Wednesday, June 6, 2012

NGUYỄN THIÊN THỤ * TRUNG ĐẠO IV






CHÐ÷NG XVI

HU Và KHÔNG

            NhiŠu tín ÇÒ PhÆt giáo và h†c giä quan niŒm PhÆt giáo là m¶t HÜ vô phái cho nên h† g†i Çåo PhÆt là Không môn. HÖn n»a, sau này v§i Long Th†, Mã Minh ra ra Ç©i v§i ‘’Không tánh’’ (Sunyata) Çã tô ÇÆm khía cånh tiêu c¿c cûa PhÆt giáo.  TØ thuª xÜa, bên cånh nh»ng nhu cÀu vÆt chÃt, con ngÜ©i còn nh»ng thao thÙc tâm linh. H† t¿ Ç¥t ra nh»ng câu hÕi và nh© nh»ng Çåo sÜ giäi Çáp. Nh»ng ÇŒ tº cûa PhÆt Çã trình bày th¡c m¡c cûa h† nhÜng ÇÙc PhÆt không trä l©i:


Này Malunkyaputta, đời sng Phm hnh không th nói là tùy thuc vi quan đim "Thế gii là hu biên". Này Malunkyaputta, đời sng Phm hnh không th nói là tùy thuc vi quan đim "Thế gii là vô biên". Này Malunkyaputta, du cho có quan đim "Thế gii là hu biên", hay du cho có quan đim "Thế gii là vô biên", thi vn có sanh, có già, có chết, có su, bi, kh, ưu, não mà Ta ging dy s đon tr ngay trong hin ti. .    . .. 


Và này Malunkyaputta, điu gì Ta không tr li? "Thế gii là thường còn", này Malunkyaputta là điu Ta không tr li. "Thế gii là vô thường" là điu Ta không tr li. "Thế gii là hu biên" là điu Ta không tr li. "Thế gii là vô biên" là điu Ta không tr li.

 "Sinh mng này và thân này là mt" là điu Ta không tr li. "Sinh mng này và thân này khác" là điu Ta không tr li. "Như Lai có tn ti sau khi chết" là điu Ta không tr li. "Như Lai không có tn ti sau khi chết" là điu Ta không tr li. "Như Lai có tn ti và không tn ti sau khi chết" là điu Ta không tr li. "Như Lai không có tn ti và không không tn ti sau khi chết" là điu Ta không tr li. 
Và này Malunkyaputta, vì sao điu y Ta không tr li? Này Malunkyaputta, vì điu y không liên h đến mc đích, điu y không phi là căn bn Phm hnh, điu y không đưa đến ym ly, ly tham, đon dit, an tnh, thng trí, giác ng, Niết-bàn, cho nên điu y Ta không tr li. 
Và này Malunkyaputta, điu gì Ta tr li? "ñây là kh", này Malunkyaputta là điu Ta tr li". "ñây là kh tp" là điu Ta tr li. "ñây là kh dit" là điu Ta tr li. "ñây là con đường đưa đến kh dit" là điu Ta tr li.  (TRUNG BỘ 2, 63. Tiu kinh Màlunkyà)

Qua Çoån kinh væn trên, ta thÃy ÇÙc PhÆt không trä l©i các vÃn ÇŠ tri‰t h†c phÙc tåp cûa ÇÜÖng th©i. ThÙ nhÃt, Ngài muÓn tránh nh»ng cu¶c tranh luÆn, nh»ng cu¶c thách thÙc khiêu chi‰n cùa ÇÓi phÜÖng. ThÙ hai, Ngài không chú tr†ng lš thuy‰t, Ngài chú tr†ng dåy ÇŒ tº hành Ƕng, chú tr†ng tu tÆp, th¿c hành con ÇÜ©ng diŒt kh°.
 M¶t sÓ h†c giä Tây phÜÖng cho r¢ng ÇÙc PhÆt phû nhÆn m†i nguyên t¡c vïnh cºu, phû nhÆn tÃt cä m†i s¿ hiŒn h»u. Nói nhÜ vÆy là sai lÀm.
Trܧc tiên, ÇÙc PhÆt không chû trÜÖng tuyŒt ÇÓi không, không phû nhÆn nguyên t¡c vïnh cºu. ñÓi v§i ÇÙc PhÆt, s¿ vÆt có h»u và không, không phäi tÃt cä là không, cÛng không phäi tÃt cä là có. ..

'Tt c đều có’, này Kaccàna, là mt cc đoan. 'Tt c đều không có’ là mt cc đoan. Không chp nhn hai cc đoan y, này Kaccàna, Như Lai thuyết pháp mt cách trung đạo. Do duyên vô minh, nên hành khi. Do duyên hành, nên thc khi... Như vy là s tp khi ca toàn b kh un này. Do s ly tham, đon dit vô minh không có dư tàn nên các hành dit... Như vy là s đon dit ca toàn b kh un này".(TuÖng Ung III, Thiên Un[22] Chương I .Tương Ưng Un. e)

M¶t sÓ bäo r¢ng ÇÙc PhÆt chû trÜÖng sÓng thø Ƕng, chû trÜÖng không hành Ƕng. ñiŠu này là xuyên tåc :
Ta thuyết không hành động, này Bà-la-môn, đối vi thân làm ác, ming nói ác, š nghĩ ác. Ta thuyết không hành động đối vi nhiu loi pháp ác, bt thin. Ta thuyết hành động, này Bà-la-môn, đối vi thân làm thin, ming nói thin, š nghĩ thin. Ta thuyết hành động đối vi nhiu loi pháp thin. Như vy, này Bà-la-môn, ta thuyết v hành động và thuyết v không hành động.

(Tæng Chi B¶ II, Chương II - Hai Pháp. I. Phm Hình Pht)

 

 TÜ tܪng cûa Ngài không lÆp dÎ, khác Ç©i. TÜ tܪng cûa Ngài cÛng là tÜ tܪng cûa nh»ng bÆc thiŒn trí thÙc:
Này các T-kheo, cái gì người có trí đời chp nhn là "không", Ta cũng nói là "không". Này các T-kheo, cái gì người có trí đời chp nhn là "có", Ta cũng nói là "có". (TÜÖng Ðng III, Tp III- Thiên Un [22] Chương I Tương Ưng Un (f)V. Phm Hoa)

ñÜÖng th©i, ÇÙc PhÆt chÌ trích nh»ng kÈ ÇŠ cao không tánh, luôn luôn nói ‘’không’’ trong khi h† có nhiŠu thÙ:
đây, này Visàkhà, có hng Sa-môn tên là Niganthà,.  . trong ngày Uposatha, h khích l đệ t như sau: "Này các Ông, hãy quăng b tt c áo qun và nói như sau: "Ta không có bt c vt gì, bt c đâu, bt c ch nào. Bt c vt gì, bt c đâu, bt c ch nào, không có cái gì là ca ta. " Nhưng cha và m ca người y biết người y là con ca mình. Và người y biết h là cha m ca mình. V và con người y biết người y là chng, là cha ca mình, và người y biết h là v, là con ca mình. Các người nô t làm công biết người y là ch ca h. Và người y biết h là nô t, là nhân viên ca mình. Như vy, trong thi gian đáng phi khích l đúng vi s tht, trong thi gian y, li được khích l bng điu nói láo. (Tæng Chi Bô I, ChÜÖng III, Ba pháp. PhÄm nhÕ, 234-235)
ñÙc PhÆt Çã chÌ trích nh»ng kÈ xuyên tåc Ngài:
 
Chư T-kheo, Ta nói như vy, thuyết như vy, mt s Sa-môn, Bà-la-môn xuyên tc Ta mt cách phi chơn, h đồ, hư vng, không thc: "Sa-môn Gotama ch trương ch nghĩa hư vô, đề cao đon dit, hy dit, s tiêu dit các hu tình". Nhưng này các T-kheo, Ta không là như vy, Ta không nói như vy.   .   .

Chư T-kheo, xưa cũng như nay, Ta ch nói lên s kh và s dit kh.(Trung B¶ I, Kinh xà du.Xuyên tc Như Lai, 140)

ThÆt vÆy, ÇÙc PhÆt không tham gia vào nh»ng cu¶c tranh luÆn gi»a thÜ©ng ki‰n và Çoån ki‰n. Ngài không ÇŠ cÆp ljn H»u và Không, ho¥c chû trÜÖng ‘’tÃt cä là có’’ hay ‘’tÃt cä là không’’. Ngài nói:

            BÆc hiŠn không tìm ljn,
            Cä H»u và Phi H»u   (Ti‹u B¶ Kinh I, Kinh TÆp, 432)
M¥c dÀu không tham d¿ vào các cu¶c tranh luÆn v§i các giáo phái ÇÜÖng th©i, ÇÙc PhÆt Çã bày tÕ quan Çi‹m cûa Ngài vŠ th‰ gi§i. Ngài chú trongvŠ vô thÜ©ng và luân hÒi.

1.    Vô thÜ©ng:
ñÙc PhÆt không phû nhÆn hiŒn h»u cûa s¿ vÆt nhÜng Ngài cho r¢ng vån vÆt vô thÜ©ng, nghïa là vån vÆt hiŒn h»u trong m¶t th©i gian, không gian nào Çó rÒi së thay LJi  theo quy luÆt sinh, lão bŒnh, tº ho¥c sinh thành hoåi diŒt.  Thân th‹ ta, tánh mång ta, tài sän ta, tu°i xanh cûa ta, t¿ ngã cûa ta, s¡c, th†, tܪng, hành thÙc cûa ta cÛng phai màu, nhåt s¡c và bi‰n hoåi. TÜ tܪng này giÓng tÜ tܪng bi‰n dÎch cûa Kh°ng môn và Lão giáo. Heraclitus cÛng nhÆn ÇÎnh vÛ trø là vô thÜ©ng ‘’Không bao gi© ta t¡m hai lÀn trong m¶t dòng sông’’.

ñó là m¶t s¿ thÆt, mà s¿ thÆt thì không bi quan, khách quan. S¿ thÆt này rÃt hi‹n nhiên nhÜng không phäi ai cÛng hi‹u ÇÜ®c. NgÜ©i ta muÓn giàu bŠn, trÈ mãi, khoÈ mãi. RÒi già ljn, bŒnh ljn, thÃt båi, chia lìa, mÃt tài sän., mÃt ÇÎa vÎ, con ngÜ©i sinh ra Çau kh°. ñÙc PhÆt nhÃn månh ÇiŠu này là Ç‹ thÙc tÌnh ngÜ©i  Ç©i chìm Ç¡m trong chÃp h»u Ç‹ rÒi Çau kh°, bŒnh tÆt. Do Çó ÇÙc PhÆt Çã dåy ngÛ uÄn là vô thÜ©ng:

Này các T-kheo, biết sc là vô thường, biến hoi, ly tham, đon dit; v y thy tt c sc xưa và nay là vô thường, kh, chu s biến hoi. Do thy như tht vi chánh trí tu như vy, su, bi, kh, ưu, não được đon tn. .    . Này các T-kheo, biết th là vô thường, biến hoi, ly tham, đon dit, v y thy tt c th xưa và nay là vô thường, kh, chu s biến hoi. Do thy như tht vi chánh trí tu như vy, các su, bi, kh, ưu, não được đon tn. Do chúng được đon tn, v y không b ưu, não. Do không b ưu, não, v y sng an lc. Do sng an lc, v T-kheo được gi là v đã lng du mi tướng phn, nht hướng Niết-bàn .(TÜÖng Ðng III, V. V. Phm T Mình Làm Hòn ño.)
Ngài luôn dåy vŠ vô thÜ©ng, vô ngã nhÜ Çoån kinh sau:
Có th có, này T-kheo, đây, có người không có (tà) kiến như sau: "ñây là thế gii, đây là t ngã, sau khi chết, tôi s thường còn, thường hng, thường trú, không biến chuyn, tôi s trú như thế này cho đến mãi mãi". Người này nghe Như Lai hay đệ t Như Lai thuyết pháp để bt tr tt c kiến x, c chp, thiên chp, thiên kiến, tùy miên, s tnh chi mi hành động, s t b mi sanh y, s dit tr khát ái để đưa đến ly tham, đon dit, Niết-bàn. V y không nghĩ như sau: "Chc chn ta s b đon dit, chc chn ta s b hoi dit, chc chn ta s không tn ti". V y không su mun, than vãn, khóc lóc; v y không đấm ngc, không đi đến bt tnh. Này các T-kheo, như vy là có cái không thc có trong, không gây ra lo âu, phin mun.
(Trung b¶ Kinh I, Kinh xà dụ). 
 
Thành phÓ có th‹ bÎ chôn vùi dܧi ba thܧc ÇÃt, sông sâu có th‹ bi‰n thành ruy¶ng ÇÒng, và th‰ gi§i có th‹ tan tành nhÜ b†t nܧc, nhÜ cát bøi. Và con ngÜ©i tu°i trÈ tóc xanh, mày bi‰c, nhÜng ch£ng bao lâu da mÒi tóc båc. S¿ kiŒn này rÃt ph° bi‰n, cho nên th‰ gi§i là vô thÜ©ng, và bän thân ta là vô ngã. Ta hiŒn h»u vài chøc næm, træm næm, núi sông tÒn tåi hàng ngàn næm, tÃt cä là có th¿c nhÜng so v§i tr©i ÇÃt vô cùng, hàng træm ki‰p, hàng triŒu ki‰p,  thì træm næm, ngàn næm chÌ là m¶ng äo. PhÆt Lão Çã  nhÆn thÃy tÃt cä là phù du, là giÃc hÒ ÇiŒp.

2.    Luân hÒi:

Con ngÜ©i và súc sanh ª th‰ gian này, cùng chÜ thÀn linh ª cõi tr©i, ma qu› và vong linh trong ÇÎa ngøc ÇŠu luân hÒi. Luân hÒi tÙc vô thÜ©ng, nhÜng luân hÒi là vô tÆn n‰u chúng sinh không chÙng Çåt Ni‰t Bàn. Luân hÒi là có th¿c ª trong th‰ gi§i h»u hình và vô hình theo quan Çi‹m cûa PhÆt giáo. Tr†ng Çi‹m cûa Çåo PhÆt là luân hÒi cho nên ñÙc PhÆt Çã nói nhiŠu vŠ luân hÒi:

Vô th là luân hi này, này các T-kheo, khi đim không th nêu rõ đối vi s lưu chuyn luân hi ca các chúng sanh b vô minh che đậy, b tham ái trói buc.
 Các Ông nghĩ thế nào, này các T-kheo, cái gì là nhiu hơn, sa m mà các Ông đã ung trong khi các Ông lưu chuyn luân hi trong mt thi gian dài, hay là nước trong bn bin?
- Bch Thế Tôn, theo như li Thế Tôn thuyết pháp, chúng con hiu rng cái này là nhiu hơn, tc là sa m mà chúng con đã ung trong khi chúng con lưu chuyn luân hi trong mt thi gian dài ch không phi nước trong bn bin! (TÜÖng Ðng II, Tp II - Thiên Nhân Duyên[15] Chương IV.Tương Ưng Vô Th .I. Phm Th Nht, 211)
Có nhiŠu cõi, th©i gian dài ng¡n khác nhau. Th©i gian ª ÇÎa ngøc hay cõi tr©i ÇÜ®c tính b¢ng nhiŠu ki‰p. Th‰ nào là m¶t ki‰p:

Có th được, này T-kheo. Thế Tôn nói như vy. Ví như, này T-kheo, có mt hòn núi đá ln, mt do tun b dài, mt do tun b rng, mt do tun b cao, không có khe h, không có l hng, mt tng đá thun đặc. Ri mt người đến, c sau mt trăm năm li lau hòn đá y mt ln vi tm vi kàsi. Này T-kheo, hòn núi đá ln y được làm như vy có th đi đến đon tn, đon dit mau hơn là mt kiếp.
 Như vy dài, này các T-kheo, là mt kiếp. Vi nhng kiếp dài như vy, này T-kheo, hơn mt kiếp đã qua, hơn mt trăm kiếp đã qua, hơn mt ngàn kiếp đã qua, hơn mt trăm ngàn kiếp đã qua. Vì sao? Vô th là luân hi này, này... va đủ để gii thoát. (TÜÖng Ðng II, [15] Chương IV.Tương Ưng Vô Th I. Phm Th Nht)
            Nh»ng Çoån kinh trên cho thÃy r¢ng ÇÙc PhÆt nhÆn ÇÎnh Çúng th¿c trång và bän chÃt cûa s¿ vÆt chÙ không phäi lúc nào Ngài cÛng nói không. ñÙc PhÆt nhÃn månh vô thÜ©ng và luân hÒi, và s¿ an låc, bÃt diŒt chÌ tÒn tåi ª Ni‰t Bàn. Có hai th‰ gi§i: m¶t th‰ gi§i vô thÜ©ng, luân hÒi, và m¶t th‰ gi§i an låc cûa Ni‰t Bàn do sÓng Çåo hånh, tu tÆp thiŠn ÇÎnh và trí tuŒ.
            Cái nhìn cûa ÇÙc PhÆt là cái nhìn bi‰n Ƕng cûa biŒn chÙng pháp.  Lš luÆn cûa Ngài giÓng cách lš luÆn cûa Lão Tº ñåo ñÙc Kinh và tinh thÀn cûa BÃt nhÎ pháp môn. Ngài nói:


-S th là vy, này Ananda, tánh già nm trong tui tr; tánh bnh trong sc khe; tánh chết trong s sng. Như vy, màu da không còn thanh tnh, trong sáng, tay chân rã ri, nhăn nheo, thân còm v phía trước, và các căn đang b đổi khác, nhãn căn, nhĩ căn, t căn, thit căn, thân căn. (TÜÖng Ðng V. Chương IV.Tương Ưng Căn (b) V. Phm V Già. 229)

                        -Phàm pháp gì Çã sanh rÒi phäi diŒt
(TrÜ©ng B¶ III, Kinh ñåi B°n, 42)
             -Không có cái gì sanh mà không giá và ch‰t.
                        ( TÜÖng Ðng B¶ Kinh I, Kinh Kosala, 86)
            Các t° sÜ Ç©i sau cÛng Çã diÍn rõ thêm tÜ tÜ tܪng cûa ÇÙc PhÆt. Long Th†  trong Trung LuÆn cÛng nhÜ Kinh DÎch cho r¢ng H»u và Không k‰t h®p ch¥t chë:
Dï h»u không nghïa cÓ, nhÃt thi‰t pháp Ç¡c thành. NhÜ®c không vô nghïa giä, nhÃt thi‰t tác bÃt thành.
以有空義故一切法得成
若空無義者一切 則不成.
Bàn vŠ Trung LuÆn, TrÀn Tr†ng Kim vi‰t:
H»u và Không, Không v§i H»u không khác nhau. H»u là H»u cûa Không, Không là không cûa H»u. H»u, Không hai  cái toàn nhiên h‡n h®p v§i nhau. ThÃy rõ ch‡ Ãy là Trung ñåo, là không chÃp h»u, chÃp không. (Phât Giáo, 112)
Bát Nhã Ba La MÆt Tâm Kinh có Çoån:
S¡c bÃt dÎ không, không bÃt dÎ s¡c.
S¡c tÙc thÎ không, không tÙc thÎ s¡c.
色不異空,空不異色
卽是空, 空卽是
(Sæc ch£ng khác không, không ch£ng khác s¡c.
S¡c Ãy là không, không Ãy s¡c)
HuŒ Næng rÃt giÕi vŠ tánh Không. Ngài nói:
ThiŒn trí thÙc. ñừng nghe ta nói không mà chÃp không. CÀn thi‰t là ÇØng chÃp không. Vi n‰u dùng Không Tâm ngÒi tÎnh thì m¡c vào cái không vô kš. ThiŒn Trí thÙc!Th‰ gi§i hÜ không bao hàm các s¡c tܧng vån vÆt, nào nhÆt nguyŒt, tinh tú, núi sông, ÇÃt b¢ng, suÓi nguÒn, khe råch, cÕ cây, rØng rú, ngÜ©I d», ngÜ©I lành, pháp ác, pháp thiŒn, thiên ÇÜ©ng, ÇÎa ngøc cho ljn các bi‹n l§n và núi Tu Di ÇŠu ª trong hÜ không Ço cä. Tánh không cûa con ngÜ©i cÛng nhÜ vÆy (Pháp Bäo ñàn Kinh, 64-65)
           
ThÆt vÆy, cái mà ta thÃy là không không có nghïa là không có gì. Không gian có nhiŠu chÃt khí và nhiŠu l¿c do Çó mà chim bay và phi cÖ có th‹ qua låi, lên xuÓng. Trong bát nܧc trong mà ÇÙc PhÆt thÃy có nhiŠu sinh vÆt nhÕ sinh sÓng. M¶t mi‰ng g‡ không phäi là  im l¥ng mà có nhiŠu t‰ bào Thành phÀn nhÕ nhÃt cûa vÆt chÃt là nguyên tº. Và nguyên tº còn có nh»ng phÀn tº nhÕ khác n»a Çang hoåt Ƕng. 
NhiŠu h†c giä và PhÆt tº ÇŠu chÃp không và chÃp h»u, nhÃt là chÃp không. Cách lš luÆn cûa BÃt nhÎ pháp môn hay thuy‰t Tánh không có th‹ gây ra hi‹m lÀm cho r¢ng Th‰ gi§i vô nghïa, cu¶c sÓng phi lš, không PhÆt, không Thánh ThÀn, không Ni‰t Bàn, không ÇÎa ngøc, không ki‰p trܧc, không Ç©i sau. H‰t Ç©i này së là tro bøi.
TÜ tܪng bi quan Çó së gây ra nh»ng tai håi cho bän thân và xã h¶i. ThÆt ra tính không (Sunyata) là trung Çåo,  cÛng nhÜ Kinh DÎch nói r¢ng trong âm có dÜÖng, trong dÜÖng có âm, âm cÀn dÜÖng, dÜÖng b° túc cho âm. H»u và Không cÛng vÆy. ñÙc PhÆt dåy trung Çåo, không chÃp h»u và chÃp không. ChÃp h»u thì sinh tham luy‰n, chÃp không thì bi quan, vì cuÓi cùng së chÌ thÃy rừng rậm tÓi tăm, ho¥c ngõ cøt không lÓi vŠ. Đức Phật chû trương trung đạo. Hơn nữa, nhận thức cûa Đức Phật là nhận thức đúng thực tại. Ngài không chû trương hư vô hoặc bÃt hành động, hoặc đ̣n diệt.  ‘’Không hành Ƕng’’ khác v§i ‘’vô vi’’. Vô vi v§i PhÆt và Lão mang m¶t š nghïa tích c¿c. 

Vô vi nghïa là làm Çúng pháp trái v§i xuÅn Ƕng là làm trái nhân tâm, Çåo lš và khoa h†c. Tri‰t h†c PhÆt giáo Çi sát th¿c tåi. Nếu thực tại hiện hữu, Ngài công nhận thực tại hiện hữu. Nếu thực tại không tồn tại lâu dài, Ngài tuyên bố vô thường, vô ngã. Có nh»ng ÇiŠu Ngài khuyên ta nên làm ho¥c không nên làm. Ngài chû trương hành thiện, không làm ác. Ngài dạy đoạn diệt tham sân si chứ không đoạn diệt sự́ng hay tØ bÕ trách nhiŒm ÇÓi v§i thế giới này.  Ngài dåy ÇŒ̣ tử và loài người những bài họ̣c nhân bän và đạo ÇÙc. Chỉ là các ÇŒ tử đời sau dùng ngôn từ bí hiểm khiến cho một số người hiểu lÀm.

                                    

CHÐ÷NG XVII 


 TÂM PHÂN BIŒ
             
            Toàn b¶ kinh PhÆt là nói vŠ Trung Çåo, vŠ chánh pháp, vŠ phân biŒt thiŒn ác.
Chư Hin, sát sanh là bt thin, ly ca không cho là bt thin, tà hnh trong các dc là bt thin, nói láo là bt thin, nói hai lưỡi là bt thin, ác khu là bt thin, nói phù phiếm là bt thin, tham dc là bt thin, sân là bt thin, tà kiến là bt thin. Chư Hin, như vy gi là bt thin. 
Và chư Hin, thế nào là căn bn bt thin? Tham là căn bn bt thin, sân là căn bn bt thin, si là căn bn bt thin. Chư Hin, như vy gi là căn bn bt thin. Và này chư Hin, thế nào là thin? T b sát sanh là thin, t b ly ca không cho là thin, t b tà hnh trong các dc là thin, t b nói láo là thin, t b nói hai lưỡi là thin, t b ác khu là thin, t b nói phù phiếm là thin, không tham dc là thin, không sân là thin, chánh tri kiến là thin. Chư Hin, như vy gi là thin. 

Chư Hin, thế nào là căn bn thin? Không tham là căn bn thin, không sân là căn bn thin, không si là căn bn thin. Chư Hin, như vy gi là căn bn thin. (Trung B¶ Kinh I. Chánh tri ki‰n, 47)
ThiŒn và ác là hai th‰ ÇÓi nghÎch nhau, không th‹ nói r¢ng  vŒ Çåo và phá Çåo giÓng nhau, BÒ ÇŠ và phiŠn não cùng m¶t gÓc, tham sân si và gi§i ÇÎnh tuŒ chung m¶t ÇÜ©ng. ñÙc PhÆt dåy:
Này Cunda, ging như mt con đường không bng phng, có mt con đường bng phng khác đối tr. Này Cunda, ging như mt bến nước không bng phng, có mt bến nước bng phng khác đối tr. Cũng vy này Cunda:
(1)   ñi vi con người làm hi, có s không làm hi đối tr.
(2) ñ
i vi con người sát sanh, có t b sát sanh đối tr.
(3) ñ
i vi con người ly ca không cho, có t b ly ca không cho đối tr
. (Trung B¶ kinh I, Pháp môn Çoån giäm, 41-42)

Vì s® ngÜ©i Ç©i lÀm lÅn pháp thiŒn v§i pháp bÃt thiŒn, chánh Çåo v§i tà Çåo, ÇÙc PhÆt Çã dåy Bát chánh Çåo, cho nên không ai có th‹ nói chánh tÜ duy và tà tÜ duy là m¶t, chánh ki‰n v§i tà ki‰n là m¶t, hành thiŒn và hành ác giÓng nhau. ñÙc PhÆt Çã dåy r¢ng thiŒn và ác rÃt xa nhau:


1. - Này các T-kheo, có bn s vic này, rt xa, rt xa vi nhau. Thế nào là bn?
Tri và đất, này các T-kheo, là s vic th nht rt xa, rt xa vi nhau. B bin bên này, này các T-kheo vi b bin bên kia, là s vic th hai rt xa, rt xa vi nhau. T ch mt tri mc lên, này các T-kheo, đến ch mt tri ln xung, là s vic th ba rt xa, rt xa vi nhau. Pháp ca hng người bt thin, này các T-kheo, vi pháp ca hng người thin, là s vic th tư rt xa, rt xa vi nhau (Tæng Chi II A, ChÜÖng BÓn pháp, phÄm Bánh xe, VII) (47) Rt Xa Xăm, 68).


Vì hi‹u lÀm tính không (Sunyata)  v§i chû nghïa hÜ vô (nihilism) cho nên m¶t sÓ h†c giä, sa môn và cÜ sï Çã có nhiŠu š nghï sai lÀm.  L©i ÇÙc PhÆt dåy ÇÜ®c chép trong các b¶ kinh Nguyên Thûy rÃt rõ ràng ÇÖn giän. Sau Mã Minh, Long Th†, kinh Çi‹n phÀn nhiŠu theo th©i thÜ®ng BÃt nhÎ pháp môn cho nên tÜ tܪng có phÀn khác thÜ©ng. LÓi lš luÆn theo bÃt nhÎ pháp môn cûa kinh Viên Giác Çã gây ra m¶t trÆn hÕa mù: 

NiŒm chính hay niŒm không chính ÇŠu là giäi thoát. LÆp ÇÜ®c pháp hay phá pháp ÇŠu là Ni‰t Bàn. Trí tuŒ hay ngu si cÛng là Bát Nhã.  .  . Gi§i ñÎnh TuŒ và Dâm N¶ ÇŠu là phåm hånh (Viên Giác, 62).


Có th‹ ª m¶t th‰ gi§i khác, con ngÜ©i không còn phân biŒt trên dܧi, cao thÃp, phäi trái nhÜ trên thÜ®ng tÀng không gian, vÜ®t ra ngoài hÃp l¿c cûa trái ÇÃt. Tuy vÆy, ngÜ©i lái con tàu không gian phäi phân biŒt phÜÖng hܧng Ç‹ ljn nÖi cÀn ljn, và trª vŠ nÖi cÀn vŠ. Có th‹ có m¶t nÖi toàn häo cho nên không còn thiŒn ác. NÖi Çó là Ni‰t Bàn cho nên ‘’bÃt cÃu, bÃt tÎnh, bÃt tæng bÃt giäm’’. Còn th‰ gi§i chúng ta là th‰ gi§i nhÎ nguyên, là m¶t th‰ gi§i chÜa hoàn häo, con ngÜ©i chúng ta, xã h¶i ta sÓng còn có tÓt, xÃu,  thiŒn  ác cho nên ta cÀn phäi phân biŒt. N‰u không phân biŒt thì dÍ lÀm lÅn, và Çi sai ÇÜ©ng. Không gì cao hÖn s¿ th¿c. Không ai phû nhÆn s¿ th¿c này: Lúc h†c, ta phäi phân biŒt nghïa sách, lúc ra ÇÜ©ng, phäi phân biŒt phÜÖng hܧng, k‰t bån phäi ch†n ngÜ©i hiŠn, làm ru¶ng gieo må phäi phân biŒt giÓng lúa v. v. ..

 Nh»ng ông sÜ tuyên bÓ r¢ng mình cao cä v§i tâm không phân biŒt, vÆy ta ÇÜa vào tºu lÀu m©i ông æn nhÆu bên cånh m¶t sÓ gái ÇËp. Ông phân biŒt hay không phân biŒt?  N‰u ông không phân biŒt, cái gì ông cÛng æn, cái gì ông cÛng uÓng, ông  cÜ©i nói suÒng sã. NhÜ vÆy, ông  phåm gi§i. N‰u ông bi‰t bi‰t kiêng cº, tránh né, ông låi phåm t¶i nói dÓi! 
Chúng ta thº nghï ljn hai vÃn ÇŠ: vÃn ÇŠ th‰ s¿ và PhÆt s¿.


1. TH S¿

PhÆt Çåo là công b¢ng, không phân biŒt, nhÜng trong th‰ gian có nhiŠu kÈ ác công khai gi‰t ngÜ©i cܧp cûa, ho¥c Än nÃp dܧi nh»ng chiêu bài giä dÓi Ç‹ lÜ©ng gåt ngÜ©I Ç©i. Do Çó, ta phäi phân biŒt. Ta không nên có tâm håi ngÜ©i nhÜng phäi có tâm ÇŠ phòng kÈ xÃu. Có lúc không cÀn tâm phân biŒt, nhÜng có lúc cÀn phân biŒt tâm. M¶t phú ông than thª r¢ng mình bÓ thí nhiŠu ngÜ©i, giúp Ç« nhiŠu ngÜ©i nhÜng cuÓi cùng bÎ vong ân và b¶i båc. Ông thŠ së không làm phܧc n»a. M¶t vÎ sÜ bäo ông: ñó là vì ông không phân biŒt ngÜ©i thiŒn kÈ ác cho nên viŒc làm phܧc cûa ông không có k‰t quä. Ông ÇØng giúp Ç« kÈ nghiŒn ngÆp rÜ®u chè, c© båc, mà hãy làm cÀu ÇÜ©ng, giúp Ç« h†c trò nghèo, ho¥c ngܪi bŒnh hoån. 



ThÆt vÆy, khi cÙu tr® nån nhân thiên tai bão løt hay chi‰n tranh, ta giúp m†i ngÜ©i, ta phäi dùng tâm không phân biŒt, nghïa là coi chúng sinh là bình Ç£ng, không phân biŒt già trÈ, trai, gái, tôn giáo, s¡c t¶c. NhÜng ta cÛng nên có š thÙc phân biŒt: nhân viên Çoàn cÙu tr® có lÜÖng thiŒn và có công tâm hay không, và nh»ng nån nhân có ai giành giÆt, chen lÃn, và mÜu mánh Ç‹ ÇÜ®c nhiŠu phÀn và nhiŠu lÀn hay không. Ÿ Çâu cÛng có thiŒn ác, gian ngay, ta không th‹ lÀm lÅn. Tåi nhiŠu quÓc gia, chính quyŠn Ƕc quyŠn làm công tác xã h¶i, ho¥c viên chÙc nhà nܧc Çem hàng viŒn tr® và cÙu tr® bán lÃy tiŠn bÕ túi. HÆu quä, tiŠn cûa cûa th‰ gi§i không ljn tay nån nhân mà vào tay chính quyŠn và b†n tham nhÛng.

2. PHÆT S¿

            ñÙc PhÆt khuyên ta nên tôn kính Tam Bäo là PhÆt Pháp Tæng. Ngài khuyên ta nên niŒm PhÆt, niŒm Pháp, niŒm Tæng. ñÙc Thích Ca Mâu Ni là PhÆt cûa th‰ gi§i này, là PhÆt cûa ki‰p hiŒn tåi. Ngài cho bi‰t PhÆt Di L¥c së ra Ç©i sau này, và Di L¥c là PhÆt tÜÖng lai. PhÆt A Di ñà và Quan Âm BÒ Tát gÓc ª Bà La Môn.
VŠ Pháp, ta cÀn phân biŒt chân kinh do PhÆt t° dåy và các Çåi h¶i ki‰t tÆp Çã chép låi, và nh»ng kinh do các sÜ Ç©i sau nhÜ Ngài Long Th† vi‰t ra khi xuÓng Long Cung. Còn có các vÎ sÜ vi‰t kinh nhÜ ÇŒ tº cûa løc t° vi‰t Pháp Bäo ñàn Kinh. VÆy ta nên phân biŒt kinh nào do ÇÙc PhÆt truyŠn dåy, kinh nào do ÇŒ tº Ç©i sau soån ra. Kinh Nguyên Thûy có phÀn do các ÇŒ tº Ç©i sau chép låi, dÅu sao cÛng gÀn v§i giáo lš cûa ñÙc PhÆt.
VŠ Tæng, chúng ta cÛng nên suy nghï. ñÙc PhÆt cho r¢ng chÜ tæng là trܪng tº cûa PhÆt, là ru¶ng tÓt cûa giáo h¶i (TU IV, Chương VIII.Tương Ưng Thôn Trưởng. VII. Thuyết Pháp (S.iv,314).
Chúng ta cung kính chÜ tæng ni. Tuy nhiên trong hàng ngÛ tôn giáo nào cÛng có nh»ng con chiên ghÈ. Devadatta (ñŠ Bà ñåt ña) phän b¶i PhÆt,  m¶t sÓ sa môn Çi tu chÌ là vì cung kính, l®i dÜ«ng nhÜ Sumangala, và Nita (Ti‹u B¶ III,  Trܪng lão tæng kŒ, 34, 86),   NgÜ©i Tây phÜÖng có câu: ‘’Cái áo không làm nên ông thÀy tu’’, ñÙc PhÆt Çã  cho ta bi‰t trong giáo h¶i có nhiŠu vΠ tÿ kheo còn tham døc và Ngài cÛng nói:
            ‘’Không phäi mang Çåi y mà  tâm tham døc ÇÜ®c Çoån diŒt’(Trung b¶ I, Mã ƒp ti‹u kinh, 282B).
 Và Ngài nói:
Này các T-kheo, nếu mt T-kheo nm ly vin áo Tăng-già lê đi theo sau lưng Ta, chân bước theo chân, nhưng v y có tham ái trong các dc, vi lòng sc xo, vi tâm sân hn, š tư duy nhim ác, tht nim, không tnh giác, không định tĩnh, tâm tán lon, vi các căn hoang di, v y xa hn Ta và Ta xa v y. Vì c sao? 
Này các T-kheo, T-kheo y không thy Pháp. Do không thy Pháp nên không thy Ta. Này các T-kheo, nếu T-kheo sng xa đến mt trăm do-tun và v y không có tham ái trong các dc, vi lòng tham không sc xo, tâm không sân hn, ý tư duy không nhim ác, chánh nim tnh giác, định tĩnh nht tâm, các căn được chế ng, v y gn hn Ta và Ta gn v y. Vì c sao? Này các T-kheo, T-kheo y thy Pháp. Do thy Pháp nên thy Ta. ( TIEU B¶ I, Kinh PhÆt thuy‰t nhÜ vÆy, ChÜÖng 3, phÄm 5 .489)


ñÙc PhÆt cÛng khuyên các sa môn nên có thái Ƕ rõ rŒt v§i các sÜ xÃu:
Và này các T-kheo, thế nào là hng người không nên gn gũi, không nên sng chung, không nên hu h cúng dường? đây, này các T-kheo, có hng người thp kém v gii, định, tu. Hng người như vy, này các T-kheo, không nên gn gũi, không nên sng chung, không nên hu h cúng dường, tr khi vì lòng thương tưởng, vì lòng t mn. (Tæng Chi. chuong3. 26-CÀn phäi thân cÆn)


Các vÎ sÜ cÛng có vÎ là chân tu, có ngÜ©i trá ngøy mang lÓt tu hành Ç‹ cÀu danh l®i hay làm tay sai cho nh»ng th‰ l¿c phi nhân. Trong th©i måt pháp, nhiŠu b†n cܧp giä dång tu hành. Các nhà chân tu và các thiŒn PhÆt tº phäi bi‰t phân biŒt, ÇØng lÀm lÅn mà ti‰p tay v§i kÈ xÃu. ñÙc PhÆt Çã có biŒn pháp månh ÇÓi v§i các sÜ phåm gi§i, sÜ giä hiŒu:
Cũng vy, này các T-kheo, đây, khi nào mt người đi ra, đi vào, nhìn lên, nhìn xung quanh, co tay, dui tay, mang y sanghàti, bát và y, như vy, như các T-kheo hin thin khác, cho đến khi các T-kheo không thy người y phm ti. Nhưng khi các T-kheo thy người y phm ti, h biết được: "Người này là Sa-môn gi hiu, Sa-môn rơm r, Sa-môn rác rưởi". Sau khi biết người y là như vy, h đui người y ra ngoài. Vì c sao? "Ch để cho người y làm uế nhim các T kheo hin thin khác "(.Tæng Chi b¶ kinh.ChÜÖng Tam pháp.  PhÄm TØ (X) (10) Các ñ Rác )


ñÙc PhÆt chia ra hai hång ÇŒ tº: tæng ni và cÜ sï. N‰u nh»ng vÎ sÜ thÃy không th‹ kham n°i con ÇÜ©ng tu hành,  nên trª vŠ v§i Ç©i,  ho¥c làm cÜ sï, ÇØng ª trong chùa mà làm nh»ng ÇŠu phåm gi§i và phåm pháp, ho¥c mÆp m© dܧi dång ‘’tân tæng’’.  Có nhiŠu cÜ sï phøc vø Çåo pháp rÃt h»u hiŒu nhÜ TrÀn Tr†ng Kim, ñoàn Væn Còn và Mai Th† TruyŠn. Ngày nay, tØ sau 1975, tåi ViŒt Nam cÛng nhÜ tåi Âu MÏ, tôn giáo nào cÛng l¶ ra nh»ng kÈ tu hành giä dÓi, tham dâm.
Tôn giáo nào cÛng có m¶t sÓ ngÜ©i trª vŠ cu¶c sÓng bình thÜ©ng và ÇÜ®c kính tr†ng. Trong cu¶c sÓng, s¿ thành thÆt bao gi© cÛng ÇÜ®c quš tr†ng. NhÃt là trong gi§i tu hành, s¿ thành thÆt låi càng cÀn thi‰t. Tr¡ng Çen phäi phân minh, rõ ràng.



        

 CHÐ÷NG xvIII
chay và m¥n


            NgÜ©i PhÆt gia ÇŒ tº theo truyŠn thÓng B¡c phÜÖng  thÜ©ng suy nghï ÇÖn giän là Çi tu thì phäi æn chay. Tu sï phäi æn chay Çã Çành mà cÜ sï cÛng phäi æn chay. Tuy nhiên vÃn ÇŠ æn chay ÇÓi v§i tín ÇÒ là t¿ nguyŒn. Có kÈ trÜ©ng trai tÙc æn chay tr†n Ç©i, có kÈ thÆp trai tÙc æn chay mÜ©i ngày trong m¶t tháng. Có kÈ chÌ æn chay vào ngày r¢m và mÒng m¶t. Tåi sao æn chay. NgÜ©i ta trä l©i r¢ng æn chay là tránh sát sanh.
            Trª låi nguÒn gÓc PhÆt giáo, chúng ta së thÃy rõ vÃn ÇŠ hÖn. TruyŠn thÓng tu hành ª ƒn ñ¶ là hành kh°. Ban ÇÀu, ÇÙc PhÆt Çã tu kh° hånh, nhÜng kh° hånh không Çem låi giác ng¶ mà chÌ làm cho thân th‹ y‰u ÇuÓi. ñÙc PhÆt bèn tØ bÕ hành kh°, Ngài th¿c hành m¶t cu¶c cäi cách trong Ç©i sÓng tu hành ª ƒn ñ¶. Ngài theo trung Çåo, bÕ døc låc và bÕ hành kh°. Ngài Çã xuÓng sông t¡m rºa và æn bát s»a do m¶t tín chû cúng dÜ©ng. 

Ngài cäm thÃy thân th‹ khÕe månh và tinh thÀn minh mÅn. Sau Çó không lâu, Ngài chÙng quã. Ti‰p theo, Ngài Çã th¿c hiŒn nh»ng thay Ç°i h®p v§i chû trÜÖng trung Çåo cûa Ngài. Ngài cho chÜ tæng lÆp thiŠn viŒn chÙ không sÓng lang thang trong núi rØng v§i n¡ng mÜa ngày Çêm. Ngài cho phép chÜ tæng Çi khÃt th¿c Ç‹ xin th¿c phÄm và thuÓc men. Lë dï nhiên khi Çi khÃt th¿c, chÜ tæng không có quyŠn ch†n l¿a. ñÒng bào cho thÙc nào dù chay, dù m¥n, dù ngon, dù dª, các sa môn cÛng phäi chÃp nhÆn. Trong gi§i luÆt, ÇÙc PhÆt còn cho các sa môn thø døng thÎt,  cá trong m¶t vài trÜ©ng h®p.

            Khi ÇÙc PhÆt tØ bÕ kh° hånh, b†n næm ngÜ©i TrÀn KiŠu NhÜ Çã tÕ vÈ khinh thÎ, h† cho là thái tº quen Ç©i sÓng sung sܧng trong cung cÃm, không chÎu n°i Ç©i sÓng kh° hånh cûa ngÜ©i tu hành. Các giáo phái khác cÛng Çem chuyŒn cá thÎt Ç‹ vu khÓng ÇÙc PhÆt. ñÙc PhÆt Çã nói rõ pháp và luÆt cûa Ngài trong viŒc tho døng th¿c phÄm:
Bch Thế Tôn, con nghe nói như sau: "Vì Sa-môn Gotama, h giết hi các sinh vt. Và Sa-môn Gotama tuy biết thế vn dùng các loi tht được giết vì mình và được làm cho mình. .   .
-Này Jivaka, nhng ai nói như sau: "Vì Sa-môn Gotama, h giết hi các sinh vt. Và Sa-môn Gotama tuy biết thế vn dùng các loi tht được giết vì mình được làm cho mình", nhng người y không nói chính li ca Ta, h xuyên tc Ta, không như chân, không như tht. Này Jivaka, Ta nói trong ba trường hp, tht không được th dng: thy, nghe và nghi vì mình mà giết. (Trung BKinh II,  s 55, kinh Jìvaka).


Trong m¶t cu¶c Çi thæm vi‰ng các ÇŒ tº sÓng nÖi núi rØng xa æm, ÇÙc PhÆt Çã thÃy m¶t sÓ ÇŒ tº chû trÜÖng kh° hånh, trái v§i chû trÜÖng trung Çåo cûa Ngài, nhÜng Ngài không quª trách, vÅn Ç‹ cho h† ti‰p tøc sÓng theo phong cách cûa h†. Devadatta và m¶t sÓ ÇŒ tº chû trÜÖng næm ÇiŠu kh° hånh trong Çó có viŒc æn chay. ñÙc PhÆt không phê chuÄn š ki‰n này. Có lë ÇÙc PhÆt cho r¢ng nhng T khưu nào cm thy an lc trong vic ăn chay thì c ăn m¥c dÀu chû trÜÖng cûa Ngài là trung Çåo.  Nh»ng ÇiŠu này cho ta thÃy ÇÙc PhÆt là m¶t ngÜ©i phóng khoáng. 

Ngài không quan tâm ljn vÃn ÇŠ chay m¥n có lë vì Çó không phäi là con ÇÜ©ng Çi ljn giäi thoát. Chay hay m¥n chÌ là hình thÙc. Có tôn giáo chû trÜÖng t¡m rºa Ç‹ g¶t såch t¶i l‡i. Có tôn giáo cÀu thÀn linh tha t¶i nhÜng h† cÙ ti‰p tøc phåm t¶i. Không hành thiŒn, không tØ bÕ ác nghiŒp thì sông nào rºa såch t¶i l‡i, và ThÀn linh nào che chª nh»ng bàn håi nhân và sát nhân?

            Theo thi‹n ki‰n, chay hay m¥n chÌ là hình thÙc ho¥c là phÜÖng tiŒn. Cái quan tr†ng là phäi làm lành lánh d». NgÜ©i ViŒt Nam phát bi‹u m¶t câu rÃt chí lš:
            ˆn m¥n nói ngay hÖn æn chay nói dÓi.
ˆn chay là sÓng thanh Çåm. ˆn rau dÜa qua ngày chính là æn chay. ˆn chay mà làm ra hình gà vÎt, heo bò thì Çâu có gi» tâm chay tÎnh? Vä låi, nÃu chay theo nghŒ thuÆt giä cá thÎt thì tÓn båc, tÓn công phu và thì gi© hÖn hÖn nÃu m¥n. ˆn chay mà trong tû lånh ÇÀy bánh trái ngoåi quÓc thì làm sao g†i là tu hành?  S¿ th¿c các vÎ chÜa phäi kh° hånh, vÅn sÓng giàu sang nhÜ vua chúa. ñÙc PhÆt tØ hoàng cung mà vào thiŠn viŒn, m¶t sÓ tu sï các tôn giáo th¿c hiŒn m¶t cu¶c hành trình ngÜ®c chiŠu tØ tu viŒn låi Çi vào cung ÇiŒn, và lâu Çài.

            Låi n»a, n‰u cho r¢ng loài vÆt Çáng thÜÖng xót, vÆy cây trái, rau quä thì sao? Tåi sao æn rau quä låi không có t¶i? N‰u chû trÜÖng tuyŒt ÇÓi thì làm sao sÓng? Chay hay m¥n chÌ là phÜÖng tiŒn. Cái quan tr†ng là tu thiŠn và hành thiŒn Ç‹ Çåt cÙu cánh Ni‰t Bàn. ñÙc PhÆt không b¡t bu¶c ta phäi æn chay, nhÜng ai thÃy an låc trong viŒc æn chay thì cÛng là ÇiŠu tÓt. Tuy nhiên, æn chay chÜa phäi là kh° hånh, và æn chay chÜa ch¡c Çã Çåt ÇÜ®c tâm hiŠn lành . Có lë chÜa nhà khoa h†c nào khäo cÙu viŒc này. TÃt cä chÌ là theo truyŠn thÓng và ÇÎnh ki‰n.


             
                     
  

CHÐ÷NG xiX
        
 ñåo và Ç©i


            ñÙc PhÆt  chia ra hai hång ÇŒ tº là ÇŒ tº xuÃt gia và ÇŒ tº tøc gia. ChÜÖng này nói ljn b°n phÆn và vai trò cûa các tÿ kheo và các cÜ sï, cùng mÓi tÜÖng quan cûa h† trong Çåo và Ç©i.

i. Tÿ kheo.
           
Có nhiŠu danh tØ chÌ hång xuÃt gia: tÿ khÜu, sa môn. M¶t Çôi khi ÇÙc PhÆt cÛng g†i là  Bà la môn. NgÜ©i tu sï không nh»ng có b°n phÆn t¿ Ƕ mà còn phäi Ƕ tha, tri‹n dÜÖng PhÆt pháp. ñÙc PhÆt Çã Ç‹ låi di chúc cho các sa môn:
Này các T-kheo, nay nhng pháp do Ta chng ng và ging dy cho các Ngươi, các Ngươi phi khéo hc hi, thc chng tu tp và truyn rng để phm hnh được trường tn, vĩnh cu, vì hnh phúc cho chúng sanh, vì an lc cho chúng sanh, vì lòng thương tưởng cho đời, vì li ích, vì hnh phúc, vì an lc cho loài Tri và loài Người.  (TrÜ©ng B¶ Kinh III. 16. Kinh ñi Bát-Niết-Bàn 119B).
            
Làm sao Ç‹ xi‹n dÜÖng PhÆt pháp? N‰u suÓt ngày ngÒi thiŠn hay tøng kinh gõ mõ thì vÃn ÇŠ rÃt ÇÖn giän. N‰u lo t¿ Ƕ và lo truyŠn bá PhÆt pháp, công viŒc rÃt khó khæn. M¶t sÓ tæng ni, thi‰u cæn bän nên không giäng thuy‰t ÇÜ®c. ViŒc này chÌ làm håi PhÆt giáo. MuÓn th¿c hiŒn nhiŒm vø t¿ Ƕ và Ƕ tha, tu sï và cÜ sï có bÓn ÇiŠu kiŒn chính:
            -trình Ƕ væn hóa
            -trình Ƕ kinh Çi‹n
            -trình Ƕ tu tÆp
            -trình Ƕ chuyên môn.

                1. væn hóa.
            Trong viŒc tu tÆp, không ai có th‹ nói hång có væn hóa cao thì dÍ thành t¿u hay ngÜ©i it h†c chóng giác ng¶?
Xét lÎch sº tôn giáo th‰ gi§i, chúng ta thÃy nh»ng nhà truyŠn giáo Çã kh° công  h†c tÆp và rØng vÜ®t b‹. Nh»ng cÓ Çåo Thiên Chúa giáo trܧc khi sang Á Châu Çã h†c ngôn ng» Trung QuÓc, NhÆt Bän, ViŒt Nam. Các vÎ sÜ ƒn ñ¶ Çã sang ViŒt Nam, Trung Hoa truyŠn bá PhÆt pháp. H† phäi giÕi ch» Phån, ch» Hán và ti‰ng ViŒt. NhÜ vÆy, viŒc trܧc tiên trong viŒc truyŠn bá PhÆt pháp là phäi giÕi sinh ng». M¶t sÓ t° sÜ ThiŠn chû trÜÖng bÃt lÆp væn t¿, chÌ trích hång Ça væn. ñåt Ma sÜ t° tuyên bÓ ‘’bÃt lÆp væn t¿’’ nhÜng chính Ngài låi vi‰t khá nhiŠu. 

Trong thuy‰t ‘’NhÎ nhÆp’’, ñåt Ma sÜ t° cho r¢ng ngÜ©i tu hành chÙng ng¶ là do hai duyên: lš nhÆp và hånh nhÆp. Lš nhÆp là nghiên cÙu, tøng džc kinh Çi‹n. Hånh nhÆp là do tu tÆp thiŠn. Lš nhÆp và hånh nhÆp tÙc là k‰t h®p lš thuy‰t và th¿c hành (Thich Thiên Ân, Tri‰t h†c Zen, 180-181). Trong Ng¶ Tánh LuÆn, Ngài còn vi‰t: 
Ch£ng chÃp væn t¿ là giäi thoát.TÃt cä ngôn ng» không cò gì ch£ng phäi là PhÆt pháp. .  . N‰u bi‰t th©i mà nói dÅu nói cÛng vÅn là giäi thoát. N‰u ch£ng bi‰t th©I mà nói, dÀu nói cÛng hŒ phÜ®c. Xét vŠ væn t¿, b°n tính væn t¿ là giäi thoát. Væn t¿ ch£ng ljn ÇÜ®c hŒ phÜ®c, mà hŒ phÜ®c tØ nào cÛng chÜa ljn ÇÜ®c væn t¿ (20-46)


ThÆt ra ª Çây bÃt lÆp væn t¿ nghïa là bÃt chÃp trܧc væn t¿.
            2. Kinh ñi‹n.
            ñÙc PhÆt ÇŠ cao giá trÎ kinh Çi‹n, ÇŠ cao tri‰t lš do ngài sáng tåo, và con ÇÜ©ng tu tÆp do Ngài tìm thÃy cho nên Ngài Çã dåy các ÇŒ tº phäi tôn kinh Tam Bäo. Trܧc gi© nhÆp Ni‰t Ban, ÇÙc PhÆt dåy các ÇŒ tº phäi theo Pháp, theo con ÇÜ©ng PhÆt Çã hܧng dÅn:
Này Ananda, Pháp và Lut, Ta đã ging dy và trình bày, sau khi Ta dit độ, chính Pháp và Lut y s là ño Sư ca các Ngươi. ( TrÜÖng B¶ KinhI, XVI. Kinh ñåi Bát Ni‰t Bàn, Tøng phÄm VI.  154)

Các tông phái PhÆt giáo k‹ cä ThiŠn tông ÇŠu phäi tøng džc kinh Çi‹n. Kinh PhÆt khác v§i các kinh Bà La Môn vì kinh Çi‹n Bà là môn là cúng t‰, niŒm chú và cÀu xin ThÜ®ng ñ‰, còn kinh PhÆt là džc låi nh»ng l©i PhÆt dåy vŠ tri‰t lš và Çåo lš. ViŒc tøng džc h¢ng ngày là Ç‹ thÃm nhuÃn giáo lš cûa ÇÙc PhÆt. Tøng kinh tÙc là niŒm Pháp. ñÙc PhÆt Çã dåy niŒm PhÆt, niŒm Pháp, niŒm Tæng nhÜng th¿c t‰ các sa môn chÌ niŒm PhÆt, niŒm Pháp. ñÙc PhÆt Çã dåy:


Này Mahànàma, v v Thánh đệ t này được nói như sau: "Vi qun chúng không bình thn, v y sng bình thn. Vi qun chúng có não hi, v y sng không não hi. Nhp được pháp lưu, v y tu tp nim Pháp". (TANG CHI IIB. Chương VI - Sáu Pháp. I. X. (10). Phm Mahamana, 335).

 

NiŒm Pháp (tøng džc kinh kŒ) không nhÜ con vËt mà phäi hiŠu sâu xa š nghïa:
 
11. Hai pháp này, này các T-kheo, đưa đến an trú, không biến lon, không biến mt ca diu pháp. Thế nào là hai? Văn cú phi trí chơn chánh và š nghĩa được hiu chơn chánh. nếu văn cú được phi trí chơn chánh thi š nghĩa được hiu chơn chánh. Nhng pháp này, này các T-kheo, là hai pháp đưa đến an trú, không hn lon, không biến mt ca diu pháp. (Tæng Chi B¶ IIB. ChÜÖngII.Hai Pháp. II. PhÄm tranh luÆn, 72)
            Các sa môn  phäi h†c thu¶c lòng Pháp, và phäi th¿c hành pháp:
đây, này các T-kheo, T-kheo hc thuc lòng pháp, tc là Khế kinh, ng tng, Kš thuyết, Phúng tng, Không hi t nói, Như th thuyết, Bn sanh, V tng hu pháp, Trí gii hay Phương qung, và biết mc đích ti thượng vi trí tu. Này các T-kheo, đây gi là T-kheo sng theo pháp. (TANG CHI NˆM PHAP. VII. PhÄm tܪng. (IV) (74) Sng Theo Pháp (2)
ñÙc PhÆt cho r¢ng Ça væn cÛng là m¶t lÓi tu:

T mình đa văn ri li nói cho người khác và cũng khen ngi nhng người đa văn.(TrÜ©ng A Hàm I. Kinh ThÆp thÜ®ng, 445).

Kinh Hoa Nghiêm ÇŠ ra mÜ©i con ÇÜ©ng tu hành, trong Çó có:
-          væn tång; hi‹u rõ kinh Çi‹n
-          NiŒm tång: tøng džc kinh Çi‹n
-          Trì tång: trì chú
-          BiŒn tång: thuy‰t pháp.

VŠ væn tång, kinh Hoa Nghiêm  vi‰t:

TÃt cä chúng sinh ª trong sanh tº không có Ça væn, ch£ng rõ ÇÜ®c tÃt cä pháp, tôi phäi phát tâm trì tång Ça væn chÙng vô thÜ®ng BÒ ñŠ, rÒi vì chúng sanh mà thuy‰t pháp chÖn thiŒt  ( Hoa Nghiêm 557).
VŠ biŒn tång, có Çoån:
Nh»ng gì là ñåi BÒ tát BiŒn tång? BÒ tát này có trí huŒ rÃt sâu, bi‰t rõ thÆt tܧng, r¶ng vì chúng sanh diÍn thuy‰t các pháp ch£ng trái v§i kinh cûa chÜ PhÆt. (Hoa Nghiêm, 565)
M¶t sÓ sa môn chÃp không c¿c Ƕ, nhÜ Lâm T‰ Çã nói:
MÜ©i hai b¶ trong ba tång kinh ch£ng hÖn m¶t mänh giÃy l¶n (ñoàn Trung Còn, Các Tông Phái ñåo PhÆt, 77)
Løc t° chÓng låi thái Ƕ cuÒng ngåo này, Ngài bäo:
NgÜ©i chÃp không thì hûy báng kinh pháp, væn t¿, hay nói ch£ng dùng væn t¿. N‰u nói ch£ng dùng væn t¿ thì cÛng ch£ng nên nói næng, ví l©i nói næng là tܧng cûa væn t¿    (Pháp Bäo ñàn Kinh, 261).


L©i nói Lâm T‰ là hàm hÒ, vÖ ÇÛa cä n¡m , và bÃt kính v§i Pháp. M¶t sÓ nhà sÜ ít h†c, ch£ng hi‹u kinh kŒ, låi vin vào ‘’bÃt lÆp væn t¿’’ mà coi khinh viŒc h†c tÆp. Và h† kiêu mån. ñó là sai lÀm cÀn phäi tØ bÕ. ñi xa hÖn n»a, nh»ng vÎ trø trì, nh»ng trܪng lão vô h†c này còn ngæn cÃm viŒc tøng džc, giäng thuy‰t kinh Çi‹n cho nên Løc t° Çã phäi lên ti‰ng:

 
Kinh có l‡i gì mà ngæn cÃm ngÜ©i tøng, nhÜng tøng kinh phäi bi‰t mê v§i ng¶ ÇŠu do ngÜ©i, t°n v§I ích ÇŠu tåi mình, miŒng tøng mà tâm làm tÙc là chuy‹n kinh, còn miŒng tøng mà tâm không làm tÙc là bÎ kinh chuy‹n (Pháp Bào ñàn Kinh, 171)

                3. Tu tÆp :
                H†c vÃn và kinh Çi‹n là ngoåi l¿c, còn trình Ƕ tu tÆp là n¶i l¿c. CÀn có n¶i l¿c månh thì m†i công viŒc m§i thành t¿u. Trên h‰t là công phu tu tÆp, công phu thiŠn ÇÎnh, trì gi§i. ñÙc PhÆt dåy:
Li na, này các T-kheo, T-kheo thuyết pháp cho các người khác mt cách rng rãi như đã được nghe, như đã được hc thông sut. V y dùng trn c ngày để trình bày pháp cho các người khác, b phế sng độc cư an tnh, không n lc chuyên chú vào ni tâm an ch. Này T-kheo, đấy gi là T-kheo thuyết trình nhiu, nhưng không sng theo pháp.
4. Li na, này các T-kheo, T-kheo đọc tng pháp mt cách rng rãi như đã được nghe, như đã được hc thuc lòng. V y dùng trn c ngày để tng đọc, b phế sng độc cư an tnh, không n lc chuyên chú vào ni tâm an ch. Này T-kheo, đây gi là T-kheo đọc tng nhiu, nhưng không sng theo pháp.(Tæng Chi V, VIII.PhÄm chi‰n sï. III(73). SÓng theo pháp)

Ÿ m¶t bu°i thuy‰t pháp khác, Ngài cÛng nói rõ vê trình Ƕ tu tÆp:
Nếu T-kheo có tín, có gii, có đa văn, có th thuyết pháp, có th nuôi chúng, gia đại chúng có th qung din pháp ngôn, nhưng không chng đắc T thin, thì phm hnh không đầy đ (TrÜ©ng A Hàm, Kinh ThÆp ThÜ®ng).
4. Chuyên môn.

Không phäi ª ngoài Ç©i m§i cÀn chuyên môn. NgÜ©i tu hành cÛng phäi có chuyên môn Ç‹ giúp mình, giúp nhà chùa và giúp giáo h¶i. Ÿ Çây. ngÜ©i tæng và ni phäi Çóng góp lao Ƕng trí óc ho¥c lao Ƕng chân tay. NgÜ©i trí thÙc thì væn hóa, sinh ng», h†c kinh Çi‹n, phø trách viŒc dåy h†c, ph° bi‰n PhÆt pháp, ho¥c h†c vŠ y dÜ®c; ngÜ©i lao Ƕng phø trách sän xuÃt nhÜ làm ru¶ng, trÒng rau, làm nhang, làm tÜÖng, nÃu cÖm, quét d†n v. v. .

            NgÜ©i tu hành có hai møc Çích. Trܧc tiên là t¿ Ƕ và Ƕ tha. NhÜng con ÇÜ©ng này còn xa. Trܧc m¡t, các tæng ni phäi Çóng góp cho xã h¶i Ç‹ làm vÖi n‡i Çau kh° cûa chúng sinh trong hiŒn tåi. Có hai thái Ƕ c¿c Çoan. M¶t sÓ Çem thÀn quyŠn vào th‰ quyŠn ho¥c Ç‹ cho b†n ÇÀu cÖ chính trÎ, b†n gian Çäng l®i døng. M¶t c¿c Çoan khác là tiêu c¿c, lÃy chùa chiŠn làm nÖi trÓn tránh. ñÙc ñåt Lai Låt Ma cho r¢ng có nhiŠu con ÇÜ©ng Çi vào Çåo. Con ÇÜ©ng danh l®i trÀn tøc Çáng chê bai, nhÜng  th¿c s¿ Çóng góp cho dân, cho nܧc trong viŒc nâng cao Ç©i sÓng tinh thÀn và vÆt chÃt thì là viŒc tÓt. N‰u cÙ Än cÜ trong núi thì cÛng giÓng nhÜ loài muông thú Än nÃp trong hang, cuÓi cùng rÒi cÛng xuÓng ÇÎa ngøc (The Dalai Lama of Tibet,231) .

 ThÆt vÆy, ít ai lÆp ÇÜ®c công ÇÙc nhÜ sÜ TuŒ Tïnh hành y, và ngài Tây An trÎ bŒnh, mª r¶ng biên cÜÖng, và °n ÇÎnh Ç©i sÓng nhân dân miŠn Nam.
                NhÜng con ÇÜ©ng nhÆp th‰ rÃt khó khæn và nguy hi‹m, dÍ hûy hoåi công phu tu hành cûa mình. M¶t vÎ sÜ  tu hành lâu næm và có chút uy tín, ÇÜ®c bÀu làm trø trì, giám ÇÓc hay chû tÎch. . . Ngày nào cÛng ti‰p khách, ngày nào cÛng tính toán, nhóm h†p và Çi nÖi này nÖi kia Ç‹ h¶i nghÎ, không còn thì gi© thiŠn ÇÎnh và lÍ bái. Danh ti‰ng, ÇÎa vÎ và  quyŠn l®i  Çã là nh»ng trª ngåi trong viŒc tu hành. ñÙc PhÆt Çã dåy:

Kh ly, này các T-kheo, là các li đắc, cung kính, danh vng; tht là đắng cay, ác độc, là chướng ngi pháp để chng đạt vô thượng an n, khi các kh ách.
4) Do vy, này các T-kheo, cn phi hc tp như sau: "ñi vi li đắc, cung kính, danh vng đã đến, chúng ta s t b chúng. ñi vi li đắc, cung kính, danh vng chưa đến, chúng ta không để chúng xâm chiếm tâm và an trú".(TUONGUNG II, [17] Chương VI.Tương Ưng Li ñc Cung Kính [17] Chương VI. Tương Ưng Li ñc Cung Kính, 258)


ii. CÐ S¸.
ñÙc PhÆt Çã thÃy nh»ng khó khæn mà ngÜ©i cÜ sï phäi ÇÜÖng ÇÀu trong Ç©i sÓng bình thÜ©ng và tu tÆp. Ngài nói:
i sng gia đình đầy nhng trin phược, con đường đầy nhng bi đời. ñi sng xut gia phóng khoáng như hư không. Tht rt khó cho mt người sng gia đình có th sng theo phm hnh hoàn toàn đầy đủ, hoàn toàn thanh tnh, trng bch như v c (Trung B¶ Kinh I, TÜ®ng tích dø ti‹u kinh, 180)

ñÙc PhÆt Çã ÇŠ cao vai trò cûa ngÜ©i cÜ sï ÇÓi v§i gia Çình, t° quÓc và giáo h¶i:

Này các T-kheo, bc chân nhân sinh ra trong gia đình nào, đem li li ích, hnh phúc, an lc cho nhiu người; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho cha m; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho v con; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho người phc v, người làm công; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho bn bè thân hu; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho các hương linh đã mt; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho vua chúa; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho chư Thiên; đem li li ích, hnh phúc, an lc cho Sa-môn, Bà-la-môn. (Tæng Chi. ChÜÖngVII pháp.,38 NgÜ©i Chân nhân)

Không nh»ng các cÜ sï mà nhân dân ƒn ñ¶  Çã Çóng góp phÀn l§n công lao cho giáo h¶i khi h† nuôi nÃng các tÿ kheo. ñÙc PhÆt nói:

Này các T-kheo, các Bà-la-môn gia ch rt có li ích cho các Thy, chính h đã sp đặt y áo, đồ ăn kht thc, sàng ta, dược phm tr bnh cho các Thy. Này các T-kheo, các Thy cũng rt có li ích cho các người Bà-la-môn gia ch, vì các Thy thuyết pháp cho h, pháp y sơ thin, trung thin, hu thin, có nghĩa có văn, nói lên Phm hnh hoàn toàn viên mãn thanh tnh. Như vy, này các T-kheo, Phm hnh này được sng, do tương duyên vi nhau, vi mc đích vượt qua dòng nước mnh, đon tn kh đau.(Ti‹u B¶ I, Kinh PhÆt thuy‰t nhÜ vÆy, ChÜÖng BÓn pháp, phÄm I,  304)

Sau này nh»ng kinh Çi‹n B¡c phÜÖng PhÆt giáo Çã ÇŠ cao các cÜ sï. Løc t° HuŒ Næng nói:


N‰u muÓn tu hành thì ª nhà cÛng ÇÜ®c, hà tÃt ª chùa (Pháp Bäo ñàn Kinh, 105)


Kinh Hoa Nghiêm có Çoån:
ñåi BÒ Tát tåi gia cùng v® con ª chung chÜa tØng tåm bÕ tâm BÒ ñŠ, chính niŒm tÜ duy cánh nhÃt thi‰t chûng tº t¿ Ƕ Ƕ ngÜ©i  
(PhÄm ThÆp hÒi hܧng, 629)

Kinh Duy Ma CÆt cÛng nhÜ kinh Hoa Nghiêm ÇŠu ca cao các cÜ sï và coi h† Çåo hånh cao thâm hÖn các tÿ kheo.
Ÿ Çây, chúng ta bàn ljn b°n phÆn cûa ngÜ©i cÜ sï và dân chúng trong gia Çình và xã h¶i.


1. Gia Çình
Theo quan niŒm cûa ÇÙc PhÆt, các cÜ sï Çóng vai trò cÀn thi‰t cho giáo h¶i và nhân dân. Chính các cÜ sï Çã nuôi sÓng giáo h¶i và Çem låi l®i ích cho dân t¶c và ÇÃt nܧc. ñÙc PhÆt Çã khuyên các cÜ sï tích c¿c làm viŒc, luôn theo trung Çåo, nghïa là không bi‰ng nhác cÛng không quá hæng say trong công viŒc xây Ç¿ng gia tài ÇiŠn sän:
-Do vy, này các Thiếu n, các Con cn phi hc tp như sau: "Phàm có nhng công nghip trong nhà, hoc thuc v len vi hay vi bông, đây, chúng ta s phi thông tho, không được biếng nhác, t tìm hiu phương pháp làm, va đủ để t mình làm, va đủ để sp đặt người làm." Như vy, này các Thiếu n, các Con cn phi hc tp. (ChÜơng 5 phap. III (33). Uggaha, nguoi gia chû )
-Tìm nhng gì đã mt; sa li cái gì đã già yếu; ăn và ung không quá độ; đặt n nhân, nam nhân có gii trong địa v ti thng. Phàm nhng gia đình nào, này các T-kheo, đạt đến s ln mnh trong các tài sn, được tn ti lâu dài; tt c đều do bn s kin y hay là mt trong nhng s kin này. (Tang chi. Chuong IV-, XXIV. PhÄm th¡ng tri-  5  (256)

Theo ÇÙc PhÆt, các cÜ sï cÛng có th‹ kinh doanh, làm giàu theo Çúng pháp  luÆt cûa giáo h¶i và cûa quÓc gia, trong Çó có viŒc bÓ thí và th¿c hành các công ÇÙc:

Ti đây, này Gia ch, v hưởng dc này, tm cu tài sn đúng pháp và không dùng sc mnh. Sau khi tm cu tài sn đúng pháp và không dùng sc mnh, v y t mình an lc, hân hoan, chia x và làm các công đức. Người y hưởng th các tài sn y, không có tham đắm, không có đắm say, không có mê lon, thy được s nguy hi, có xut ly vi trí tu. (Tæng Chi, ChÜÖng 10 .PhÄm nam cÜ sï)
Ngoài ra, các gia chû có quyŠn bäo vŒ tài sän, chÓng låi nh»ng âm mÜu cܧp bóc, lØa Çäo cûa b†n gian manh, chÙ không phäi tØ bi nghïa là cam tâm chÎu cܧp bóc và gi‰t håi:

đây, này Byagghapajja, nhng tài sn ca thin nam t do tháo vát tinh tn thâu hoch được, do sc mnh bàn tay ct cha được, do m hôi đổ ra đúng pháp, thâu hoch được đúng pháp, v y gi gìn chúng, phòng h và bo v: "Làm thế nào các tài sn này ca ta không b vua mang đi, không b trm cướp mang đi, không b la đốt, không b nước cun trôi, không b các người con tha t không kh ái cướp đot". Này Byagghapajja, đây gi là đầy đủ s phòng h. Và này Byagghapajja, thế nào là làm bn vi thin?
(Tæng Chi 8- (IV) (54) Dìghajanu, Người Koliya)

            2. Xã h¶i
            NhÜ Çã trình bày ª trên, các gia chû có ích l®i l§n cho quÓc gia, xã h¶i. ñoån kinh trên cho bi‰t ÇÙc PhÆt ÇÒng š cho viŒc bäo vŒ tài sän. TØ Çó suy ra, nhân dân có quyŠn bäo vŒ ÇÃt nܧc, chÓng låi b†n xâm læng. Các vua nhà Lš, nhà TrÀn là nh»ng PhÆt tº Çã tích c¿c bäo vŒ ÇÃt nܧc. ñÙc ñåt Lai Låt Ma Çã tranh ÇÃu chÓng Trung QuÓc xâm lÜ®c, không ÇÀu hàng trܧc sÙc månh cûa quân thù
.
            Nhân Çåo, tØ bi không có nghïa là buông xuôi, không chi‰n ÇÃu. NgÜ©i PhÆt tº lúc cÀn phäi Çem thân bäo vŒ  chính nghïa và nhân dân. NgÜ©i PhÆt tº phäi cÀm súng Ç‹ bäo vŒ thân mình và bäo vŒ t° quÓc. ViŒc chém gi‰t không th‹ tránh ÇÜ®c trong chi‰n tranh. Áp døng trung Çåo cûa Çåo PhÆt là không låm sát, không gi‰t kÈ không có khí gi§i,  bäo vŒ dân chúng, phø n» và trÈ thÖ. ñÓi v§i tù binh, chúng ta phäi tuân theo thÕa ܧc quÓc t‰. ñó là áp døng l©i PhÆt dåy vào trong Ç©i sÓng th¿c t‰.
            Ngoài ra, nh»ng PhÆt tº, phäi Çoàn k‰t Ç‹ bäo vŒ hòa bình, xây d¿ng ÇÃt nÜ©c.

Này các Licchavì, khi nào dân Vajjì t hp trong nim đoàn kết, gii tán trong nim đoàn kết, và làm vic trong nim đoàn kết.  .  ., khi nào dân chúng Vajji không ban hành nhng lut l không được ban hành, không hy b nhng lut l đã được ban hành, sng đúng vi truyn thng ca dân Vajjì như đã ban hành thu xưa, . .  .  . khi nào dân chúng Vajjì tôn sùng, kính trng, đảnh l, cúng dường các bc trưởng lão Vajjì và nghe theo li dy ca nhng v này.  .  khi nào dân Vajjì không bt cóc và cưỡng ép nhng ph n, và thiếu n Vajjì phi sng vi mình, . .  . khi nào dân chúng Vajjì tôn sùng, kính trng, đảnh l, cúng dường các t miếu ca Vajjì tnh thành và ngoài tnh thành, không b phế các cúng l đã cúng t trước đúng vi quy pháp, thi này các Licchavì, dân Vajjì s được ln mnh, không b suy gim. (TANG CHI,  Chương VII - By Pháp. (I) (19) Ti Sàrandada)

ñåo PhÆt chú tr†ng phát tri‹n gia Çình và ÇÃt nܧc. Trong gia Çình con cái tôn kính cha mË (TrÜ©ng B¶ IV, Giáo hóa Thi La ca viŒt, 188B), v® chÒng thÜÖng yêu nhau (TrÜ©ng B¶ IV, Giáo hóa Thi La ca viŒt, 189)   . Ngài chû trÜÖng bình Ç£ng giai cÃp, vua quan phäi thÜ®ng tôn pháp luÆt, và thÜÖng yêu dân chúng:
Này thái t thân yêu, con y c vào Pháp, kính trng Pháp, cung kính Pháp, đảnh l Pháp, cúng dường Pháp, tôn trng Pháp, t con tr thành Pháp tràng, Pháp k, xem Pháp là thy, t tr thành người bo v hp pháp cho th dân, cho quân đội, cho Sát đế l, cho qun thn, cho Bà la môn, cho gia ch, cho th dân, thôn dân, cho Sa môn, Bà la môn, cho các loài thú và loài chim. Ch có làm gì phi pháp trong quc độ ca con. Này con thân yêu, nếu trong quc độ ca con, có nhng Sa môn, Bà-la-môn t b dc vng, không phóng dt, thc thành nhn nhc t ái, nhiếp phc t k, an ch t k, gii thoát t k, thnh thong s đến vi con và hi con: "Này Tôn gi, thế nào là thin, thế nào là bt thin, thế nào là có ti, thế nào là không có ti, như thế nào nên thc hành, như thế nào không nên thc hành, hành động như thế nào đem li bt li và đau kh cho tôi lâu ngày, hành động như thế nào đem li li ích và hnh phúc cho tôi lâu ngày?" Con hãy nghe h và ngăn chn h khi s bt thin và khuyến khích h làm điu thin. Này con thân yêu, như vy là Thánh vươngChánh pháp.( TrÜ©ng B¶ Kinh IV, Chuy‹n luân thánh vÜÖng, 60-61)






K‰t luÆn


            PhÆt giáo là m¶t tôn giáo có m¶t tri‰t lš cao thâm. Tri‰t h†c PhÆt giáo phát xuÃt tØ cu¶c Ç©i, và cÛng nÓi liŠn th‰ gi§i này v§i các th‰ gi§i siêu hình. ñÙc PhÆt trܧc khi Ç¡c Çåo Çã cÓ g¡ng Çi tìm con ÇÜ©ng giäi thoát. Ngài nhÆn ÇÎnh r¢ng con ngÜ©I phäi trÀm luân trong løc Çåo, trong Çó
có th‰ gi§i th¿c và th‰ gi§i siêu hình. Nhân gi§i và bàng sinh là hiŒn h»u trên trái ÇÃt, còn ñÎa ngøc, Thiên Gi§i, Ngå qu›, A tu la là các cõi siêu hình. Ai cÛng sa vào trÀm luân løc Çåo. Nh»ng kÈ tu hành, làm thiŒn thì së nhÆp Ni‰t Bàn. Có hai Ni‰t Bàn, m¶t Ni‰t Bàn hiŒn tåi và m¶t Ni‰t Bàn sau khi ch‰t. Ni‰t Bàn là là nÖi an låc, thanh tïnh.
            PhÆt giáo là m¶t tôn giáo cho nên cÛng có nhiŠu Çi‹m tÜÖng ÇÒng v§i các tôn giáo khác, nhÜng PhÆt giáo là m¶t tôn giáo v§i chû thuy‰t trung Çåo cho nên có nhiŠu s¡c thái khác biŒt các tôn giáo khác. ñó là t¿ do, Çåo ÇÙc và nhân bän.




No comments: