu tranh cân sức với những thành
phần phá hoại đảngʺ [181].
Kể từ sau vụ tàn sát chống cộng do Quốc Dân Đảng phát động vào tháng 4, lãnh đạo ĐCS Trung
Quốc cuối cùng đã phản công. Cố gắng đầu tiên của họ nhằm giành lại quyền lực từ phe Quốc
Dân Đảng ʺphản độngʺ xảy ra vào ngày 1 tháng 8, khi hai tướng Diệp Tĩnh (Ye Ting ‐ ND) và Hạ
Long (He Long ‐ ND) khởi quân tại Nam Xương (Nan Chang ‐ ND), thủ phủ của Giang Tây
(Jiang Xi ‐ ND). Chu Ân Lai chính là nhân vật chủ chốt trong cuộc khởi nghĩa Nam Xương. Sự
kiện này đã tạo dựng nền móng cho Quân Đội Giải Phóng Nhân Dân Trung Quốc, theo các nhà
sử học của ĐCS Trung Quốc, bắt đầu thời kỳ lãnh đạo quân đội độc lập của những người cộng
sản. Cuộc nổi dậy bị dập tắt trong vòng 3 ngày, khi tướng Trương Phát Khuê mà những người
cộng sản nghĩ là đồng minh của họ, đã tấn công quân nổi loạn bằng lực lượng của mình. Quần
chúng nông dân đã không đến tiếp ứng cho những người cộng sản đang bị bao vây và họ bắt
buộc phải rút về phía nam thành phố Sán Đầu, phía đông bắc tỉnh Quảng Đông. Nơi đó họ đã
tìm cách dựng lên một thủ đô mới để rồi bị đánh bại vào đầu tháng 10. Trong lúc đó Uỷ Ban
Trung Ương ĐCS Trung Quốc họp vào ngày 7 tháng 8 tại Hán Khẩu, trong dịp ấy lãnh đạo đảng
Trần Độc Tú đã bị lên án là kẻ ʺthoả hiệp cánh hữuʺ, ông đã trở thành vật tế thần cho sự thất bại
của mặt trận thống nhất. Hội nghị tuyên bố chính sách mới về cách mạng ruộng đất và vũ trang
chống lại Quốc Dân Đảng. Giới lãnh đạo lâm thời ʺquyết định biến công tác huy động nông dân
cho cuộc khởi nghĩa Trung Thu là nhiệm vụ trọng tâm của Đảngʺ [182]. Besso Lomidadze, đại
diện mới của QTCS, đã đóng vai trò chủ động trong việc hình thành quyết định trên. Dù thế, mãi
cho đến ngày 19 tháng 9 Bộ Chính Trị Uỷ Ban Trung Ương mới quyết định sẽ không còn làm ra
vẻ chiến đấu dưới ngọn cờ của Quốc Dân Đảng Cánh Tả. Từ đó về sau ĐCS Trung Quốc đã
chiến đấu cho quyền lực sô viết dưới ngọn hồng kỳ của họ [183]. Trong một cuộc họp vào tháng
11 / 1927 của Bộ Chính Trị Lâm Thời ĐCS Trung Quốc, những người cộng sản đã xác nhận con
đường tả khuynh của mình, lần nữa dưới ảnh hưởng của Lominadze. Mặc dù số lượng thành
viên của họ đã giảm thiểu một cách đáng kể từ tháng 4, họ vẫn quyết định rằng ʺtình hình cách
mạngʺ vẫn đang ở điểm cao và chiến lược kháng chiến vũ trang vẫn nên tiếp tục [184].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 102 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Những người cộng sản Việt Nam tham gia lực lượng Quốc Dân Đảng chắc hẳn đã lâm vào tình
huống khó xử ‐ có thể là vào năm 1927 họ đã không có đủ thời gian để tìm được một lựa chọn rõ
rệt là nên chiến đấu dưới ngọn cờ cộng sản hay dưới quyền chỉ huy của nhân vật khó hiểu
Trương Phát Khuê. Dù sao chúng ta đã biết được từ những báo cáo của Lâm Đức Thụ rằng một
trong những người hùng của nhóm Việt Nam là Lê Hồng Sơn cùng một số thành viên Thanh
Niên khác vẫn còn liên hệ với Trương Phát Khuê mãi cho đến tháng 11 1927. Lâm Đức Thụ báo
cho Sở Liêm Phóng ngày 13 tháng 11 rằng vẫn còn ʺmột số đông đảng viên cộng sảnʺ nằm trong
quân đội của Trương Phát Khuê, trong đó có cả Lê Quảng Đạt và Trương Văn Lềnh. Đạt lãnh
lương 200 đồng Đông Dương (Piastre ‐ ND) và Lềnh 150 đồng mỗi tháng [185]. Tại Quảng Châu,
việc thanh trừng cộng sản đang được tiến hành bởi Tướng Lý Tế Thâm (Li Ji Shen ‐ ND), người
mà theo báo cáo của Hồ Chí Minh gửi cho Nông Dân Quốc Tế, đã chống phá dữ dội các tổ chức
nông dân địa phương [186]. Vì thế khi quân đội Trương Phát Khuê tổ chức đảo chính tướng Lý
vào ngày 17 tháng 11, thành phần lãnh đạo Thanh Niên đã cảm thấy vô cùng nhẹ nhõm.
ʺ...những thành viên trong nhóm Tùng Mậu rất vui mừng vì việc những đồng chí của họ trở lại
sẽ giúp họ tìm được việc làm và hậu thuẫn dễ dàng hơn...,ʺ Lâm Đức Thụ phán đoán về vụ đảo
chính [187].
Trong giai đoạn thay đổi chính trị này, những người Việt vẫn tiếp tục đến học tập tại Quảng
Châu. Họ bao gồm một số người từ Bắc Kỳ sau này trở thành lãnh đạo của một nhóm cấp tiến ly
khai khỏi tổ chức Thanh Niên vào năm 1929: Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Trịnh Đình Cửu
và Nguyễn Hội [188]. Thật vô cùng khó khăn để ta biết sự thật ngoại trừ phán đoán về việc họ đã
chịu ảnh hưởng chính trị từ đâu sau tháng 4 1927 vì tình hình chính trị trong Thanh Niên cũng
như tại Quảng Đông trở nên rất phức tạp. Có những sự việc dường như mâu thuẫn nhau. Trong
nội bộ Thanh Niên đã có những nỗ lực hoà giải với những tổ chức quốc gia đối lập, trong khi đó
trong ĐCS Trung Quốc lại có khuynh hướng khởi nghĩa. Trong khi đó, những thành viên còn lại
của Thanh Niên tại Quảng Châu đã bắt đầu tìm cách phối hợp việc kết nối lại với Nguyễn Hải
Thần đang bị bỏ rơi trong mùa thu năm 1927. Lâm Đức Thụ đã báo cáo hai cuộc họp ngày 18 và
24 tháng 10 nhằm thống nhất hai đảng. ʺNgày Chủ nhật hôm qua,ʺ ông viết ʺNgô Thanh và Đinh
Tế Dân đã gặp Tùng Mậu, Văn Lềnh và Quảng Đạt tại công viên. Họ đã thảo luận sự cần thiết
phải chấm dứt những xung đột giữa hai bên.ʺ Tùng Mậu cho rằng họ đã giải quyết được những
bất đồng [189]. Tiểu sử của Nguyễn Đức Cảnh nói rằng trong tháng 9 1927 ông đã đến Quảng
Châu để gặp Uỷ Ban Trung Ương của Thanh Niên Hội để phối hợp hoạt động giữa hai phong
trào. Là người quê Thái Bình, sinh năm 1908, Cảnh bị đuổi học tại Nam Định vào năm 1926 vì đã
tổ chức bãi khoá. Ông là thành viên của Nam Đồng Thư Xã, hội này vào tháng 12 1927 đã
chuyển thành Việt Nam Quốc Dân Đảng [190]. Cũng như những học viên trước đó, ông đã đầu
quân vào Thanh Niên sau khi tham gia các khoá học dựa trên cương lĩnh của Hồ Chí Minh.
Trịnh Đình Cửu và Nguyễn Hội cũng có thể đang ở Quảng Châu cùng lúc với Nguyễn Đức
Cảnh. Tiểu sử chính thức của Ngô Gia Tự viết rằng ông cũng ở Quảng Châu giữa năm 1927. Ta
không biết được là ông có theo dõi cuộc đảo chính tháng 4 hay không.
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 103 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
Lục Phong phía đông Quảng Châu. Một số quân lính rút lui từ Nam Xương về Sán Đầu đã tái
hợp tại các huyện này, nơi xảy ra những thắng lợi đầu tiên của phong trào nông dân Quảng
Đông. Những người lính này bắt đầu nổi dậy vào ngày 25 tháng 10 để thành lập Sô Viết. Sau
cuộc tấn công tàn bạo của quân đội Lý Tế Thâm, những người nông dân và lãnh đạo cộng sản
của tỉnh này hình như đang muốn trả thù. Chính quyền cách mạng lâm thời được thiết lập tại
Hải Phong và Lục Phong ʺhoàn toàn thuộc cộng sản và vũ trang đầy đủʺ, Fernando Galbiati
viết[191]. Ông đã trích dẫn một lá thư của Tỉnh Uỷ Quảng Đông trong đó viết rằng ʺviệc tiêu diệt
bọn địa chủ phải được tiếp tục cho đến khi không còn tên nào. (...) Để chứng tỏ vấn đề đánh
chiếm Hải‐Lục‐Phong không phải là mong manh như ngôi nhà trên cát” [192] Như Galbiati chỉ
ra, phong trào Sô Viết Hải‐Lục‐Phong đã được quản chế chắc chắn, được điều khiển bởi ʺmột
tiểu tổ trung ương, mệnh lệnh của nó được thực hiện bởi những thành viên của Nông Hộiʺ.
Những người trong ĐCS Trung Quốc vẫn giữ bí mật tối trọng và chỉ được biết đến trong Sô Viết
như là những ʺzuzhiʺ (cơ cấu ‐ ND) [193].
Sự ra đời của Sô Viết nông dân Hải‐Lục‐Phong đã khích lệ hàng ngũ lãnh đạo ĐCS Trung Quốc
tổ chức một cuộc nổi dậy tại Quảng Châu. Nguyên nhân tiên khởi chính là sự cạnh tranh giữa
Trương Phát Khuê và Lý Tế Thâm, vì thế vào ngày 26 tháng 11 những người cộng sản Quảng
Châu đã nhận định rằng sự tranh chấp giữa các tướng quân phiệt đã tạo ra một cơ hội thuận lợi
để tổ chức khởi nghĩa. Ngày hành động được quyết định là 13 tháng 12. Nhân vật cộng sản
người Đức là Heinz Neumann, người chuyển giao các chỉ thị của Stalin tại Quảng Châu, đã ra
quyết định cuối cùng cho việc khởi nghĩa, có lẽ là vì áp lực của Stalin đã muốn có một thắng lợi ở
Trung Quốc nhân dịp Đại Hội thứ 15 của Đảng Cộng Sản Sô Viết. Cuộc khởi nghĩa ba ngày đã bị
đè bẹp bởi những lãnh binh Quốc Dân Đảng vừa lên kết lại với nhau, một lần nữa đã gây ra hậu
quả là sự trả thù dã man đối với những người cộng sản và dân lao động đã tham gia khởi nghĩa.
Nó đã trở thành một huyền thoại động viên cho ĐCS Trung Quốc, cho dù nó không được chuẩn
bị kỹ lưỡng cũng như đã thiếu sự hỗ trợ của tầng lớp lao động. Nhưng nó đã ảnh hưởng như thế
nào đến những người cộng sản Việt Nam đang ở tại Quảng Châu hoặc đang theo học tại Học
Viện Hoàng Phố?
Theo tài liệu sử chính thức của ĐCS Việt Nam thì những thành viên của Thanh Niên Hội đã
tham gia vào cuộc nổi dậy và có 24 người bị bắt [194]. Những người trong hàng ngũ học viên sĩ
quan tại Hoàng Phố rất có thể đã tham gia, vì đây là lực lượng quân sự duy nhất lúc ấy có thể
bảo vệ các công xã. Một người Việt là Phùng Chí Kiên được kể là đã rút về Sô Viết Hải‐Lục‐
Phong sau khi cuộc nổi dậy bất thành, và trở thành chỉ huy một đơn vị vũ trang cộng sản [195].
Nhưng theo lời khai của một người cộng sản miền nam quen biết Phùng Chí Kiên ở Trung Quốc
thì sau khi tham gia khởi nghĩa Quảng Châu, ông đã trở về lại Hoàng Phố đến khi bị bắt đi tù
vào đầu năm 1929. Chỉ sau khi ra tù vào mùa thu 1929 Kiên mới tham gia ĐCS Trung Quốc và
gia nhập Hồng Quân tại Đông Khu (Dong Kiang ‐ ND), Quảng Đông với chức đại đội trưởng
[196]. Một học viên sĩ quan Hoàng Phố khác bị bắt sau khởi nghĩa là Trần Văn Cung (Quốc Anh),
người này vào năm 1929 đã cầm đầu một tổ chức ly khai khỏi Thanh Niên [197]. Một nguồn tin
tại Hà Nội cho biết rằng Trương Văn Lềnh là một trong trong những lãnh đạo công xã, sau đó đã
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 104 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
thay đổi tên họ và quân phục để trà trộn vào quân đội quốc dân [198]. Cũng rất có thể là ông đã
tham gia quân đội Trương Phát Khuê ở ngoại ô Quảng Châu. Không may là báo cáo của Lâm
Đức Thụ đã không đề cập đến những gì đã xảy ra. Nhưng vào tháng 5 1928 ông đã báo rằng 24
người Việt Nam vẫn đang học tập hoặc giảng dạy tại Hoàng Phố. Trong số đó có Lê Duy Nghĩa
(Lê Duy Điếm) và Mạnh Văn Liễu (một bí danh khác của Phùng Chí Kiên). Những thành viên
Thanh Niên bị bắt trong thời gian khởi nghĩa đã được thả vào ngày 13 tháng 5, đa số đều trong
tình trạng sức khoẻ kém [199]. Tài liệu lịch sử công xã cho biết rằng một học viên sĩ quan người
Việt tên Đỗ Huy Liêm đã chết trong cuộc nổi dậy [200]; nhưng thực ra ông đã lưu lại Hoàng Phố
cho đến cuối năm 1928 và quay lại làm việc tại Thanh Niên rồi cho Đông Dương Cộng Sản Đảng
tại Bắc Kỳ cho đến khi ông bị bắt vào năm 1930 [201]. Dù thế, đối với những thành viên và học
viên mới, công xã và phong trào Sô Viết Hải‐Lục‐Phong là một kinh nghiệm mới mẻ cho họ. Vào
lúc này, ĐCS Trung Quốc đang trên con đường khởi nghĩa: việc thành lập các Sô Viết tại thành
phố và nông thôn là nhiệm vụ ưu tiên hành đầu. Nhưng ngược lại với tiêu chuẩn của Hà Nội về
hình ảnh của năm 1928, Thanh Niên đã tìm cách tiếp tục hoạt động và đào tạo quân sự cho đến
cuối năm, khi làn sóng đàn áp phong trào cộng sản lần thứ hai bắt đầu.
Đến cuối năm 1927, cộng sản Việt Nam đã chia làm hai luồng tư tưởng trong nhóm Việt kiều tại
Trung Quốc. Một nhánh tiếp thu chủ thuyết mặt trận thống nhất của những năm trước, trong
khi nhánh kia lĩnh hội chiến lược vũ trang mới của ĐCS Trung Quốc. Vì đã không còn cơ cấu của
QTCS tại Quảng Châu vào cuối năm 1927 nên những người Việt đã không còn nguồn chỉ thị
hoặc tư tưởng chủ đạo nào khác ngoài ĐCS Trung Quốc. Vì Hồ Chí Minh đã rời khỏi Trung
Quốc nên ông không bắt buộc phải theo bên nào. Sau chuyến trở về Moscow ông rút vào hoạt
động bí mật và có vẻ đã đứng ngoài những tranh chấp đã chia rẽ phong trào cộng sản Việt Nam
vào năm 1929. Mặc dù người Pháp tiếp tục nhận được tin tức về những kế hoạch nổi dậy trong
suốt năm 1927 nhưng dường như Hồ đã không dính dáng gì đến những kế hoạch này. Ông vẫn
giữ nguyên là một nhà tổ chức thận trọng và kiên nhẫn bất chấp kết quả đầy bạo lực của cuộc
thử nghiệm về phong trào thống nhất. Khi Grigory Voitinsky đề nghị tại Vladivostok rằng ông
nên quay về Thượng Hải để làm việc với những toán quân Việt Nam thì ông đã từ chối. ʺChúng
tôi có nên tập hợp vài người lính Việt Nam ở Thượng Hải (những người này đã nói với tôi rằng
họ đang tính quay về tổ quốc), và huỷ bỏ những công việc vừa được bắt đầu tại Đông Dương?ʺ
ông đã hỏi trong một báo cáo gửi cho Moscow. Ông đề nghị được chuyển công tác đến Xiêm để:
ʺlàm việc hay đúng hơn là tiếp tục công việc về Đông Dương ‐ cho dù kết quả sẽ xa vời và ít hiển
thị hơn ‐ thì vẫn quan trọng hơn bởi vì những đồng chí khác có thể thay thế tôi ở Thượng Hải,
nhưng ở Xiêm thì không thể. Và vì tin tức từ những phản ứng của người Trung Quốc đang được
thực dân Pháp loan truyền rộng rãi, đã gieo thêm những bi quan cho người Việt, và nếu chúng ta
ngưng hoạt động bây giờ thì những gì chúng ta đã làm được trong ba năm qua sẽ mất cả, và sẽ
rất khó khăn để làm lại từ đầu, trên tinh thần của những người Việt thì họ đã bị thất vọng vài lần
rồiʺ [202].
Hồ Chí Minh: Những năm tháng chưa được biết đến Sophie Quinn‐Judge
Diên Vỹ và Hoài An 105 Diễn đàn www.x‐cafevn.org
CHƯƠNG 4
No comments:
Post a Comment