Tuesday, September 17, 2013

CỘNG SẢN LUẬN * PHỤ LỤC II

 

  PHILOSOPHY

ANTI DUHRING 

 Dialectics

Chapter 14: Conclusion.

 XII. Dialectics.
Quantity and Quality


“The first and most important principle of the basic logical properties of being refers to the exclusion of contradiction. Contradiction is a category which can only appertain to a combination of thoughts, but not to reality. There are no contradictions in things, or, to put it another way, contradiction accepted as reality is itself the apex of absurdity {D. Ph. 30} ... 
The antagonism of forces measured against each other and moving in opposite directions is in fact the basic form of all actions m the life of the world and its creatures. But this opposition of the directions taken by the forces of elements and individuals does not in the slightest degree coincide with the idea of absurd contradictions {31} ... We can be content here with having cleared the fogs which generally rise from the supposed mysteries of logic by presenting a clear picture of the actual absurdity of contradictions in reality and with having shown the uselessness of the incense which has been burnt here and there in honour of the dialectics of contradiction — the very clumsily carved wooden doll which is substituted for the antagonistic world schematism” {32}
This is practically all we are told about dialectics in the Cursus der Philosophie. In his Kritische Geschichte, on the other hand, the dialectics of contradiction, and with it particularly Hegel, is treated quite differently.
“Contradiction, according to the Hegelian logic, or rather Logos doctrine, is objectively present not in thought, which by its nature can only be conceived as subjective and conscious, but in things and processes themselves and can be met with in so to speak corporeal form, so that absurdity does not remain an impossible combination of thought but becomes an actual force. The reality of the absurd is the first article of faith in the Hegelian unity of the logical and the illogical.... The more contradictory a thing the truer it is, or in other words, the more absurd the more credible it is. This maxim, which is not even newly invented but is borrowed from the theology of the Revelation and from mysticism, is the naked expression of the so-called dialectical principle” {D. K. G. 479-80}.
The thought-content of the two passages cited can be summed up in the statement that contradiction=absurdity, and therefore cannot occur in the real world. People who in other respects show a fair degree of common sense may regard this statement as having the same self-evident validity as the statement that a straight line cannot be a curve and a curve cannot be straight. 
But, regardless of all protests made by common sense, the differential calculus under certain circumstances nevertheless equates straight lines and curves, and thus obtains results which common sense, insisting on the absurdity of straight lines being identical with curves, can never attain. And in view of the important role which the so-called dialectics of contradiction has played in philosophy from the time of the ancient Greeks up to the present, even a stronger opponent than Herr Dühring should have felt obliged to attack it with other arguments besides one assertion and a good many abusive epithets.

True, so long as we consider things as at rest and lifeless, each one by itself, alongside and after each other, we do not run up against any contradictions in them. We find certain qualities which are partly common to, partly different from, and even contradictory to each other, but which in the last-mentioned case are distributed among different objects and therefore contain no contradiction within. Inside the limits of this sphere of observation we can get along on the basis of the usual, metaphysical mode of thought. But the position is quite different as soon as we consider things in their motion, their change, their life, their reciprocal influence on one another. Then we immediately become involved in contradictions.
 Motion itself is a contradiction: even simple mechanical change of position can only come about through a body being at one and the same moment of time both in one place and in another place, being in one and the same place and also not in it. And the continuous origination and simultaneous solution of this contradiction is precisely what motion is.
Here, therefore, we have a contradiction which “is objectively present in things and processes themselves and can be met with in so to speak corporeal form”. And what has Herr Dühring to say about it? He asserts that
up to the present there is “no bridge” whatever “in rational mechanics from the strictly static to the dynamic” {D. Ph. 80}.
The reader can now at last see what is hidden behind this favourite phrase of Herr Dühring’s — it is nothing but this: the mind which thinks metaphysically is absolutely unable to pass from the idea of rest to the idea of motion, because the contradiction pointed out above blocks its path. To it, motion is simply incomprehensible because it is a contradiction. And in asserting the incomprehensibility of motion, it admits against its will the existence of this contradiction, and thus admits the objective presence in things and processes themselves of a contradiction which is moreover an actual force.
If simple mechanical change of position contains a contradiction this is even more true of the higher forms of motion of matter, and especially of organic life and its development. We saw above that life consists precisely and primarily in this — that a being is at each moment itself and yet something else. Life is therefore also a contradiction which is present in things and processes themselves, and which constantly originates and resolves itself; and as soon as the contradiction ceases, life, too, comes to an end, and death steps in. We likewise saw that also in the sphere of thought we could not escape contradictions, and that for example the contradiction between man's inherently unlimited capacity for knowledge and its actual presence only in men who are externally limited and possess limited cognition finds its solution in what is — at least practically, for us — an endless succession of generations, in infinite progress.
We have already noted that one of the basic principles of higher mathematics is the contradiction that in certain circumstances straight lines and curves may be the same. It also gets up this other contradiction: that lines which intersect each other before our eyes nevertheless, only five or six centimetres from their point of intersection, can be shown to be parallel, that is, that they will never meet even if extended to infinity. And yet, working with these and with even far greater contradictions, it attains results which are not only correct but also quite unattainable for lower mathematics.
But even lower mathematics teems with contradictions. It is for example a contradiction that a root of A should be a power of A, and yet A1/2 = square root of A. It is a contradiction that a negative quantity should be the square of anything, for every negative quantity multiplied by itself gives a positive square. The square root of minus one is therefore not only a contradiction, but even an absurd contradiction, a real absurdity. And yet square root of minus one is in many cases a necessary result of correct mathematical operations. Furthermore, where would mathematics — lower or higher — be, if it were prohibited from operation with square root of minus one?

In its operations with variable quantities mathematics itself enters the field of dialectics, and it is significant that it was a dialectical philosopher, Descartes, who introduced this advance. The relation between the mathematics of variable and the mathematics of constant quantities is in general the same as the relation of dialectical to metaphysical thought. But this does not prevent the great mass of mathematicians from recognising dialectics only in the sphere of mathematics, and a good many of them from continuing to work in the old, limited, metaphysical way with methods that were obtained dialectically.
It would be possible to go more closely into Herr Dühring’s antagonism of forces and his antagonistic world schematism only if he had given us something more on this theme than the mere phrase. After accomplishing this feat this antagonism is not even once shown to us at work, either in his world schematism or in his natural philosophy — the most convincing admission that Herr Dühring can do absolutely nothing of a positive character with his “basic form of all actions in the life of the world and its creatures”. When someone has in fact lowered Hegel’s “Doctrine of Essence” to the platitude of forces moving in opposite directions but not in contradictions, certainly the best thing he can do is to avoid any application of this commonplace.
Marx's Capital furnishes Herr Dühring with another occasion for venting his anti-dialectical spleen.
“The absence of natural and intelligible logic which characterises these dialectical frills and mazes and conceptual arabesques... Even to the part that has already appeared we must apply the principle that in a certain respect and also in general” (!), “according to a well-known philosophical preconception, all is to be sought in each and each in all, and that therefore, according to this mixed and misconceived idea, it all amounts to one and the same thing in the end” {D. K. G. 496}.
This insight into the well-known philosophical preconception also enables Herr Dühring to prophesy with assurance what will be the “end” of Marx's economic philosophising, that is, what the following volumes of Capital will contain, and this he does exactly seven lines after he has declared that
“speaking in plain human language it is really impossible to divine what is still to come in the two” (final) “volumes” [61] {496}.
This, however, is not the first time that Herr Dühring’s writings are revealed to us as belonging to the “things” in which “contradiction is objectively present and can be met with in so to speak corporeal form” {479-80}. But this does not prevent him from going on victoriously as follows:
“Yet sound logic will in all probability triumph over its caricature... This presence of superiority and this mysterious dialectical rubbish will tempt no one who has even a modicum of sound judgment left to have anything to do ... with these deformities of thought and style. With the demise of the last relics of the dialectical follies this means of duping ... will lose its deceptive influence, and no one will any longer believe that he has to torture himself in order to get behind some profound piece of wisdom where the husked kernel of the abstruse things reveals at best the features of ordinary theories if not of absolute commonplaces... It is quite impossible to reproduce the” (Marxian) “maze in accordance with the Logos doctrine without prostituting sound logic” {D. K. C. 497}. Marx's method, according to Herr Dühring, consists in “performing dialectical miracles for his faithful followers” {498}, and so on.
We are not in any way concerned here as yet with the correctness or incorrectness of the economic results of Marx's researches, but only with the dialectical method used by Marx. But this much is certain: most readers of Capital will have learnt for the first time from Herr Dühring what it is in fact that they have read. And among them will also be Herr Dühring himself, who in the year 1867 (Ergänzungsblätter III, No. 3) was still able to provide what for a thinker of his calibre was a relatively rational review of the book; and he did this without first being obliged as he now declares is indispensable, to translate the Marxian argument into Dühringian language. And though even then he committed the blunder of identifying Marxian dialectics with the Hegelian, he had not quite lost the capacity to distinguish between the method and the results obtained by using it, and to understand that the latter are not refuted in detail by lampooning the former in general.

At any rate, the most astonishing piece of information given by Herr Dühring is the statement that from the Marxian standpoint “it all amounts to one and the same thing in the end” {496}, that therefore to Marx, for example, capitalists and wage-workers, feudal, capitalist and socialist modes of production are also “one and the same thing” — no doubt in the end even Marx and Herr Dühring are “one and the same thing”. Such utter nonsense can only be explained if we suppose that the mere mention of the word dialectics throws Herr Dühring into such a state of mental irresponsibility that, as a result of a certain mixed and misconceived idea, what he says and does is “one and the same thing” in the end.
We have here a sample of what Herr Dühring calls
 “my historical depiction in the grand style” {556}, or “the summary treatment which settles with genus and type, and does not condescend to honour what a Hume called the learned mob with an exposure in micrological detail; this treatment in a higher and nobler style is the only one compatible with the interests of complete truth and with one's duty to the public which is free from the bonds of the guilds” {507}.

Historical depiction in the grand style and the summary settlement with genus and type is indeed very convenient for Herr Dühring, inasmuch as this method enables him to neglect all known facts as micrological and equate them to zero, so that instead of proving anything he need only use general phrases, make assertions and thunder his denunciations. The method has the further advantage that it offers no real foothold to an opponent, who is consequently left with almost no other possibility of reply than to make similar summary assertions in the grand style, to resort to general phrases and finally thunder back denunciations at Herr Dühring — in a word, as they say, engage in a clanging match, which is not to everyone“s taste. We must therefore be grateful to Herr Dühring for occasionally, by way of exception, dropping the higher and nobler style, and giving us at least two examples of the unsound Marxian Logos doctrine.
“How comical is the reference to the confused, hazy Hegelian notion that quantity changes into quality, and that therefore an advance, when it reaches a certain size, becomes capital by this quantitative increase alone” {498}.
In this “expurgated” presentation by Herr Dühring that statement certainly seems curious enough. Let us see how it looks in the original, in Marx. On page 313 (2nd edition of Capital), Marx, on the basis of his previous examination of constant and variable capital and surplus-value, draws the conclusion that “not every sum of money, or of value, is at pleasure transformable into capital. To effect this transformation, in fact, a certain minimum of money or of exchange-value must be presupposed in the hands of the individual possessor of money or commodities.” He takes as an example the case of a labourer in any branch of industry, who works daily eight hours for himself — that is, in producing the value of his wages — and the following four hours for the capitalist, in producing surplus-value, which immediately flows into the pocket of the capitalist. In this case, one would have to have at his disposal a sum of values sufficient to enable one to provide two labourers with raw materials, instruments of labour and wages, in order to pocket enough surplus-value every day to live on as well as one of his labourers. 
And as the aim of capitalist production is not mere subsistence but the increase of wealth, our man with his two labourers would still not be a capitalist. Now in order that he may live twice as well as an ordinary labourer, and turn half of the surplus-value produced again into capital, he would have to be able to employ eight labourers, that is, he would have to possess four times the sum of values assumed above. And it is only after this, and in the course of still further explanations elucidating and substantiating the fact that not every petty sum of values is enough to be transformable into capital, but that in this respect each period of development and each branch of industry has its definite minimum sum, that Marx observes: “Here, as in natural science, is shown the correctness of the law discovered by Hegel in his Logic, that merely quantitative changes beyond a certain point pass into qualitative differences.”

And now let the reader admire the higher and nobler style, by virtue of which Herr Dühring attributes to Marx the opposite of what he really said. Marx says: The fact that a sum of values can be transformed into capital only when it has reached a certain size, varying according to the circumstances, but in each case definite minimum size — this fact is a proof of the correctness of the Hegelian law. Herr Dühring makes him say: Because, according to the Hegelian law, quantity changes into quality, therefore an advance, when it reaches a certain size, becomes capital” {D. K. G. 498}. That is to say, the very opposite.
In connection with Herr Dühring’s examination of the Darwin case, we have already got to know his habit, “in the interests of complete truth” and because of his “duty to the public which is free from the bonds of the guilds” {507}, of quoting incorrectly. It becomes more and more evident that this habit is an inner necessity of the philosophy of reality, and it is certainly a very “summary treatment” {507}. Not to mention the fact that Herr Dühring further makes Marx speak of any kind of “advance” whatsoever, whereas Marx only refers to an advance made in the form of raw materials, instruments of labour, and wages; and that in doing this Herr Dühring succeeds in making Marx speak pure nonsense. And then he has the cheek to describe as comic the nonsense which he himself has fabricated. Just as he built up a Darwin of his own fantasy in order to try out his strength against him, so here he builds up a fantastic Marx. “Historical depiction in the grand style” {556}, indeed!
We have already seen earlier, when discussing world schematism, that in connection with this Hegelian nodal line of measure relations — in which quantitative change suddenly passes at certain points into qualitative transformation — Herr Dühring had a little accident: in a weak moment he himself recognised and made use of this line. We gave there one of the best-known examples — that of the change of the aggregate states of water, which under normal atmospheric pressure changes at 0° C from the liquid into the solid state, and at 100°C from the liquid into the gaseous state, so that at both these turning-points the merely quantitative change of temperature brings about a qualitative change in the condition of the water.
In proof of this law we might have cited hundreds of other similar facts from nature as well as from human society. Thus, for example, the whole of Part IV of Marx's Capital — production of relative surplus-value — deals, in the field of co-operation, division of labour and manufacture, machinery and modern industry, with innumerable cases in which quantitative change alters the quality, and also qualitative change alters the quantity, of the things under consideration; in which therefore, to use the expression so hated by Herr Dühring, quantity is transformed into quality and vice versa. As for example the fact that the co-operation of a number of people, the fusion of many forces into one single force, creates, to use Marx's phrase, a “new power”, which is essentially different from the sum of its separate forces.
Over and above this, in the passage which, in the interests of complete truth, Herr Dühring perverted into its opposite, Marx had added a footnote: “The molecular theory of modern chemistry first scientifically worked out by Laurent and Gerhardt rests on no other law.” But what did that matter to Herr Dühring? He knew that:



“the eminently modern educative elements provided by the natural-scientific mode of thought are lacking precisely among those who, like Marx and his rival Lassalle, make half-science and a little philosophistics the meagre equipment with which to vamp up their learning” {D. K. G. 504} —

while with Herr Dühring
 “the main achievements of exact knowledge in mechanics, physics and chemistry” {D. Ph. 517} and so forth serve as the basis —
we have seen how. However, in order to enable third persons, too, to reach a decision in the matter, we shall look a little more closely into the example cited in Marx's footnote.
What is referred to here is the homologous series of carbon compounds, of which a great many are already known and each of which has its own algebraic formula of composition. If, for example, as is done in chemistry, we denote an atom of carbon by C, an atom of hydrogen by H, an atom of oxygen by O, and the number of atoms of carbon contained in each compound by n, the molecular formulas for some of these series can be expressed as follows:



CnH2n+2 — the series of normal paraffins
CnH2n+2O — the series of primary alcohols
CnH2nO2 — the series of the monobasic fatty acids.

Let us take as an example the last of these series, and let us assume successively that n=l, n=2, n=3, etc. We then obtain the following results (omitting the isomers):

CH2O2 — formic acid: boiling point 100° melting point 1°
C2H4O2 — acetic acid: 118° melting point 17°
C3H6O2 — propionic acid: 140° " "
C8H8O2 — butyric acid: 162°
C5H10O2 — valerianic acid: 175°
and so on to C50H60O2, melissic acid, which melts only at 80° and has no boiling point at all, because it cannot evaporate without disintegrating.

Here therefore we have a whole series of qualitatively different bodies, formed by the simple quantitative addition of elements, and in fact always in the same proportion. This is most clearly evident in cases where the quantity of all the elements of the compound changes in the same proportion. Thus, in the normal paraffins CnH2n+2, the lowest is methane, CH4, a gas; the highest known, hexadecane, C16H34, is a solid body forming colourless crystals which melts at 21° and boils only at 278°. Each new member of both series comes into existence through the addition of CH2, one atom of carbon and two atoms of hydrogen, to the molecular formula of the preceding member, and this quantitative change in the molecular formula produces each time a qualitatively different body.
These series, however, are only one particularly obvious example; throughout practically the whole of chemistry, even in the various nitrogen oxides and oxygen acids of phosphorus or sulphur, one can see how “quantity changes into quality”, and this allegedly confused, hazy Hegelian notion appears in so to speak corporeal form in things and processes — and no one but Herr Dühring is confused and befogged by it. And if Marx was the first to call attention to it, and if Herr Dühring read the reference without even understanding it (otherwise he would certainly not have allowed this unparalleled outrage to pass unchallenged), this is enough — even without looking back at the famous Dühringian philosophy of nature — to make it clear which of the two, Marx or Herr Dühring, is lacking in “the eminently modern educative elements provided by the natural-scientific mode of thought” {D. K. G. 504} and in acquaintance with the “main achievements of ... chemistry” {D. Ph. 517}.

In conclusion we shall call one more witness for the transformation of quantity into quality, namely — Napoleon. He describes the combat between the French cavalry, who were bad riders but disciplined, and the Mamelukes, who were undoubtedly the best horsemen of their time for single combat, but lacked discipline, as follows:
“Two Mamelukes were undoubtedly more than a match for three Frenchmen; 100 Mamelukes were equal to 100 Frenchmen; 300 Frenchmen could generally beat 300 Mamelukes, and 1,000 Frenchmen invariably defeated 1,500 Mamelukes.”
Just as with Marx a definite, though varying, minimum sum of exchange-values was necessary to make possible its transformation into capital, so with Napoleon a detachment of cavalry had to be of a definite minimum number in order to make it possible for the force of discipline, embodied in closed order and planned utilisation, to manifest itself and rise superior even to greater numbers of irregular cavalry, in spite of the latter being better mounted, more dexterous horsemen and fighters, and at least as brave as the former. But what does this prove as against Herr Dühring? Was not Napoleon miserably vanquished in his conflict with Europe? Did he not suffer defeat after defeat? And why? Solely in consequence of having introduced the confused, hazy Hegelian notion into cavalry tactics!

 XIII. Dialectics.

Negation of the Negation


“This historical sketch” (of the genesis of the so-called primitive accumulation of capital in England) “is relatively the best part of Marx's book, and would be even better if it had not relied on the dialectical crutch to help out its scholarly crutch. The Hegelian negation of the negation, in default of anything better and clearer, has in fact to serve here as the midwife to deliver the future from the womb of the past.
 The abolition of ‘individual property’, which since the sixteenth century has been effected in the way indicated above, is the first negation. It will be followed by a second, which bears the character of a negation of the negation and hence of a restoration of ‘individual property’, but in a higher form, based on the common ownership of land and of the instruments of labour. Herr Marx calls this new ‘individual property’ also ‘social property’, and in this there appears the Hegelian higher unity, in which the contradiction is supposed to be sublated, that is to say, in the Hegelian verbal jugglery, both overcome and preserved... 
According to this, the expropriation of the expropriators is, as it were, the automatic result of historical reality in its materially external relations... It would be difficult to convince a sensible man of the necessity of the common ownership of land and capital, on the basis of credence in Hegelian wordjuggling such as the negation of the negation {D. K. G. 502-03}... 
The nebulous hybrids of Marx’s conceptions will not however appear strange to anyone who realises what nonsense can be concocted with Hegelian dialectics as the scientific basis, or rather what nonsense must necessarily spring from it. For the benefit of the reader who is not familiar with these artifices, it must be pointed out expressly that Hegel’s first negation is the catechismal idea of the fall from grace and his second is that of a higher unity leading to redemption. 
The logic of facts can hardly be based on this nonsensical analogy borrowed from the religious sphere {504} ... Herr Marx remains cheerfully in the nebulous world of his property which is at once both individual and social and leaves it to his adepts to solve for themselves this profound dialectical enigma” {505}
Thus far Herr Dühring.
So Marx has no other way of proving the necessity of the social revolution, of establishing the common ownership of land and of the means of production produced by labour, except by citing the Hegelian negation of the negation; and because he bases his socialist theory on these nonsensical analogies borrowed from religion, he arrives at the result that in the society of the future there will be dominant an ownership at once both individual and social, as Hegelian higher unity of the sublated contradiction.
But let the negation of the negation rest for the moment and let us have a look at the “ownership” which is “at once both individual and social”. Herr Dühring characterises this as a “nebulous world”, and curiously enough he is really right on this point. Unfortunately, however, it is not Marx but again Herr Dühring himself who is in this nebulous world. Just as his dexterity in handling the Hegelian method of “delirious raving” {D. Ph. 227, 449} enabled him without any difficulty to determine what the still unfinished volumes of Capital are sure to contain, so here, too, without any great effort he can put Marx right à la Hegel, by imputing to him the higher unity of a property, of which there is not a word in Marx.
Marx says: “It is the negation of negation. This re-establishes individual property, but on the basis of the acquisitions of the capitalist era, i.e., on co-operation of free workers and their possession in common of the land and of the means of production produced by labour. The transformation of scattered private property, arising from individual labour, into capitalist private property is, naturally, a process, incomparably more protracted, arduous, and difficult, than the transformation of capitalistic private property, already practically resting on socialised production, into socialised property.” [K. Marx, Das Kapital, p. 793.] [Capital, volume I, Chapter 33, page 384 in the MIA pdf file.] 
That is all. The state of things brought about by the expropriation of the expropriators is therefore characterised as the re-establishment of individual property, but on the basis of the social ownership of the land and of the means of production produced by labour itself. To anyone who understands plain talk this means that social ownership extends to the land and the other means of production, and individual ownership to the products, that is, the articles of consumption. 
And in order to make the matter comprehensible even to children of six, Marx assumes on page 56 [Chapter 1, page 48 in the MIA pdf] “a community of free individuals, carrying on their work with the means of production in common, in which the labour-power of all the different individuals is consciously applied as the combined labour-power of the community”, that is, a society organised on a socialist basis; and he continues: “The total product of our community is a social product. One portion serves as fresh means of production and remains social. But another portion is consumed by the members as means of subsistence. A distribution of this portion amongst them is consequently necessary.” And surely that is clear enough even for Herr Dühring, in spite of his having Hegel on his brain.
The property which is at once both individual and social, this confusing hybrid, this nonsense which necessarily springs from Hegelian dialectics, this nebulous world, this profound dialectical enigma, which Marx leaves his adepts to solve for themselves — is yet another free creation and imagination on the part of Herr Dühring. Marx, as an alleged Hegelian, is obliged to produce a real higher unity, as the outcome of the negation of the negation, and as Marx does not do this to Herr Dühring's taste, the latter has to fall again into his higher and nobler style, and in the interests of complete truth impute to Marx things which are the products of Herr Dühring's own manufacture. 
A man who is totally incapable of quoting correctly, even by way of exception, may well become morally indignant at the “Chinese erudition” {D. K. G. 506} of other people, who always quote correctly, but precisely by doing this “inadequately conceal their lack of insight into the totality of ideas of the various writers from whom they quote”. Herr Dühring is right. Long live historical depiction in the grand style {556}!
Up to this point we have proceeded from the assumption that Herr Dühring's persistent habit of misquoting is done at least in good faith, and arises either from his total incapacity to understand things or from a habit of quoting from memory — a habit which seems to be peculiar to historical depiction in the grand style, but is usually described as slovenly. But we seem to have reached the point at which, even with Herr Dühring, quantity is transformed into quality. 
For we must take into consideration in the first place that the passage in Marx is in itself perfectly clear and is moreover amplified in the same book by a further passage which leaves no room whatever for misunderstanding; secondly, that Herr Dühring had discovered the monstrosity of “property which is at once both individual and social” {505} neither in the critique of Capital, in the Ergänzungsblätter which was referred to above, nor even in the critique contained in the first edition of his Kritische Geschichte, but only in the second edition
 — that is, on the third reading of Capital; further, that in this second edition, which was rewritten in a socialist sense, it was deemed necessary by Herr Dühring to make Marx say the utmost possible nonsense about the future organisation of society, in order to enable him, in contrast, to bring forward all the more triumphantly — as he in fact does — “the economic commune as described by me in economic and juridical outline in my Cursus” {504} — when we take all this into consideration, we are almost forced to the conclusion that Herr Dühring has here deliberately made a “beneficent extension” of Marx's idea — beneficent for Herr Dühring.
But what role does the negation of the negation play in Marx? On page 791 and the following pages he sets out the final conclusions which he draws from the preceding fifty pages of economic and historical investigation into the so-called primitive accumulation of capital. [62] Before the capitalist era, petty industry existed, at least in England, on the basis of the private property of the labourer in his means of production. The so-called primitive accumulation of capital consisted there in the expropriation of these immediate producers, that is, in the dissolution of private property based on the labour of its owner.
 This became possible because the petty industry referred to above is compatible only with narrow and primitive bounds of production and society and at a certain stage brings forth the material agencies for its own annihilation. This annihilation, the transformation of the individual and scattered means of production into socially concentrated ones, forms the prehistory of capital. As soon as the labourers are turned into proletarians, their conditions of labour into capital, as soon as the capitalist mode of production stands on its own feet, the further socialisation of labour and further transformation of the land and other means of production, and therefore the further expropriation of private proprietors, takes a new form.
“That which is now to be expropriated is no longer the labourer working for himself, but the capitalist exploiting many labourers. This expropriation is accomplished by the action of the immanent laws of capitalistic production itself, by the concentration of capitals. One capitalist always kills many. Hand in hand with this concentration, or this expropriation of many capitalists by few, develop, on an ever extending scale, the co-operative form of the labour-process, the conscious technical application of science, the methodical collective cultivation of the soil, the transformation of the instruments of labour into instruments of labour only usable in common, the economising of all means of production by their use as the jointly owned means of production of combined, socialised labour.
 Along with the constantly diminishing number of the magnates of capital, who usurp and monopolise all advantages of this process of transformation, grows the mass of misery, oppression, slavery, degradation, exploitation; but with this too grows the revolt of the working class, a class always increasing in numbers, and disciplined, united, organised by the very mechanism of the process of capitalist production itself. Capital becomes a fetter upon the mode of production, which has sprung up and flourished along with, and under it. Concentration of the means of production and socialisation of labour at last reach a point where they become incompatible with their capitalist integument. This integument is burst asunder. The knell of capitalist private property sounds. The expropriators are expropriated.”
And now I ask the reader: where are the dialectical frills and mazes and conceptual arabesques; where the mixed and misconceived ideas according to which everything is all one and the same thing in the end; where the dialectical miracles for his faithful followers; where the mysterious dialectical rubbish and the maze in accordance with the Hegelian Logos doctrine, without which Marx, according to Herr Dühring, is unable to put his exposition into shape?
 Marx merely shows from history, and here states in a summarised form, that just as formerly petty industry by its very development necessarily created the conditions of its own annihilation, i.e., of the expropriation of the small proprietors, so now the capitalist mode of production has likewise itself created the material conditions from which it must perish. The process is a historical one, and if it is at the same time a dialectical process, this is not Marx's fault, however annoying it may be to Herr Dühring.

It is only at this point, after Marx has completed his proof on the basis of historical and economic facts, that he proceeds:
“The capitalist mode of production and appropriation, hence the capitalist private property, is the first negation of individual private property founded on the labour of the proprietor. Capitalist production begets, with the inexorability of a process of nature, its own negation. It is the negation of the negation” — and so on (as quoted above).
Thus, by characterising the process as the negation of the negation, Marx does not intend to prove that the process was historically necessary. On the contrary: only after he has proved from history that in fact the process has partially already occurred, and partially must occur in the future, he in addition characterises it as a process which develops in accordance with a definite dialectical law. That is all. 
It is therefore once again a pure distortion of the facts by Herr Dühring when he declares that the negation of the negation has to serve here as the midwife to deliver the future from the womb of the past {D. K. G. 502-03}, or that Marx wants anyone to be convinced of the necessity of the common ownership of land and capital {503} (which is itself a Dühringian contradiction in corporeal form) on the basis of credence in the negation of the negation {479-80}.
Herr Dühring's total lack of understanding of the nature of dialectics is shown by the very fact that he regards it as a mere proof-producing instrument, as a limited mind might look upon formal logic or elementary mathematics. Even formal logic is primarily a method of arriving at new results, of advancing from the known to the unknown — and dialectics is the same, only much more eminently so; moreover, since it forces its way beyond the narrow horizon of formal logic, it contains the germ of a more comprehensive view of the world. 
The same correlation exists in mathematics. Elementary mathematics, the mathematics of constant quantities, moves within the confines of formal logic, at any rate on the whole; the mathematics of variables, whose most important part is the infinitesimal calculus, is in essence nothing other than the application of dialectics to mathematical relations. In it, the simple question of proof is definitely pushed into the background, as compared with the manifold application of the method to new spheres of research. 
But almost all the proofs of higher mathematics, from the first proofs of the differential calculus on, are from the standpoint of elementary mathematics strictly speaking, wrong. And this is necessarily so, when, as happens in this case, an attempt is made to prove by formal logic results obtained in the field of dialectics. To attempt to prove anything by means of dialectics alone to a crass metaphysician like Herr Dühring would be as much a waste of time as was the attempt made by Leibniz and his pupils to prove the principles of the infinitesimal calculus to the mathematicians of their time. 
The differential gave them the same cramps as Herr Dühring gets from the negation of the negation, in which, moreover, as we shall see, the differential also plays a certain role. Finally these gentlemen — or those of them who had not died in the interval — grudgingly gave way, not because they were convinced, but because it always came out right. Herr Dühring, as he himself tells us, is only in his forties, and if he attains old age, as we hope he may, perhaps his experience will be the same.
But what then is this fearful negation of the negation, which makes life so bitter for Herr Dühring and with him plays the same role of the unpardonable crime as the sin against the Holy Ghost does in Christianity? — A very simple process which is taking place everywhere and every day, which any child can understand as soon as it is stripped of the veil of mystery in which it was enveloped by the old idealist philosophy and in which it is to the advantage of helpless metaphysicians of Herr Dühring’s calibre to keep it enveloped. Let us take a grain of barley. Billions of such grains of barley are milled, boiled and brewed and then consumed.
 But if such a grain of barley meets with conditions which are normal for it, if it falls on suitable soil, then under the influence of heat and moisture it undergoes a specific change, it germinates; the grain as such ceases to exist, it is negated, and in its place appears the plant which has arisen from it, the negation of the grain. But what is the normal life-process of this plant? It grows, flowers, is fertilised and finally once more produces grains of barley, and as soon as these have ripened the stalk dies, is in its turn negated. 
As a result of this negation of the negation we have once again the original grain of barley, but not as a single unit, but ten-, twenty- or thirtyfold. Species of grain change extremely slowly, and so the barley of today is almost the same as it was a century ago. But if we take a plastic ornamental plant, for example a dahlia or an orchid, and treat the seed and the plant which grows from it according to the gardener’s art, we get as a result of this negation of the negation not only more seeds, but also qualitatively improved seeds, which produce more beautiful flowers, and each repetition of this process, each fresh negation of the negation, enhances this process of perfection. — 
With most insects, this process follows the same lines as in the case of the grain of barley. Butterflies, for example, spring from the egg by a negation of the egg, pass through certain transformations until they reach sexual maturity, pair and are in turn negated, dying as soon as the pairing process has been completed and the female has laid its numerous eggs. 
We are not concerned at the moment with the fact that with other plants and animals the process does not take such a simple form, that before they die they produce seeds, eggs or offspring not once but many times; our purpose here is only to show that the negation of the negation really does take place in both kingdoms of the organic world. Furthermore, the whole of geology is a series of negated negations, a series of successive chatterings of old and deposits of new rock formations. 
First the original earth crust brought into existence by the cooling of the liquid mass was broken up by oceanic, meteorological and atmospherico-chemical action, and these fragmented masses were stratified on the ocean bed. Local upheavals of the ocean bed above the surface of the sea subject portions of these first strata once more to the action of rain, the changing temperature of the seasons and the oxygen and carbonic acid of the atmosphere. 
These same influences act on the molten masses of rock which issue from the interior of the earth, break through the strata and subsequently cool off. In this way, in the course of millions of centuries, ever new strata are formed and in turn are for the most part destroyed, ever anew serving as material for the formation of new strata. But the result of this process has been a very positive one: the creation of a soil composed of the most varied chemical elements and mechanically fragmented, which makes possible the most abundant and diversified vegetation.

It is the same in mathematics. Let us take any algebraic quantity whatever: for example, a. If this is negated, we get -a (minus a). If we negate that negation, by multiplying -a by -a, we get +a2, i.e., the original positive quantity, but at a higher degree, raised to its second power. In this case also it makes no difference that we can obtain the same a2 by multiplying the positive a by itself, thus likewise getting a2. For the negated negation is so securely entrenched in a2 that the latter always has two square roots, namely, a and — a. And the fact that it is impossible to get rid of the negated negation, the negative root of the square, acquires very obvious significance as soon as we come to quadratic equations. —
 The negation of the negation is even more strikingly obvious in higher analysis, in those “summations of indefinitely small magnitudes” {D. Ph. 418} which Herr Dühring himself declares are the highest operations of mathematics, and in ordinary language are known as the differential and integral calculus. How are these forms of calculus used? In a given problem, for example, I have two variables,x and y, neither of which can vary without the other also varying in a ratio determined by the facts of the case. I differentiate x and y, i.e., I take x and y as so infinitely small that in comparison with any real quantity, however small, they disappear, that nothing is left of x and y but their reciprocal relation without any, so to speak, material basis, a quantitative ratio in which there is no quantity. 
Therefore, dy/dx, the ratio between the differentials of x and y, is dx equal to 0/0 but 0/0 taken as the expression of y/x. I only mention in passing that this ratio between two quantities which have disappeared, caught at the moment of their disappearance, is a contradiction; however, it cannot disturb us any more than it has disturbed the whole of mathematics for almost two hundred years. And now, what have I done but negatex and y, though not in such a way that I need not bother about them any more, not in the way that metaphysics negates, but in the way that corresponds with the facts of the case? In place ofx and y, therefore, I have their negation, dx and dy, in the formulas or equations before me.
 I continue then to operate with these formulas, treating dx and dy as quantities which are real, though subject to certain exceptional laws, and at a certain point I negate the negation, i.e., I integrate the differential formula, and in place of dx and dy again get the real quantities x and y, and am then not where I was at the beginning, but by using this method I have solved the problem on which ordinary geometry and algebra might perhaps have broken their jaws in vain.

It is the same in history, as well. All civilised peoples begin with the common ownership of the land. With all peoples who have passed a certain primitive stage, this common ownership becomes in the course of the development of agriculture a fetter on production. It is abolished, negated, and after a longer or shorter series of intermediate stages is transformed into private property. But at a higher stage of agricultural development, brought about by private property in land itself, private property conversely becomes a fetter on production, as is the case today both with small and large landownership. 
The demand that it, too, should be negated, that it should once again be transformed into common property, necessarily arises. But this demand does not mean the restoration of the aboriginal common ownership, but the institution of a far higher and more developed form of possession in common which, far from being a hindrance to production, on the contrary for the first time will free production from all fetters and enable it to make full use of modern chemical discoveries and mechanical inventions.
Or let us take another example: The philosophy of antiquity was primitive, spontaneously evolved materialism. As such, it was incapable of clearing up the relation between mind and matter. But the need to get clarity on this question led to the doctrine of a soul separable from the body, then to the assertion of the immortality of this soul, and finally to monotheism. The old materialism was therefore negated by idealism. But in the course of the further development of philosophy, idealism, too, became untenable and was negated by modern materialism. 
This modern materialism, the negation of the negation, is not the mere re-establishment of the old, but adds to the permanent foundations of this old materialism the whole thought-content of two thousand years of development of philosophy and natural science, as well as of the history of these two thousand years. It is no longer a philosophy at all, but simply a world outlook which has to establish its validity and be applied not in a science of sciences standing apart, but in the real sciences. Philosophy is therefore “sublated” here, that is, “both overcome and preserved” {D. K. G. 503}; overcome as regards its form, and preserved as regards its real content. Thus, where Herr Dühring sees only “verbal jugglery”, closer inspection reveals an actual content.

Finally: Even the Rousseau doctrine of equality — of which Dühring's is only a feeble and distorted echo — could not have seen the light but for the midwife’s services rendered by the Hegelian negation of the negation {502-03} —
 though it was nearly twenty years before Hegel was born. [63] And far from being ashamed of this, the doctrine in its first presentation bears almost ostentatiously the imprint of its dialectical origin. In the state of nature and savagery men were equal; and as Rousseau regards even language as a perversion of the state of nature, he is fully justified in extending the equality of animals within the limits of a single species also to the animal-men recently classified by Haeckel hypothetically as Alali: speechless.
 But these equal animal-men had one quality which gave them an advantage over the other animals: perfectibility, the capacity to develop further; and this became the cause of inequality. So Rousseau regards the rise of inequality as progress. But this progress contained an antagonism: it was at the same time retrogression.
“All further progress” (beyond the original state) “meant so many steps seemingly towards the perfection of the individual man, but in reality towards the decay of the race... Metallurgy and agriculture were the two arts the discovery of which produced this great revolution” (the transformation of the primeval forest into cultivated land, but along with this the introduction of poverty and slavery through property). “For the poet it is gold and silver, but for the philosopher iron and corn, which have civilised men and ruined the human race.”
Each new advance of civilisation is at the same time a new advance of inequality. All institutions set up by the society which has arisen with civilisation change into the opposite of their original purpose.
“It is an incontestable fact, and the fundamental principle of all public law, that the peoples set up their chieftains to safeguard their liberty and not to enslave them.”
And nevertheless the chiefs necessarily become the oppressors of the peoples, and intensify their oppression up to the point at which inequality, carried to the utmost extreme, again changes into its opposite, becomes the cause of equality: before the despot all are equal — equally ciphers.
“Here we have the extreme measure of inequality, the final point which completes the circle and meets the point from which we set out: here all private individuals become equal once more, just because they are ciphers, and the subjects have no other law but their master's will.” But the despot is only master so long as he is able to use force and therefore “when he is driven out”, he cannot “complain of the use of force... Force alone maintained him in power, and force alone overthrows him; thus everything takes its natural course”.

And so inequality once more changes into equality; not, however, into the former naive equality of speechless primitive men, but into the higher equality of the social contract. The oppressors are oppressed. It is the negation of the negation.

Already in Rousseau, therefore, we find not only a line of thought which corresponds exactly to the one developed in Marx’s Capital, but also, in details, a whole series of the same dialectical turns of speech as Marx used: processes which in their nature are antagonistic, contain a contradiction; transformation of one extreme into its opposite; and finally, as the kernel of the whole thing, the negation of the negation.
 And though in 1754 Rousseau was not yet able to speak the Hegelian jargon {D. K. G. 491}, he was certainly, sixteen years before Hegel was born, deeply bitten with the Hegelian pestilence, dialectics of contradiction, Logos doctrine, theologies, and so forth. And when Herr Dühring, in his shallow version of Rousseau’s theory of equality, begins to operate with his victorious two men, he is himself already on the inclined plane down which he must slide helplessly into the arms of the negation of the negation. The state of things in which the equality of the two men flourished, which was also described as an ideal one, is characterised on page 271 of his Philosophie as the “primitive state”. 
This primitive state, however, according to page 279, was necessarily sublated by the “robber system” — the first negation. But now, thanks to the philosophy of reality, we have gone so far as to abolish the robber system and establish in its stead the economic commune {504} based on equality which has been discovered by Herr Dühring — negation of the negation, equality on a higher plane. What a delightful spectacle, and how beneficently it extends our range of vision: Herr Dühring's eminent self committing the capital crime of the negation of the negation!
And so, what is the negation of the negation? An extremely general — and for this reason extremely far-reaching and important — law of development of nature, history, and thought; a law which, as we have seen, holds good in the animal and plant kingdoms, in geology, in mathematics, in history and in philosophy — a law which even Herr Dühring, in spite of all his stubborn resistance, has unwittingly and in his own way to follow.
 It is obvious that I do not say anything concerning the particular process of development of, for example, a grain of barley from germination to the death of the fruit-bearing plant, if I say it is a negation of the negation. For, as the integral calculus is also a negation of the negation, if I said anything of the sort I should only be making the nonsensical statement that the life-process of a barley plant was integral calculus or for that matter that it was socialism.
 That, however, is precisely what the metaphysicians are constantly imputing to dialectics. When I say that all these processes are a negation of the negation, I bring them all together under this one law of motion, and for this very reason I leave out of account the specific peculiarities of each individual process. Dialectics, however, is nothing more than the science of the general laws of motion and development of nature, human society and thought.
But someone may object: the negation that has taken place in this case is not a real negation: I negate a grain of barley also when I grind it, an insect when I crush it underfoot, or the positive quantity a when I cancel it, and so on. Or I negate the sentence: the rose is a rose, when I say: the rose is not a rose; and what do I get if I then negate this negation and say: but after all the rose is a rose? —
 These objections are in fact the chief arguments put forward by the metaphysicians against dialectics, and they are wholly worthy of the narrow-mindedness of this mode of thought. Negation in dialectics does not mean simply saying no, or declaring that something does not exist, or destroying it in any way one likes. Long ago Spinoza said: Omnis determinatio est negatio — every limitation or determination is at the same time a negation. [64] And further: the kind of negation is here determined, firstly, by the general and, secondly, by the particular nature of the process. I must not only negate, but also sublate the negation. I must therefore so arrange the first negation that the second remains or becomes possible. How? This depends on the particular nature of each individual case. If I grind a grain of barley, or crush an insect, I have carried out the first part of the action, but have made the second part impossible.
 Every kind of thing therefore has a peculiar way of being negated in such manner that it gives rise to a development, and it is just the same with every kind of conception or idea. The infinitesimal calculus involves a form of negation which is different from that used in the formation of positive powers from negative roots. This has to be learnt, like everything else. 
The bare knowledge that the barley plant and the infinitesimal calculus are both governed by negation of negation does not enable me either to grow barley successfully or to differentiate and integrate; just as little as the bare knowledge of the laws of the determination of sound by the dimensions of the strings enables me to play the violin. — 
But it is clear that from a negation of the negation which consists in the childish pastime of alternately writing and cancelling a, or in alternately declaring that a rose is a rose and that it is not a rose, nothing eventuates but the silliness of the person who adopts such a tedious procedure. And yet the metaphysicians try to make us believe that this is the right way to carry out a negation of the negation, if we ever should want to do such a thing.
Once again, therefore, it is no one but Herr Dühring who is mystifying us when he asserts that the negation of the negation is a stupid analogy invented by Hegel, borrowed from the sphere of religion and based on the story of the fall of man and his redemption {D. K. G. 504}.
 Men thought dialectically long before they knew what dialectics was, just as they spoke prose long before the term prose existed. [An allusion to Molière's comedy Le Bourgeois gentilhomme, Act II, Scene 6 — Ed.] 
The law of negation of the negation, which is unconsciously operative in nature and history and, until it has been recognised, also in our heads, was only first clearly formulated by Hegel. And if Herr Dühring wants to operate with it himself on the quiet and it is only that he cannot stand the name, then let him find a better name. But if his aim is to banish the process itself from thought, we must ask him to be so good as first to banish it from nature and history and to invent a mathematical system in which -a x -a is not +a2 and in which differentiation and integration are prohibited under severe penalties.


Anti-Dühring Table of Contents | Marx-Engels Archive

 XIV. Conclusion


We have now finished with philosophy; such other fantasies of the future as the Cursus contains will de dealt with when we come to Herr Dühring’s revolution in socialism. What did Herr Dühring promise us? Everything. And what promises has he kept? None. “The elements of a philosophy which is real and accordingly directed to the reality of nature and of life” {D. Ph. 430}, the “strictly scientific {387} conception of the world”, the “system-creating ideas” {525}, and all Herr Dühring's other achievements, trumpeted forth to the world by Herr Dühring in high-sounding phrases, turned out, wherever we laid hold of them, to be pure charlatanism. 
The world schematism which, “without the slightest detraction from the profundity of thought, securely established the basic forms of being” {556-57}, proved to be an infinitely vulgarised duplicate of Hegelian logic, and in common with the latter shares the superstition that these “basic forms” {9} or logical categories have led a mysterious existence somewhere before and outside of the world, to which they are “to be applied” {15}. 
The philosophy of nature offered us a cosmogony whose starting-point is a “self-equal state of matter” {87} — a state which can only be conceived by means of the most hopeless confusion as to the relation between matter and motion; a state which can, besides, only be conceived on the assumption of an extramundane personal God who alone can induce motion in this state of matter. In its treatment of organic nature, the philosophy of reality first rejected the Darwinian struggle for existence and natural selection as “a piece of brutality directed against humanity” {117}, and then had to readmit both by the back-door as factors operative in nature, though of second rank. 
Moreover, the philosophy of reality found occasion to exhibit, in the biological domain, ignorance such as nowadays, when popular science lectures are no longer to be escaped, could hardly be found even among the daughters of the “educated classes”. In the domain of morality and law, the philosophy of reality was no more successful in its vulgarisation of Rousseau than it had been in its previous shallow version of Hegel; and, so far as jurisprudence is concerned, in spite of all its assurances to the contrary, it likewise displayed a lack of knowledge such as is rarely found even among the most ordinary jurists of old Prussia. 
The philosophy “which cannot allow the validity of any merely apparent horizon” is content, in juridical matters, with a real horizon which is coextensive with the territory in which Prussian law exercises jurisdiction. We are still waiting for the “earths and heavens of outer and inner nature” {D. Ph. 430} which this philosophy promised to reveal to us in its mighty revolutionising sweep; just as we are still waiting for the “final and ultimate truths” {2} and the “absolutely fundamental” {150} basis. 
The philosopher whose mode of thought “excludes” any tendency to a “subjectively limited conception of the world” {13} proves to be subjectively limited not only by what has been shown to be his extremely defective knowledge, his narrowly construed metaphysical mode of thought and his grotesque conceit, but even by his childish personal crotchets. He cannot produce his philosophy of reality without dragging in his repugnance to tobacco, cats and Jews as a general law valid for all the rest of humanity, including the Jews. His “really critical standpoint” {404} in relation to other people shows itself by his insistently imputing to them things which they never said and which are of Herr Dühring’s very own fabrication. 
His verbose lucubrations on themes worthy of philistines, such as the value of life and the best way to enjoy life, are themselves so steeped in philistinism that they explain his anger at Goethe's Faust {112-13, 423}. It was really unpardonable of Goethe to make the unmoral Faust and not the serious philosopher of reality, Wagner, his hero. — In short, the philosophy of reality proves to be on the whole what Hegel would call “the weakest residue of the German would-be Enlightenment” — a residue whose tenuity and transparent commonplace character are made more substantial and opaque only by the mixing in of crumbs of oracular rhetoric. 
And now that we have finished the book we are just as wise as we were at the start; and we are forced to admit that the “new mode of thought” {543}, the "from the ground up original conclusions and views" and the “system-creating ideas” {525}, though they have certainly shown us a great variety of original nonsense, have not provided us with a single line from which we might have been able to learn something. 
And this man who praises his talents and his wares to the noisy accompaniment of cymbals and trumpets as loudly as any market quack, and behind whose great words there is nothing, absolutely nothing whatsoever — this man has the temerity to say of people like Fichte, Schelling and Hegel, the least of whom is a giant compared with him, that they are charlatans. Charlatan, indeed! But to whom had it best be applied?

CHỐNG DUHRING 

FREDRICK ENGELS
 BIỆN CHỨNG

Chương XII. Biện chứng, lượng và chất

"Nguyên lý đầu tiên và quan trọng nhất về những thuộc tính lôgich cơ bản của tồn tại liên quan đến việc loại bỏ mâu thuẫn. Mâu thuẫn là một phạm trù chỉ có thể thuộc về sự kết hợp các tư tưởng, chứ quyết không thuộc về hiện thực. Trong các vật, không có mâu thuẫn, hay nói cách khác mâu thuẫn được coi là có thật, thì bản thân là một điều cực kỳ vô nghĩa. Sự đối kháng giữa những lực lượng chống đối lại nhau theo những hướng đối lập, thậm chí còn là một hình thức cơ bản của mọi hành động trong tồn tại của thế giới và của các sinh vật của thế giới. 
Nhưng sự đấu tranh ấy giữa các hướng của những lực lượng của các yếu tố và các cá thể không mảy may trùng hợp với cái tư tưởng phi lý về mâu thuẫn... ở đây, chúng ta có thể tự lấy làm hai lòng vì đã dùng một hình ảnh rõ ràng về cái vô lý thực sự của mâu thuẫn trong thực tế, để xua tan những đám sương mù thường dâng lên từ những điều bí ẩn giả tưởng của lôgich và đã vạch rõ được sự vô ích của những trầm hương mà đây đó người ta đã đốt lên một cách vô ích cho cái tượng thần bằng gỗ được gọi đến một cách rất thô kệch của biện chứng của mâu thuẫn, mà người ta đã lén lút đưa vào để thay thế cho cái sơ đồ đối kháng về vũ trụ." 
Đó là đại khái tất cả những gì nói về biện chứng trong tập "giáo trình về triết học". Trong quyển "Lịch sử phê phán" ngược lại, biện chứng của mâu thuẫn - và cùng với nó thì đặc biệt là Hegel - lại bị đối xử một cách khác hẳn. 
"Theo lôgich học của Hegel, hay nói cho đúng hơn là theo học thuyết của ông ta về Logos, thì mâu thuẫn tồn tại không chỉ ở trong tư duy, - theo bản chất của nó, người ta không thể hình dung tư duy một cách nào khác ngoài cách coi nó là có tính chất chủ quan và tự giác, - mà là tồn tại một cách khách quan ở trong bản thân các sự vật và các quá trình, có thể nói là bộc lộ ra bằng xương bằng thịt, thành thử cái vô nghĩa không còn là một sự kết hợp không thể có được của tư tưởng, mà trở thành một lực lượng có thực. 
Sự tồn tại hiện thực của cái vô lý là tín điều thứ nhất của sự thống nhất kiểu Hegel giữa lôgich và phi lôgich... Càng mâu thuẫn thì càng có tính chất chân lý, hay nói cách khác, càng vô lý thì càng đáng tin; câu châm ngôn này - hoàn toàn chẳng phải là một phát sinh gì mới mẻ, mà là mượn ở thần học về Khải thị và ở chủ nghĩa thần bí - chính là biểu hiện trần truồng của cái nguyên lý gọi là biện chứng".
Nội dung tư tưởng của hai đoạn trích dẫn trên đây, quy lại là luận điểm cho rằng mâu thuẫn = vô nghĩa, và do đó, nó không thể có trong thế giới hiện thực được. Đối với những người có lý trí khá lành mạnh thì luận điểm đó có thể rất dĩ nhiên như luận điểm nói rằng thẳng không thể là cong, và cong không thể là thẳng. 
Nhưng phép tính vi phân, bất chấp tất cả những lời phản đối của lý trí lành mạnh của con người, trong những điều kiện nhất định lại coi thẳng và cong là như nhau, và nhờ đó mà đã đạt được những thành tựu mà lý trí lành mạnh của con người, ngoan cố coi sự đồng nhất giữa thẳng và cong là phi lý, không bao giờ đạt được. Và xét theo cái vai trò to lớn mà cái gọi là biện chứng về mâu thuẫn đã đóng trong triết học từ thời những người Hy lạp cổ đại cho đến ngày nay, thì thiết tưởng ngay một đối thủ cừ khôi hơn ông Đuy-rinh cũng sẽ có nhiệm vụ đưa những lẽ khác hơn là chỉ dựa vào một lời quyết đoán suông và nhiều lời thoá mạ, khi chống lại phép biện chứng. 
Chừng nào chúng ta xem xét các sự vật như là tĩnh và không có sinh khí, mỗi cái đều tách riêng, cái này bên cạnh cái kia và cái này nối tiếp cái kia, thì chắc chắn là chúng ta không gặp phải một mâu thuẫn nào trong các sự vật ấy cả. Ở đây chúng ta tìm thấy một số những thuộc tính nhất định, mỗi phần có tính chất giống nhau, một phần lại khác nhau, thậm chí mâu thuẫn với nhau nữa, nhưng trong trường hợp này, các thuộc tính đó lại phân chia ra cho những sự vật khác nhau và như thế là chúng không chứa đựng một mâu thuẫn nào. 
Trong giới hạn của sự xem xét thuộc loại này thì chúng ta cũng giải quyết được bằng phương pháp tư duy thông thường, phương pháp siêu hình. Nhưng tình hình sẽ khác hẳn khi chúng ta xem xét các sự vật trong sự vận động của chúng, trong sự sống trong sự biến đổi, sự tác dộng lẫn nhau của chúng. Ở đây, chúng ta sẽ lập tức rơi vào những mâu thuẫn. Bản thân sự vận động là một mâu thuẫn; ngay cả sự di chuyển một cách máy móc và đơn giản cũng chỉ có thể thực hiện được là vì một vật thể trong cùng một lúc vừa ở nơi này lại vừa ở nơi khác, vừa ở cùng một chỗ lại vừa không ở chỗ đó. Và sự thường xuyên nảy sinh mâu thuẫn và đồng thời giải quyết mâu thuẫn ấy chính là sự vận động. 
Như vậy là ở đây chúng ta có một mâu thuẫn "tồn tại một cách khách quan, có thể nói là bộc lộ ra bằng xương bằng thịt, ở trong bản thân các sự vật và các quá trình". Về điểm này ông Đuy-rinh nói như thế nào ? ông ta khẳng định rằng,
Nói chung cho đến nay, vẫn "không có một cái cầu nào giữa cái tĩnh triệt để và cái động ở trong cơ học hợp lý". 
Giờ đây, cuối cùng, bạn đọc đã có thể nhận thấy cái gì ẩn nấp ở đằng sau câu nói rất ưa thích của ông Đuy-rinh; chẳng có gì khác hơn là : một lý trí suy nghĩ theo cách siêu hình thì tuyệt đối không thể chuyển từ quan niệm tĩnh mà sang quan niệm đông được, vì ở đây mâu thuẫn nói trên đã chặn mất đường đi của nó rồi. đối với lý trí đó sự vận động hoàn toàn không thể hiểu được vì nó là một mâu thuẫn và khi đã khẳng định rằng tính chất không thể hiểu được của vận động, thì bản thân nó lại thừa nhận một cách miễn cưỡng sự tồn tại của mâu thuẫn đó, nghĩa là thừa nhận rằng trong bản thân các sự vật và các quá trình, có một mâu thuẫn tồn tại khách quan, hơn nữa mâu thuẫn đó lại là một lực lượng có thực. 
Nếu ngay cả sự di chuyển một cách máy móc và đơn giản đã chứa đựng mâu thuẫn, thì những hình thức vận động cao hơn của vật chất và đặc biệt là sự sống hữu cơ và sự phát triển của sự sống hữu cơ đó lại càng phải chứa đựng mâu thuẫn như vậy. Trên kia, chúng ta đã thấy rằng sự sống trước hết chính là ở chỗ một sinh vật trong mỗi lúc vừa là nó những lại vừa là một cái khác[40]. Như vậy, sự sống cũng là một mâu thuẫn tồn tại trong bản thân các sự vật và các quá trình, không ngừng tự nảy sinh ra và tự giải quyết; và khi mâu thuẫn ấy chấm dứt thì sự sống cũng không còn nữa và cái chết xẩy đến. 
Chúng ta cũng đã thấy rằng trong lĩnh vực tư duy cũng vậy, chúng ta không thể tránh khỏi mâu thuẫn; ví dụ như mỗi mâu thuẫn giữa năng lực nhận thức vô tận ở bên trong của con người với sự tồn tại thực tế của năng lực ấy trong những con người bị hạn chế bởi hoàn cảnh bên ngoài và đang nhận thức một cách hạn chế, - thì mâu thuẫn này được giải quyết trong sự nối tiếp nhau của các thế hệ, trên thực tiễn sự nối tiếp này ít ra cũng là vô tận, đối với chúng ta và được giải quyết trong sự tiến bộ vô tận[41].
Chúng ta đã nói rằng một trong những cơ sở chính của toán học cao cấp là cái mâu thuẫn bao hàm ở chỗ, trong một số trường hợp nào đó thì thẳng và cong phải giống nhau. Toán học cao cấp lại còn có một mâu thuẫn khác nữa, tức là trước mắt chúng ta những đường cắt nhau, những chỉ cách điểm cắt nhau 5 hay 6 xăng-ti-mét thôi, những đường đó đã phải được coi là những đường song hành, tức là được coi như những đường mà dù có kéo dài vô tận cũng vẫn không thể nào cắt nhau được.
 Tuy vậy, với những mâu thuẫn này và với những mâu thuẫn khác còn gay gắt hơn nhiều, toán học cao cấp đã đi tới những kết quả chẳng những đúng, mà đối với toán học sơ cấp thì lại còn hoàn toàn không thể nào đạt được.
Nhưng ngay toán học sơ cấp cũng đầy rẫy những mâu thuẫn. Ví dụ, một mâu thuẫn là : một số căn của A phải là một luỹ thừa của A, tuy vậy A1/2 = . Một mâu thuẫn nữa là: một số âm phải là bình phương của một cái gì đó, bởi vì bất cứ một số âm nào tự nhân với nó, cũng đều đem lại một bình phương dương. Vì vậy, số căn bậc hai của -1 không những là một mâu thuẫn, mà còn là một mâu thuẫn vô lý, một điều vô nghĩa thực sự. Thế nhưng trong nhiều trường hợp, là kết quả tất yếu của những phép tính chính xác trong toán học; hơn nữa, nếu cần làm tính với thì toán học, cả sơ cấp lẫn cao cấp, sẽ ra sao? 
Khi nghiên cứu về những số biến, bản thân toán học đã bước vào lĩnh vực của biện chứng rồi, và một điều đáng chú ý là chính một nhà triết học biện chứng, Descartes, đã đưa bước tiến bộ đó vào khoa học. Quan hệ giữa toán học về số biến với toán học về số bất biến như thế nào thì quan hệ giữa tư duy biện chứng với tư duy siêu hình nói chung cũng như thế. Nhưng điều này vẫn hoàn toàn không ngăn cản cái tình hình là số đông các nhà toán học chỉ thừa nhận biện chứng ở trong lĩnh vực toán học mà thôi, và có khá nhiều người trong bọn họ vẫn vận dụng những phương pháp đã thu được bằng con đường biện chứng để tiếp tục tính toán hoàn toàn theo cái cách siêu hình cũ, hạn chế. 
Chỉ có thể nghiên cứu tỉ mỉ hơn nữa sự đối kháng của các lực của ông Đuy-rinh và đồ thức đối kháng về vũ trụ của ông ta, nên trong đề tài này, ông ta đưa lại cho chúng ta một cái gì lớn hơn... là một câu nói suông. Sau khi đưa ra câu nói suông đó, ông ta chưa một lần nào chỉ cho chúng ta thấy sự đối kháng đó tác động như thế nào ở trong đồ thức về vũ trụ, cũng như trong triết học về tự nhiên, và đó là một lời thú nhận tốt nhất nói lên rằng ông Đuy-rinh tuyệt đối không thể làm được một cái gì tích cực với cái "hình thức cơ bản của mọi hành động trong sự tồn tại của thế giới và của những sinh vật trên thế giới". Thật vậy, khi người ta đã hạ thấp "học thuyết về tồn tại" của Hegel thành một tư tưởng tầm thường về những lực vận động theo hướng trái ngược nhau, chứ không phải là vận động trong những mâu thuẫn, thì lẽ dĩ nhiên điều tốt hơn hết là tránh mọi việc vận dụng cái khuôn sáo ấy. 
Một lý do nữa làm cho ông Đuy-rinh nổi trận lôi đình chống lại biện chứng, là bộ "tư bản" của Mác.
"Sự thiếu tính lôgich tự nhiên và rành mạch, nói lên nét đặc trưng của những sự lắt léo cầu kỳ biện chứng và những tư tưởng rối rắm... Ngay trong phần hiện đã xuất bản, người ta cũng đã buộc phải vận dụng cái nguyên lý là, về một phương diện nào đó, và nói chung (!) cũng theo một thành kiến triết học mà mọi người đều biết, phải tìm tất cả trong bất cứ cái gì và bất cứ cái gì trong tất cả, và theo cái quan niệm rối rắm và lệch lạc đó, rốt cuộc tất cả chỉ là một". 
Chính sự nhận thức tinh vi đó của ông ta về thành kiến triết học mà mọi người đều biết đã cho phép ông Đuy-rinh đoán trước được một cách chắc chắn "kết cục" của triết học kinh tế của Mác sẽ ra sao, tức là đoán trước được nội dung những tập sau của bộ "Tư bản" là sẽ như thế nào, hơn nữa điều đó được nói ra vừa vặn bảy dòng sau khi ông đã tuyên bố rằng: 
"Nói theo tiếng nói của con người và của người Đức, thì quả thật người ta không thể nào đoán trước được còn có cái gì nữa trong hai quyển" (cuối cùng).
Vả lại, đây cũng không phải là lần đầu tiên mà những tác phẩm của ông Đuy-rinh đã chứng tỏ cho chúng ta thấy rằng chúng thuộc về những "sự vật" trong đó, "mâu thuẫn tồn tại một cách khách quan, và có thể nói là bộc lộ ra bằng xương bằng thịt". Điều đó không hề ngăn cản ông ta nói tiếp tục với một giọng đắc thắng: 
"Tuy vậy cần hy vọng rằng phép lôgich lành mạnh sẽ chiến thắng được bức biếm hoạ về nó...
 Cái vẻ quan trọng và cái đồ cũ bí ẩn bỏ đi của phép biện chứng sẽ không quyến rũ được bất cứ một ai còn chút ít lý trí lành mạnh, khiến họ phải sa vào... những lối nghĩ và lối viết kỳ quái ấy. Cùng với sự tiêu vong của những tàn tích cuối cùng của những sự ngu ngốc biện chứng, cái thủ đoạn bịp bợm ấy... sẽ mất... ảnh hưởng lừa dối của nó và sẽ không ai còn tin rằng cần phải lao tâm khổ tứ để đi tìm một anh minh sâu sắc ở nơi mà hạt nhân của những sự vật rối ắm ấy, sau khi đã gột sạch rồi, thì nhiều lắm cũng chỉ để lộ ra có những yếu tố lý luận thông thường, nếu không phải chỉ là những khuôn sáo cũ rích... 
Hoàn toàn không thể nào thuật lại những sự lắt léo" (của Mác) "xây dựng trên những quy tắc của học thuyết Logos mà lại không làm mất danh dự của phép lôgich lành mạnh". Phương pháp của Mác là ở chỗ "thực hiện những phép mầu biện chứng cho các tín đồ của mình" v.v... 
Ở đây, chúng ta còn chưa đụng chạm gì đến tính chất đúng đắn hay không đúng đắn của các kết quả kinh tế của những công trình nghiên cứu của Mác, mà chỉ mới đụng chạm đến phương pháp biện chứng do Mác áp dụng. 
Nhưng có một điều chắc chắn là : mãi đến bây giờ, nhờ có ông Đuy-rinh, phần đông những người đọc bộ "tư bản" mới biết được thực ra mình đã đọc cái gì. Và trong số đó, có cả bản thân ông Đuy-rinh là người năm 1867 ("erganzungs - blatter", t. III. quyển 3) còn có thể trình bày một cách tương đối hợp lý - đối với một nhà tư tưởng như cỡ ông ta - nội dung cuốn sách của Mác mà không cần thấy buộc phải chuyển tiến trình tư tưởng của Mác thành ngôn ngữ kiểu Đuy-rinh trước đã, - một điều mà hiện nay ông ta tuyên bố là nhất thiết phải làm.
 Nếu như ngay hồi bấy giờ ông ta cũng đã sai lầm khi cho rằng phép biện chứng của Mác với phép biện chứng của Hegel là một, thì hồi đó ông ta vẫn chưa hoàn toàn mất hẳn cái khả năng phân biệt giữa phương pháp với những kết quả có thể đạt được bằng phương pháp ấy, và ông ta vẫn còn hiểu được rằng khi công kích phương pháp nói chung thì như thế vẫn chưa phải là bác bỏ các kết quả trong những chi tiết của chúng. 
Dù sao lời tuyên bố lạ lùng nhất của ông Đuy-rinh vẫn là lời tuyên bố nói rằng theo quan điểm của Mác thì "rốt cuộc, tất cả chỉ là một", thành thử, theo Mác thì các nhà tư bản và các công nhân làm thuê, các phương thức sản xuất phong kiến tư bản chủ nghĩa và phương thức xã hội chủ nghĩa chẳng hạn, đều "chỉ là một", và cuối cùng, thậm chí cả Mác và ông Đuy-rinh cũng có thể "chỉ là một" mà thôi. Muốn giải thích được tại sao lại có thể có sự ngốc nghếch rõ ràng như thế thì chỉ còn một cách là thừa nhận rằng chỉ một từ biện chứng cũng đã đủ đẩy ông Đuy-rinh vào một trạng thái không có năng lực chịu trách nhiệm, trong đó, do một quan niệm rối rắm và lệch lạc nào đó, rốt cuộc những điều ông ta nói và những việc ông ta làm "đều chi phí là một" cả.
Ở đây, chúng ta có một cái mẫu về cái mà ông Đuy-rinh gọi là. 
"Lối viết sử theo thể văn cao nhã của tôi", hay còn gọi là "phương pháp tổng quát là phương pháp thanh toán với cái chủng loại và cái điển hình mà không thèm hạ cố đến mức dùng một sự tố giác kiểu vi vật học để làm vinh dự cho bọn người mà Hume gọi là đám dân đen thông thái; chỉ có phương pháp ấy với cái lối văn cao nhã và tôn quý hơn ấy mới phù hợp với những lợi ích của chân lý hoàn toàn và với những nghĩa vụ đối với đám công chúng đã thoát khỏi những ràng buộc của hàng hội". 
Thật vậy, cách viết sử theo lối văn cao nhã và phương pháp tổng quát thanh toán với cái chủng loại và điển hình, là rất thuận tiện cho ông Đuy-rinh, vì làm như thế thì ông ta có thể coi thường tất cả những sự thật xác định, coi đó là những sự thật nhỏ nhặt kiểu vi vật học, là con số không, và đáng lẽ phải chứng minh thì lại chỉ nêu lên những câu nói chung chung, chỉ khẳng định một cách vu vơ và đả kích mà thôi.
 Ngoài ra, cách viết sử ấy còn có một điều lợi nữa là không cung cấp cho đối phương một điểm tựa thực tế nào để luận chiến, thành thử để đối đáp lại, người đó hầu như không có một khả năng nào khác hơn là đưa ra, cũng với một lối văn cao nhã và tổng quát, những lời khẳng định vô căn cứ, tuôn ra những câu nói chung chung và rút cục cũng lại lớn tiếng đả kích ông Đuy-rinh - tóm lại, như người ta vẫn nói, là lấy gậy ông Đuy-rinh đập lại lưng ông Đuy-rinh, một việc làm mà chẳng ai ưa gì. Vì thế cho nên chúng ta phải biết ơn ông Đuy-rinh đã lìa bỏ - dưới hình thức ngoại lệ - lối văn cao nhã và tôn quý để cung cấp cho chúng ta ít nhất hai thí dụ về cái học thuyết đáng lên án của Mác về Logos. 
"Còn có gì khôi hài hơn là viện đến cái quan niệm mù mịt và mơ hồ của Hegel cho rằng lượng biến thành chất, chẳng hạn, do đó một khoản ứng trước nếu đạt đến một giới hạn nhất định thì sẽ trở thành tư bản, chỉ nhờ sự tăng thêm đơn giản về lượng như vậy".
Dĩ nhiên, dưới sự trình bày đã được ông Đuy-rinh "gạn lọc" đi, ý kiến đó có vẻ khá kỳ quặc. Vậy ta hãy xem xem nó nhơ thế nào trong nguyên bản của Mác. Ở trang 313 ("tư bản", in lần thứ hai) từ những sự nghiên cứu trước đó về tư bản bất biến, tư bản khả biến và giá trị thặng dư, Mác rút ra kết luận nói rằng "không phải bất cứ một số tiền nào hay một số giá trị nào cũng đều có thể biến thành tư bản, không thể có sự chuyển biến như thế được nếu trong tay kẻ muốn leo lên địa vị nhà tư bản, không có một món tiền hay một số giá trị trao đổi tối thiểu nào đó"[42]
Để làm ví dụ, Mác giả định rằng một công nhân trong một ngành công nghiệp nào đó mỗi ngày làm 8 giờ cho bản thân mình, tức là để sản xuất ra giá trị của tiền công của mình, và 4 giờ sau đó làm cho nhà tư bản để sản xuất ra số giá trị thặng dư sẽ rơi trước hết vào túi của nhà tư bản. Như vậy là kẻ nào muốn hàng ngày thu được một số giá trị thặng dư cho phép người đó sống không kém hơn một công nhân của mình thì kẻ đó phải có một số giá trị cho phép người đó cung cấp nguyên liệu, tư liệu lao động và tiền công cho hai công nhân. Và vì nền sản xuất tư bản chủ nghĩa không phải chỉ nhằm mục đích là duy trì đời sống, mà là làm tăng thêm của cải, cho nên cái anh chàng của chúng ta có hai người công nhân vẫn chưa phải là một nhà tư bản. 
Muốn sống tốt hơn gấp đôi người công nhân bình thường và biến trở lại một nửa số giá trị thặng dư đã sản xuất ra thành tư bản, thì người đó phải có khả năng thuê tám công nhân, nghĩa là phải có một số giá trị bằng bốn lần số giá trị nói trên. Chỉ có sau đó và trong những đoạn bàn luận khác nhau soi sáng và chứng thực rằng không phải bất kỳ một số giá trị nhỏ nào cũng đủ để biến thành tư bản, và về mặt này thì mỗi thời kỳ phát triển, mỗi ngành công nghiệp đều có một giới hạn tối thiểu nhất định của nó, - chỉ sau khi nói rõ những điều đó, Mác mới nhận xét: "ở đây cũng như trong khoa học tự nhiên, tính chất đúng đắn của cái quy luật do Hegel phát hiện trong quyển lôgich học của ông đã được chứng thực, theo đó thì những sự thay đổi thuần tuý về lượng đến một điểm nào đó, sẽ chuyển thành những sự khác nhau về chất". 
Và bây giờ thì xin độc giả hãy khâm phục cái lối hành văn cao nhã và tôn quý nhờ nó mà ông Đuy-rinh đã gán cho Mác một điều trái ngược lại với lời Mác đã nói trong thực tế. Mác nói : cái sự thật là một số giá trị chỉ có thể biến thành tư bản khi nào nó đạt đến một số lượng tối thiểu - mặc dầu khác nhau tuỳ theo trường hợp, nhưng trong mỗi trường hợp cá biệt thì lại là một số lượng nhất định, - sự thật đó là một bằng chứng về tính chât đúng đắn của quy luật của Hebel. Còn ông Đuy-rinh thì lại gán cho Mác là đã nói rằng: Vì theo quy luật của Hegel, lượng biến thành chất, "cho nên một khoản ứng trước, khi đạt đến một giới hạn nào đó... thì trở thành tư bản". Như vậy là hoàn toàn ngược lại với lời của Mác. 
Cái thói trích dẫn lời người khác một cách sai lạc như thế "vì lợi ích của chân lý hoàn toàn" và "vì những nghĩa vụ đối với đám công chúng đã thoát khỏi những sự ràng buộc của hàng hội", thì chúng ta đã biết qua việc ông Đuy-rinh phân tích lý luận của Darwin. 
Thói đó ngày càng có ra là một tất yếu bên trong của triết học hiện thực, và quả thật đó là một "phương pháp rất tổng quát". Chúng ta sẽ không cần phải nói đến cái việc là ông Đuy-rinh gán cho Mác rằng dường như Mác nói đến bất kỳ một "khoản ứng trước" nào, trong lúc đó thì ở đây Mác chỉ nói đến một khoản ứng trước chi cho nguyên liệu, tư liệu lao động và tiền công; và như vậy là ông Đuy-rinh đã cố ý gán cho Mác một điều hoàn toàn vô nghĩa. 
Rồi sau đó, ông ta lại còn trắng trợn đến mức cho rằng cái điều vô nghĩa do chính ông tạo ra đó là khôi hài. Cũng như trước kia ông ta đã nặn ra một Darwin tưởng tượng để thử sức mình với Darwin, thì ở đây cũng thế, ông ta cũng tạo ra một Mác tưởng tượng. quả là một "lối viết sử cao nhã" thật ! 
Trên kia, ở phần đồ thức về vũ trụ, chúng ta đã thấy rằng, với con đường nút của những quan hệ về độ của Hegel[22], trong đó, ở những điểm nhất định của sự thay đổi về lượng, đột nhiên lại xảy ra một sự chuyển biến về chất, thì ông Đuy-rinh đã gặp phải một điều rủi ro nho nhỏ: trong một phút yếu đuối ông ta đã tự mình thừa nhận và áp dụng con đường đó.[43] ở đó, chúng ta đã nêu ra một trong những ví dụ thông thường nhất, tức là cái ví dụ về sự thay đổi các trạng thái kết hợp của nước, dưới áp lực không khí bình thường ở 0o bách phân, nước từ trạng thái lỏng chuyển sang trạng thái rắn, còn ở 100o bách phân thì từ trạng thái lỏng chuyển sang trạng thái hơi, thành ra ở hai điểm ngoặt đó, sự thay đổi thuần tuý về lượng của nhiệt độ dẫn tới một trạng thái thay đổi về chất của nước. 
Chúng ta còn có thể rút ra trong giới tự nhiên và trong xã hội loài người hàng trăm những sự việc tương tự như thế để chứng minh cho quy luật này. Ví dụ, trong bộ "tư bản" của Mác, tất cả phần thứ tư: Sự sản xuất ra giá trị thặng dư tương đối, đã dẫn ra từ lĩnh vực hợp tác, lĩnh vực phân công và công trường thủ công, máy móc và đại công nghiệp, vô số trường hợp trong đó sự thay đổi về lượng làm thay đổi chất của các sự vật cũng như sự thay đổi về chất làm cho lượng của sự vật thay đổi; tức là, trong đó, để nói theo cái lối nói mà ông Đuy-rinh rất căm ghét, lượng biến thành chất và ngược lại. Ví dụ, chúng ta có thể kể ra cái sự thật là : sự hợp tác của nhiều người, sự hợp nhất của nhiều lực lượng thành một hợp lực, sẽ tạo ra, nói theo lối nói của Mác, một "lực lượng mới" khác một cách cơ bản với tổng số những lực lượng cá biệt hợp thành nó[44]
Cũng trong đoạn mà ông Đuy-rinh đã đảo ngược lại vì lợi ích của chân lý hoàn toàn, Mác lại còn nhận xét: "Lý luận phân tử được áp dụng trong hoá học hiện đại, lần đầu tiên được Laurent và Gerharrdt phát triển một cách khoa học, chính là dựa vào quy luật này"[45]. Nhưng điều đó có quan hệ gì tới ông Đuy-rinh đâu ? Vì ông ta đã biết rằng: 
"Ở nơi nào một thứ khoa học nửa mùa và đôi chút triết lý cùn được dùng làm vũ khí nghèo nàn để đem lại cho mình cái vẻ bác học - như điều đó đã diễn ra ở Mác và đối thủ của ông ta là Lasalle - thì ở đó thiếu hẳn những nhân tố văn hoá hết sức hiện đại của phương pháp tư duy khoa học - tự nhiên".
Còn ở ông Đuy-rinh, thì
"những luận điểm chủ yếu của khoa học chính xác về cơ học, vật lý học và khoa học", v.v., được dùng làm cơ sở. 
Cái cơ sở ấy như thế nào thì chúng ta đã thấy rồi. Nhưng để cho những người khác cũng có thể xét đoán được chúng ta sẽ nghiên cứu kỹ hơn một chút về cái ví dụ mà Mác đã nêu ra trong lời chú thích đã nói đến của ông. 
Vấn đề nói đến ở đây là những dãy đồng đẳng của các hoá hợp các bon, mà người ta biết được một số lớn, mỗi hoá hợp này có một công thức đại số về thành phần cấu tạo của riêng nó. Ví dụ, như người ta vẫn thường làm trong hoá học, nếu chúng ta biểu hiện một nguyên tử các bon bằng C, một nguyên tử hydrô bằng H, một nguyên tử ôxy bằng O2 và số nguyên tử các bon trong mỗi hoá hợp bằng n, thì chúng ta có thể trình bày những công thức phân tử của một vài dãy đồng đẳng ấy như sau :
CnH2n + 2 - Dãy pa-ra-phin thường
CnH2n+ 2 O - Dãy rượu sơ cấp
CnH2nO2 - Dãy a-xít béo hoá trị một.
Hãy lấy dẫy sau cùng làm ví dụ và lần lượt lấy n = 1, n = 2, n = 3, v.v.., thì chúng ta đạt được những kết quả sau đây (không kể những chất đồng phân):
CH2O2 - axit phô-mích - điểm sôi 100o ; điểm chảy 1o
C2H4O2 - axit a-xê-tích - điểm sôi 118o ; điểm chảy 17o
C3H6O2 - axit prô-pi-ô-ních - điểm sôi 140o ; điểm chảy 17o
C4H8O2 - axit bu-ti-rích - điểm sôi 162o ; điểm chảy 17o
C5H10O2 - axit va-lê-ri-a-ních - điểm sôi 175o ; điểm chảy 17o
v.v..., cho đến C30H60O2, a xít mêlixich, 80o mới hoá lỏng và không có điểm sôi, vì nó không thể bay hơi mà không phân huỷ. 
Như vậy là ở đây, chúng ta thấy cả một loạt những vật thể khác nhau về chất được hình thành do sự cộng thêm đơn giản về lượng của các nguyên tố, và việc cộng thêm đó bao giờ cũng theo một tỷ lệ như nhau. Điều này biểu hiện dưới dạng thuần tuý nhất ở nơi nào mà tất cả các nguyên tố của chất hoá hợp thay đổi về lượng theo một tỷ lệ bằng nhau; ví dụ như ở những chất pa ra phin thường C2H2n + 2 chất thấp nhất là mê tan, CH4 một chất khí; chất cao nhất mà người ta đã biết là éc-da-đê-can (hexadécane), C16H34, một vật thể rắn kết thành những tinh thể không có màu, đến 21o thì hoá lỏng và đến 278o mới sôi. Trong cả hai dãy, mọi chất hoá hoá hợp mới đều hình thành bằng cách thêm CH2, tức là thêm một nguyên tử các bon và 2 nguyên tử hydrrô, vào công thức phân tử của chất hoá hợp có trước, và mỗi lần thay đổi về lượng như thế của công thức phân tử lại tạo ra một vật thể khác về chất. 
Nhưng những dãy đó chỉ là một ví dụ rõ rệt đặc biệt; ở hầu hết mọi nơi trong hoá học, ngay với các thứ ô xít khác nhau của đạm, các thứ a xít khác nhau của lân tinh hay của lưu huỳnh, người ta cũng đã có thể thấy "lượng chuyển hoá thành chất" như thế nào, và cái quan niệm gọi là mơ hồ và mù mịt của Hegel đã thể hiện ra có thể nói là bằng xương thịt như thế nào trong các sự vật và các quá trình, hơn nữa chẳng một ai thấy mơ hồ và mù mịt cả, trừ ông Đuy-rinh. 
Và nếu Mác là người đầu tiên đã làm cho người ta lưu ý đến điểm này, và nếu ông Đuy-rinh đọc lời chỉ dẫn đó của Mác mà thậm chí cũng không hiểu nó nói cái gì (vì nếu ông ta hiểu thì chắc chắn là đã không bỏ qua cái tội tầy trời ấy), thì chẳng cần phải quay lại nhìn cái triết học tự nhiên nổi danh của ông Đuy-rinh, điều đó cũng đủ để xác định rõ rệt được ai là người thiếu "những nhân tố văn hoá hết sức hiện đại của phương pháp tư duy khoa học" - Mác hay ông Đuy-rinh, - và ai là người không biết đầy đủ "những luận điểm chủ yếu của ... hoá học". 
Để kết thúc, chúng tôi muốn mời thêm một người nữa làm chứng cho việc lượng biến thành chất: Napoléon. ông này đã mô tả như sau cuộc chiến đấu của đội kỵ binh Pháp tuy kém về tài nghệ cưỡi ngựa nhưng có kỷ luật, với người Ma-mơ-lúc, hồi đó chắc chắn là đội kỵ binh giỏi nhất về chiến đấu đơn độc nhưng lại thiếu kỷ luật: 
"2 người lính Mác mơ lúc thì nhất định hơn hẳn 3 người lính Pháp; 100 người lính Ma mơ lúc và 100 người lính Pháp thì ngang nhau; 300 người lính Pháp thì thường thường hơn 300 người lính Ma mơ lúc; 1.000 người lính Pháp thì bao giờ cũng đánh bại được 1.500 người lính Ma mơ lúc". 
Giống như ở Mác, cần phải có một số lượng giá trị trao đổi tối thiểu nhất định, mặc dầu số này có thể biến đổi, mới có thể giúp cho nó chuyển hoá thành tư bản được, ở Napoléon cũng vậy, cần phải có một số lượng kỵ binh tối thiểu nhất định để cho sức mạnh của kỷ luật, nằm trong đội hình mật tập và trong tính kế hoạch của hoạt động, có thể biểu hiện ra được và tăng thêm lên đến mức thậm chí hơn hẳn cả những khối lượng kỵ binh không chính quy đông hơn, có ngựa tốt hơn, cưỡi ngựa giỏi hơn, chiến đấu thạo hơn và ít ra thì cũng can đảm không kém. 
Nhưng điều đó liệu có chứng minh được điều gì chống lại Đuy-rinh hay không ? Napoléon đã chẳng thất bại thảm hại trong cuộc chiến đấu chống Châu âu đó sao ? ông đã chẳng từng thua hết trận này đến trận khác đó sao ? Và tại sao lại như vậy ? chỉ tại cái nguyên do duy nhất là đã đem cái quan niệm mơ hồ và mù mịt của Hegel áp dụng vào chiến thuật của kỵ binh đấy thôi !
  Chương XIII. Biện chứng phủ định cái phủ định. 
"Bức phác hoạ lịch sử ấy" (nguồn gốc của cái gọi là tích luỹ ban đầu của tư bản ở Anh) "là một cái gì còn tương đối khá nhất trong quyển sách của Mác, và nó sẽ còn khá hơn nữa, nếu ngoài cái nạng thông thái ra, nó cũng không dựa vào cả cái nạng biện chứng nữa. Thật vậy, vì thiếu những phương pháp tốt hơn và sáng suốt hơn, nên ở đây sự phủ định cái phủ định ở Hegel đã phải làm nhiệm vụ bà đỡ để đỡ cho tương lai lọt ra khỏi lòng của quá khứ. Việc xoá bỏ chế độ sở hữu cá nhân, thực hiện từ thế kỷ XVI theo lối đã nói trên, là sự phủ định thứ nhất. 
Tiếp theo đó, sẽ có một phủ định thứ hai, nó được coi là phủ định cái phủ định, và do đó là khôi phục "chế độ sở hữu cá nhân" nhưng dưới một hình thức cao hơn, dựa trên chế độ công hữu về ruộng đất và tư liệu lao động. Nếu ở ông Mác, cái "chế độ sở hữu cá nhân" kiểu mới ấy cũng được gọi là "chế độ sở hữu xã hội", thì chính đấy là biểu hiện sự thống nhất cao nhất của Hegel, trong đó mâu thuẫn phải được xoá bỏ, nghĩa là, nói theo lối chơi chữ của Hegel, mâu thuẫn ấy vừa được khắc phục vừa được duy trì... Như vậy, việc tước đoạt những kẻ tước đoạt dường như là kết quả tự động của thực tại lịch sử trong các quan hệ vật chất bên ngoài của nó... 
Trên cơ sở tin vào những điều nhảm nhí của Hegel, - mà phủ định cái phủ định là một trong những điều nhảm nhí đó, - thì một người có suy nghĩ khó lòng mà tin được vào sự cần thiết của chế độ chiếm hữu chung về ruộng đất và tư bản... Vả lại, tính chất quái dị mơ hồ của các quan niệm của Mác cũng chẳng làm ngạc nhiên người nào đã biết rằng với cái cơ sở khoa học như phép biện chứng của Hegel, thì người ta có thể làm được những gì, hay nói cho đúng hơn, sẽ phải thu được những điều vô lý gì. 
Đối với những người nào không biết những ảo thuật này thì cần phải vạch thẳng ra rằng, ở Hegel, sự phủ định thứ nhất là khái niệm về tội cố tông nói trong sách giáo lý, và sự phủ định thứ hai là một sự thống nhất cao hơn dẫn đến sự chuộc tội. Dĩ nhiên là dựa trên những loại suy kỳ quặc mượn trong lĩnh vực tôn giáo ấy, thì không thể nào xây dựng được lôgich của các sự kiện thực tế được... ông Mác vẫn bình thản trong cái thế giới mù mịt của chế độ sở hữu vừa có tính chất cá nhân vừa có tính xã hội của ông ta, và để mặc cho tín đồ của ông phải tự mình giải quyết lấy cái điều bí ẩn biện chứng sâu xa ấy".
ông Đuy-rinh nói như vậy đấy.
Như vậy là Mác không thể chứng thực tính tất yếu của cách mạng xã hội, của việc xây dựng chế độ công hữu về ruộng đất và về những tư liệu sản xuất do lao động tạo ra, bằng cách nào khác ngoài cách viện đến sự phủ định cái phủ định của Hegel; và vì xây dựng lý luận xây dựng chủ nghĩa của mình trên những loại suy kỳ quặc ấy mượn của tôn giáo nên. Mác đi đến kết luận là trong xã hội tương lai sẽ có một chế độ sở hữu vừa có tính chất cá nhân vừa có tính chất xã hội, coi như sự thống nhất cao hơn theo kiểu Hegel của mối mâu thuẫn đã được xoá bỏ. 
Thoạt tiên, chúng ta hãy khoan nói tới sự phủ định cái phủ định, và hãy xét cái "chế độ sở hữu vừa có tính chất cá nhân vừa có tính chất xã hội" đã. ông Đuy-rinh gọi đó là một "thế giới mù mịt", và kỳ lạ thay ông ta quả thật có lý về mặt này. Nhưng tiếc thay không phải Mác đứng ở trong cái thế giới mù mịt ấy, mà một lần nữa chính bản thân ông Đuy-rinh. Thật vậy, cũng như ở trên kia, nhờ nghệ thuật sử dụng cái phương pháp "mê sảng" của Hegel, ông ta đã xác định được một cách dễ dàng những tập còn viết dở của bộ "Tư bản" nhất định sẽ phải chứa đựng những nội dung gì, thì ở đây, chẳng cần vất vả mấy, ông ta cũng có thể sửa lại Mác theo Hegel bằng cách gán cho Mác sự thống nhất cao hơn của một chế độ sở hữu mà Mác không hề nói tới nửa lời. 
Mác nói: "Đó là sự phủ định cái phủ định. Sự phủ định này không khôi phục lại chế độ tư hữu mà khôi phục lại chế độ sở hữu cá nhân trên cơ sở những những thành tựu của thời đại tư bản chủ nghĩa, trên cơ sở sự hiệp tác và sự chiếm hữu công cộng đối với ruộng đất và những tư liệu sản xuất do chính lao động làm ra. Dĩ nhiên việc biến chế độ tư hữu phân tán dựa trên cơ sở lao động của bản thân các cá nhân thành chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa, là một quá trình lâu dài, gian khổ và đau đớn hơn nhiều so với việc biến chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa, thực tế đã dựa trên một quá trình sản xuất, thành chế độ sở hữu xã hội"[46]
Tất cả chỉ có thế thôi. Như vậy, trạng thái đo sự tước đoạt những kẻ tước đoạt được coi là sự khôi phục lại chế độ sở hữu cá nhân, nhưng trên cơ sở chế độ công hữu về ruộng đất và về những tư liệu sản xuất do chính lao động sản xuất ra. Đối với bất kỳ người nào biết tiếng Đức thì điều đó có nghĩa là chế độ công hữu bao gồm ruộng đất và các tư liệu sản xuất khác, còn chế độ sở hữu cá nhân thì bao gồm các sản phẩm, tức là những vật phẩm tiêu dùng. 
Và để cho vấn đề có thể hiểu được ngay đối với những trẻ em lên sáu, ở trang 56 Mác giả định "một khối liên minh những người tự do, lao động bằng những tư liệu sản xuất chung, và tiêu phí một cách tự giác nhiều sức lao động cá nhân của họ như một sức lao động xã hội duy nhất", tức là một khối liên minh tổ chức theo kiểu xã hội chủ nghĩa, và Mác lại nói: "Toàn bộ sản phẩm của liên minh là một sản phẩm xã hội. Một phần sản phẩm đó lại dùng làm tư liệu sản xuất. Nó vẫn có tính chất xã hội. Nhưng phần kia thì do các thành viên của liên minh tiêu dùng với tính cách là tư liệu sinh hoạt. Vì vậy nó phải được phân phối cho tất cả bọn họ"[47]
Đó là điều đã khá sáng tỏ, ngay cả đối với bộ óc bị Hegel hoá của ông Đuy-rinh cũng vậy.
Chế độ sở hữu vừa có tính chất cá nhân vừa có tính chất xã hội, cái điều quái dị mơ hồ đó, cái điều vô lý cho phép biện chứng sâu xa mà Mác để mặc cho tín đồ của mình phải tự giải quyết lấy đó, một lần nữa lại là một sáng tạo tự do và một điều tưởng tượng của ông Đuy-rinh. 
Mác, bị coi như là môn đệ của Hegel, có nhiệm vụ phải đưa ra một sự thống nhất cao hơn thật sự, với tư cách là kết quả của sự phủ định cái phủ định, nhưng vì Mác làm việc đó không hợp với khẩu vị của ông Đuy-rinh, cho nên ông ta một lần nữa lại rơi vào cái lối văn cao nhã và tôn quý và vì lợi ích của chân lý hoàn toàn, lại gán cho Mác những điều bịa đặt của chính bản thân ông Đuy-rinh. 
Một con người hoàn toàn không có khả năng trích dẫn một cách đúng đắn, dù là dưới dạng một ngoại lệ, - lẽ dĩ nhiên một con người như thế thì rất có thể phẫn nộ một cách đạo đức trước "sự thông thái kiểu người Tàu" của những người khác chưa từng có trường hợp nào là không trích dẫn đúng, nhưng chính vì thế mà "che giấu một cách vụng về sự hiểu biết thiếu sót của họ đối với toàn bộ tư tưởng của mỗi tác giả họ trích dẫn". ông Đuy-rinh nói phải lắm. Lối viết sử theo thể văn cao nhã muôn năm! 
Cho đến đây chúng ta vẫn xuất phát từ giả định cho rằng cái thói cứ khư khư trích dẫn sai của ông Đuy-rinh ít ra cũng là xuất phát từ thiện ý, và sở dic như thế là do hoàn toàn không có năng lực hiểu được một cách đúng đắn, hoặc là do một thói quen vốn cớ của lối viết sử theo thể văn cao nhã, là quen trích dẫn theo trí nhớ, một thói quen thường được gọi là tính cẩu thả. 
Nhưng hình như ở đây chúng ta đã đến cái điểm mà ở ông Đuy-rinh lượng cũng đã biến thành chất rồi thì phải. Bởi vì nếu chúng ta cân nhắc rằng, một là, đoạn văn của mác tự nó cũng đã hoàn toàn, hơn nữa lại bổ sung bằng một đoạn khác mà người ta quyết không thể nào hiểu lầm về ý nghĩa được, cũng ở trong cuốn sách đó; hai là, trong bài phê bình bộ "Tư bản" đã nói đến trên kia và đã đăng trong tập" Erganzungsbatter", cũng như trong bài phê bình ở tập "Lịch sử phê phán" in lần thứ nhất, 
ông Đuy-rinh đều chưa phát hiện ra con quái vật "chế độ sở hữu vừa có tính chất cá nhân vừa có tính chất xã hội" ấy, mà chỉ thấy nó trong bản in lần thứ hai, nghĩa là sau khi đọc lần thứ ba; sau đó, trong bản in lần thứ hai đã được chữa lại theo tinh thần xã hội chủ nghĩa đó, ông Đuy-rinh cần phải gán cho Mác những điều nhảm nhí nhất về tổ chức tương lai của xã hội, để ngược lại ông ta có thể đưa ra, với một giọng càng đắc thắng hơn - và ông ta cũng đã làm như thế thật - cái "công xã kinh tế mà tôi đã phác ra về mặt kinh tế và về mặt pháp lý trong "giáo trình" của tôi", - nếu chúng ta cân nhắc tất cả những điều đó, thì chúng ta buộc phải kết luận rằng ở đây, ông Đuy-rinh hầu như buộc chúng ta phải thừa nhận rằng ông ta cố ý "mở rộng một cách bổ ích" tư tưởng của Mác, - tức là bổ ích cho ông Đuy-rinh. 
Vậy thì sự phủ định cái phủ định giữ một vai trò như thế nào trong tác phẩm của Mác ? ở trang 791 và các trang sau, Mác tóm tắt những kết luận của phần nghiên cứu kinh tế và lịch sử về cái gọi là tích lũy ban đầu của tư bản trong 50 trang trước.
 Trước thời đại tư bản chủ nghĩa đã có, ít ra là ở Anh, nền sản xuất nhỏ dựa trên cơ sở chế độ tư hữu của người công nhân đối với các tư liệu sản xuất của mình. Cái gọi là sự tích lũy ban đầu của tư bản ở đây chính là sự tước đoạt những người sản xuất trực tiếp ấy, nghĩa là sự thủ tiêu chế độ tư hữu dựa trên cơ sở lao động của bản thân. 
Điều này đã có thể thực hiện được là vì nền sản xuất nhỏ nói trên chỉ có thể trường hợp với những giới hạn chật hẹp, tự nhiên của sản xuất và của xã hội, và do đó, tới một trình độ phát triển nào đấy, nền sản xuất ấy lại đẻ ra những phương tiện vật chất để tự thủ tiêu nó. Sự thủ tiêu này, việc biến các tư liệu sản xuất có tính chất cá nhân và phân tán thành tư liệu sản xuất tập trung về mặt xã hội, cấu thành tiền sử của tư bản. 
Một khi người công nhân đã biến thành người vô sản và những điều kiện lao động của họ biến thành tư bản, một khi phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đã tự lập được, thì việc xã hội hoá lao động hơn nữa và việc tiếp tục biến ruộng đất và các tư liệu sản xuất khác, do đó việc tiếp tục tước đoạt những kẻ sở hữu tư nhân, lại có một hình thức mới. 
"Bây giờ kẻ cần phải bị tước đoạt không phải là người lao động kinh doanh độc lập nữa mà là nhà tư bản đang bóc lột một số đông công nhân. Sự tước đoạt đó được thực hiện qua sự tác động của các quy luật nội tại của bản thân nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, bằng cách tập trung tư bản. Một nhà tư bản đánh quỵ nhiều nhà tư bản. 
Song song với sự tập trung đó, hay là việc một số ít nhà tư bản tước đoạt số đông nhà tư bản đó, thì đồng thời hình thức hiệp tác của quá trình lao động với quy mô ngày càng lớn, việc áp dụng khoa học vào kỹ thuật một cách có ý thức, việc khai thác đất đai một cách có kế hoạch, việc biến tư liệu lao động thành những tư liệu lao động chỉ sử dụng được một cách tập thể, việc tiết kiệm tất cả các tư liệu sản xuất bằng cách sử dụng chúng với tư cách là những tư liệu sản xuất của lao động xã hội kết hợp, việc lôi cuốn tất cả các dân tộc vào mạng lưới thị trường thế giới, và đi đôi với cái đó là tính chất quốc tế của chế độ tư bản chủ nghĩa, cũng phát triển. 
Con số những tên trùm tư bản tiếm đoạt và nắm độc quyền tất cả những cái lợi của quá trình chuyển hoá đó ngày càng giảm đi không ngừng, thì nạn nghèo khổ, áp bức, nô dịch, thoái hoá, bóc lột càng tăng thêm, những sự căm phẫn của giai cấp công nhân - một giai cấp đang ngày càng không ngừng đông đảo hơn, ngày càng được cơ cấu của bản thân quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa huấn luyện, đoàn kết và tổ chức lại - cũng tăng lên. sự độc quyền của tư bản trở thành những xiềng xích ràng buộc cái phương thức sản xuất đã thịnh vượng lên cùng với độc quyền đó và dưới độc quyền đó. Sự tập trung tư liệu sản xuất và xã hội hoá lao động đạt đến cái điểm mà chúng không còn thích hợp với cái vỏ tư bản chủ nghĩa của chúng nữa. Cái vỏ đó vỡ tung ra. Giờ tận số của chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa đã điểm. Những kẻ đi tước đoạt bị tước đoạt". [48]
Và bây giờ, tôi xin hỏi bạn đọc: đâu là những sự lắt léo cầu kỳ biện chứng và những tư tưởng rối rắm, đâu là cái quan niệm rối rắm và lệch lạc, do đó rốt cuộc tất cả chỉ là một, đâu là những phép màu biện chứng cho các tín đồ, đâu là cái đồ cũ bí ẩn bỏ đi của phép biện chứng và những sự lắt léo xây dựng trên những quy tắc của học thuyết Logos của Hegel, mà nếu không có thì theo ý ông Đuy-rinh, Mác không thể nào xây dựng sự trình bày của mình được ?
 Mác chỉ chứng minh về mặt lịch sử, và ở đây ông tóm tắt một cách ngắn gọn rằng: cũng giống như trước kia nền sản xuất nhỏ, do sự phát triển của bản thân nó, nhất thiết đã đẻ ra những điều kiện để thủ tiêu nó, tức là những điều kiện để tước đoạt những người tư hữu nhỏ, thì ngày nay cũng thế, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa cũng đã tự nó tạo ra những điều kiện vật chất nhất định sẽ làm cho nó phải tiêu vong. 
Quá trình đó là một quá trình lịch sử, và nếu như đồng thời nó cũng là một quá trình biện chứng thì đó không phải là lỗi tại Mác, mặc dầu điều đó có khó chịu mấy đối với ông Đuy-rinh chăng nữa cũng vậy. 
Chỉ giờ đây, sau khi đã trình bày xong sự chứng minh của mình về mặt kinh tế và về mặt lịch sử, Mác mới nói tiếp:
"Phương thức chiếm hữu tư bản chủ nghĩa do phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đẻ ra và do đó cả chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa nữa, là sự phủ định đầu tiên đối với chế độ tư hữu cá nhân dựa trên lao động của bản thân. Nhưng nếu sản xuất tư bản chủ nghĩa là đẻ ra sự phủ định bản thân nó, với tính tất yếu của một quá trình tự nhiên. Đó là sự phủ định cái phủ định", v.v.. (xem đoạn trích dẫn ở trên)[49]
Như vậy, khi gọi quá trình đó là sự phủ định cái phủ định, Mác không có ý định muốn lấy điều đó để chứng minh tính tất yếu lịch sử của nó. Trái lại: chỉ sau khi đã lấy lịch sử để chứng minh rằng, trên thực tế, quá trình đó một phần đã diễn ra rồi, và một phần còn sẽ phải diễn ra nữa, thì Mác mới vạch thêm rằng đó là một quá trình diễn ra theo một quy luật biện chứng nhất định. Tất cả chỉ có thế thôi. Như vậy là ra lại thấy một ngón đánh lộn sòng thuần tuý nữa của ông Đuy-rinh, khi ông ta khẳng định rằng, ở đây sự phủ định cái phủ định phải làm nhiệm vụ bà đỡ để đỡ cho tương lai lọt khỏi lòng quá khứ, hoặc khẳng định rằng Mác đòi hỏi người ta tin vào sự tất yếu của chế độ sở hữu chung về ruộng đất và tư bản (bản thân việc này cũng là một mâu thuẫn bằng xương bằng thịt của ông Đuy-rinh) trên cơ sở tin tưởng quy luật phủ định cái phủ định. 
Việc ông Đuy-rinh coi phép biện chứng như là một công cụ chỉ dùng để chứng minh, giống như khi nhận thức một cách hạn chế thì người ta có hể coi lôgich hình thức hay toán học sơ cấp là một công cụ như thế, - đã chứng minh một sự hoàn toàn không hiểu biết gì về bản chất của phép biện chứng. Ngay lôgich hình thức, trước hết, cũng là một phương pháp để tìm ra những kết quả mới, để tiến từ cái đã biết đến cái chưa biết, thì phép biện chứng cũng vậy, nhưng với một ý nghĩa còn cao hơn nhiều, vì phép biện chứng phá vỡ cái chân trời nhỏ hẹp của phép lôgich, chứa đựng mầm mống của một thế giới quan rộng lớn hơn. 
Người ta cũng thấy một mối quan hệ như thế trong toán học. Toán học sơ cấp, tức toán học về những số không đổi, vận động, ít ra là xét về toàn bộ, trong những giới hạn của phép lô gich hình thức; còn toán học về các số biến, mà phần quan trọng nhất là phép tính những đại lượng vô cùng bé về cơ bản chẳng qua chỉ là sự áp dụng phép biện chứng vào các quan hệ toán học mà thôi. Ở đây, sự chứng minh đơn thuần dứt khoát đứng vào hàng thứ yếu so với những sự áp dụng nhiều vẻ của phương pháp ấy vào những lĩnh vực nghiên cứu mới. Nhưng hầu hết những chứng minh của toán học cao cấp, bắt đầu từ những chứng minh đầu tiên của phép vi phân, nói một cách chặt chẽ thì đều là sai xét theo quan điểm của toán học sơ cấp. 
Điều này không thể nào khác thế được nếu người ta muốn dùng phép lôgich hình thức để chứng minh những kết quả đạt được trong lĩnh vực biện chứng, như trường hợp ở đây chẳng hạn. Đối với một kẻ siêu hình đã thành cố tật như ông Đuy-rinh, mà muốn chỉ dùng một mình phép biện chứng để chứng minh một cái gì đó thì thật là uổng công, cũng như Leibniz và các môn đồ của ông đã uổng công khi muốn chứng minh cho những nhà toán học đương thời về các nguyên tắc của phép tính các đại lượng vô cùng bé. 
Vi phân đã làm cho những nhà toán học này lên cơn co giật cũng giống như ông Đuy-rinh đã bị lên cơ co giật vì sự phủ định cái phủ định, vả lại trong sự phủ định cái phủ định này vi phân cũng có vai trò của nó như chúng ta sẽ thấy. Các ngài đó, nếu lúc bấy giờ còn chưa chết, cuối cùng cũng phải càu nhàu mà nhượng bộ không phải vì người ta đã thuyết phục được họ, mà vì những kết quả thu được bao giờ cũng đúng. ông Đuy-rinh, như chính ông nói, hiện nay mới vào khoảng tứ tuần, và nếu ông ta sống lâu - chúng ta chúc ông ta được như vậy - thì có thể là ông cũng sẽ gặp cảnh ngộ ấy. 
Nhưng sự phủ định cái phủ định đáng sợ ấy là cái gì mà lại làm cho cuộc đời của ông Đuy-rinh đắng cay đến như vậy và ở ông ta nó lại đóng vai trò một tội ác không thể nào tha thứ được, giống như tội xúc phạm tới thánh thần trong Đạo cơ đốc vậy? - Đó chỉ là một quá trình rất đơn giản, diễn ra khắp mọi nơi và mọi lúc, mà mỗi đưa trẻ em đều có thể hiểu được nếu người ta gạt bỏ những cái đồ cũ bí ẩn mà triết học duy tâm cũ thường dùng để bọc lấy quá trình đó và những kẻ siêu hình bất lực cỡ như ông Đuy-rinh vẫn tiếp tục dùng để bọc lấy quá trình ấy vì lợi ích của họ.
 Chúng ta hãy lấy ví dụ một hạt đại mạch. Có hàng ngàn triệu hạt đại mạch giống nhau được xay ra, nấu chín, đem làm rượu bia, rồi được tiêu dùng đi. Nhưng nếu một hạt đại mạch như thế gặp những điều kiện bình thường đối với nó, nếu nó rơi vào một miếng đất thích hợp, thì nhờ ảnh hưởng của nhiệt và độ ẩm, đối với nó sẽ xảy ra một sự biến đổi độc đáo, nó nẩy mầm: hạt đại mạch không còn là hạt đại mạch nữa, nó bị phủ định, thay thế cho nó là một cái cây nảy sinh từ nó, đó là sự phủ định hạt đại mạch. Nhưng con đường đời bình thường của cái cây này như thế nào? Nó lớn lên, ra hoa, thụ phấn và cuối cùng sản sinh ra những hạt đại mạch mới và một khi những hạt này đã chín thì thân cây chết đi, đến lượt mình lại bị phủ định. Kết quả của sự phủ định cái phủ định này là chúng ta lại có hạt đại mạch như ban đầu, nhưng không phải chỉ là một hạt mà là một số hạt nhiều gấp mười, hai mươi, ba mươi lần. Các giống ngũ cốc thay đổi hết sức chậm chạp, vì vậy hạt đại mạch ngày nay gần giống như hạt đại mạch một trăm năm trước đây. Nhưng nếu chúng ta lấy thí dụ một cây cảnh, chẳng hạn như cây thược dược hay cây lan; nếu chúng ta chăm bón hạt giống và cái cây mọc cỏ hạt giống hơn, mà lại còn thu được những hạt giống tốt hơn về chất, chúng sẽ đem lại những bông hoa xinh đẹp hơn, và mỗi lần lắp lại quá trình đó, mỗi lần phủ định cái phủ định đều nâng cao sự hoàn thiện ấy, - Cũng như đối với hạt đại mạch, quá trình này cũng diễn ra ở phần lớn các côn trùng, như loài bướm chẳng hạn. Thông qua sự phủ định cái trứng, các côn trùng nở ra khỏi trứng, trải qua các giai đoạn biến hoá cho đến khi trưởng thành về mặt sinh dục, giao cấu với nhau rồi lại bị phủ định, tức là chúng chết đi một khi quá trình giao cấu đã hoàn thành và côn trùng cái đã đẻ ra rất nhiều trứng. Quá trình này không diễn ra một cách đơn giản như thế ở các cây cối và động vật khác, và trước khi chết, chúng không phải chỉ có ra hạt, đẻ trứng và đẻ con có một lần mà nhiều lần, - điều ấy ở đây khong quan trọng đối với chúng ta; ở đây chúng ta chỉ phải chứng minh rằng sự phủ định cái phủ định là có thật ở cả trong hai loài của thế giới hữu cơ. Tiếp nữa, toàn bộ khoa địa chất cũng là một chuỗi phủ định bị phủ định, một chuỗi những sự phá huỷ liên tiếp các thành hệ khoáng chất cũ và hình thành các thành hệ khoáng chất mới. 
Trước hết, vỏ của trái đất lúc ban đầu, nảy sinh do khối lỏng nguôi đi, bị vỡ ra từng mảnh do tác dụng của các đại dương, của khí tượng, do tác dụng hoá học của không khí, và những mảnh vỡ đó đọng lại dưới đáy biển thành từng lớp. Có những bộ phận của đáy biển nhô lên khỏi mặt biển, mật lần nữa lại làm cho những bộ phận nhất định của tầng trầm tích đầu tiên ấy chịu tác dụng của mưa, của nhiệt độ thay đổi tuỳ theo các mùa trong năm, của ô xy và a xít các bô ních trong không khí ; những khối đá nóng chảy từ lòng đất tuôn ra qua các tầng vỉa rồi sau đó nguôi đi cũng chịu những tác động như thế. 
Trong hàng triệu thế kỷ, rất nhiều lớp mới không ngừng hình thành như vậy, rồi bị há huỷ một phần lớn và lại được dùng làm vật liệu để cấu tạo nên những lớp mới khác. Nhưng kết quả của quá trình đó thì lại rất tích cực: tạo ra được một lớp đất gồm những nguyên tố hoá học hết sức khác nhau ở trong trạng thái được nghiền nhỏ theo lối cơ học, khiến cho một lớp cây cối hết sức trù mật và nhiều vẻ có thể mọc lên được. 
Trong toán học cũng vậy. Chúng ta hãy lấy một đại lượng đại số nào đó, ví dụ a "chẳng hạn. Phủ định nó đi, thì ta có - a (a trừ). Phủ định cái phủ định này đi bằng cách nhân - a với - a thì ta sẽ có - a2, tức là đại lượng dương như trước nhưng ở bậc cao hơn, ở luỹ thừa thứ hai. Việc ta có thể đạt tới cũng đại lượng a2 ấy bằng cách nhân a dương với tự nó và bằng cách đó cũng có được a2, nhưng điều ấy ở đây không quan trọng. 
Bởi vì cái phủ định bị phủ định đã gắn rất chặt trong a2, khiến cho trong mọi trường hợp a2 đều có hai số căn bậc hai, tức là a và - a. Và việc không thể gạt bỏ cái phủ định bị phủ định, không thể gạt bỏ số căn âm chứa trong bình phương ấy, đã có được một ý nghĩa rất rõ rệt ngay trong các phương trình bậc hai rồi. - Phủ định cái phủ định còn biểu hiện nổi bật hơn nữa trong các toán học giải tích cao cấp, trong những "phép cộng tác số nhỏ vô hạn" mà chính ông Đuy-rinh cũng tuyên bố là những phép tính cao nhất của toán học, và thông thường người ta vẫn gọi là phép tính vi phân và tích phân. Các phép tính ấy làm như thế nào ? Ví dụ, trong một bài tính nhất định nào đó, tôi có hai số biên x và y, trong đó một số không thể biến đổi mà số kia lại không biến đổi cùng với nó theo một tỷ số nhất định tuỳ theo tình hình. Tôi làm cho x và y trở thành những số vi phân, nghĩa là tôi giả định x và y là nhỏ vô hạn, đến nỗi so với bất cứ một đại lượng thực nào, dù nhỏ đến này đi nữa, thì x và y cũng vẫn mất biến đi, đến nỗi x và y không còn gì hết, ngoài cái tỷ số của chúng đối với nhau, một tỷ số không có một cơ sở nào có thể gọi là vật chất được cả, một tỷ số số lượng mà không có một số lượng nào cả. Như vậy thì dy/dx , tỷ số của hai vi phân của x và y, sẽ là 0/0 , nhưng 0/0 được coi như là biểu thức của y/x
Tiện đây tôi chỉ nói thêm rằng cái tỷ số ấy giữa hai đại lượng đã biến mất, cái lúc chúng biến mất đi mà ta xác định được đó, chính là một mâu thuẫn ; nhưng điều đó không làm cho chúng ta lúng túng, cũng như trong gần hai trăm năm nay toán học nói chung đã không thể vì thế mà lúng túng. Như vậy là tôi đã làm gì, nếu không phải là phủ định x và y, nhưng không phủ định đến mức là không quan tâm gì đến chúng nữa như lối phủ định của phép siêu hình, mà là phủ định một cách tương ứng với tình hình ?. 
Như vậy là thay cho x và y, tôi đã có cái phủ định chúng, từ dx và dy ở trong các công thức hay các phương trình trước mặt tôi. Lúc đó tôi tiếp tục làm tính với các công thức ấy, tôi coi dx và dy như những đại lượng thực tuy phải phục tùng một vài quy luật ngoại lệ, và đến một điểm nhất định nào đó, tôi phủ định cái phủ định, nghĩa là tôi chuyển công thức vi phân thành tích phân, và thay thế cho dx và dy, tôi lại có được những số thực x và y ; nhưng lúc đó, không phải là tôi trở lại điểm mà tôi xuất phát, trái lại, tôi đã giải đáp được bài toán mà hình học và đại số học thông thường có lẽ phải nát óc ra mà cũng không giải quyết nổi. 
Trong lịch sử, tình hình cũng chẳng khác gì thế. Tất cả các dân tộc văn minh đều bắt đầu từ chế độ công hữu về ruộng đất. Ở tất cả những dân tộc đã vượt qua một giai đoạn nguyên thuỷ nhất định thì tiến trình phát triển của nông nghiệp, chế độ công hữu ấy trở thành một trở ngại sản xuất. Chế độ công hữu bị huỷ bỏ, bị phủ định, biến thành chế độ tư hữu sau những giai đoạnh trung gian hoặc dài hơn hoặc ngắn hơn. 
Nhưng ở một giai đoạn phát triển cao hơn của nông nghiệp, đạt được nhờ bản thân chế độ tư hữu về ruộng đất, thì ngược lại, chính chế độ tư hữu về ruộng đất, thì ngược lại, chính chế độ tư hữu lại trở thành một trở ngại cho sản xuất, - như trường hợp chế độ chiễm hữu ruộng đất nhỏ cũng như chế độ chiễm hữu ruộng đất lớn ngày nay. Do đó mà tất yếu phải nảy ra cái yêu cầu : phủ định cả chế độ tư hữu về ruộng đất, biến nó trở lại thành chế độ công hữu. 
Nhưng yêu cầu này không có nghĩa là khôi phục lại chế độ công hữu nguyên thuỷ trước kia, mà là lập nên một hình thức cao hơn, phát triển hơn nhiều của chế độ sở hữu chung, nó không những không trở thành một chướng ngại cho sản xuất, mà trái lại, lần đầu tiên sẽ giải phóng cho sản xuất và cho phép sản xuất có thể lợi dụng được đầy đủ những phát hiện về hoá học và những sáng chế về cơ học hiện đại. 
Hay một thí dụ khác nữa. Triết học cổ đại là một thứ chủ nghĩa duy vật nguyên thuỷ, tự phát. Với tư cách là một chủ nghĩa duy vật như vậy thì nó không thể giải thích rõ được quan hệ giữa tư duy và vật chất. Những sự cần thiết phải làm sáng tỏ vấn đề đó đã dẫn đến học thuyết về một linh hồn có thể tách rời khỏi thể xác, rồi đến chỗ quả quyết rằng linh hồn ấy là bất diệt, cuối cùng đến nhất thần giáo. Thế là chủ nghĩa duy vật cổ đại đã bị chủ nghĩa duy tâm phủ định. 
Nhưng trong sự phát triển về sau của triết học, chủ nghĩa duy tâm cũng không đứng vững được và bị chủ nghĩa duy vật hiện đại phủ định. Chủ nghĩa duy vật hiện đại này - phủ định cái phủ định - không phải chỉ là sự phục hồi đơn giản chủ nghĩa duy vật cũ, mà đã đưa thêm vào những nền móng bền lâu của chủ nghĩa duy vật cũ tiến bộ nội dung tư tưởng của hai nghìn năm phát triển của triết học và của khoa học tự nhiên, cũng như nội dung tư tưởng của bản thân hai nghìn năm lịch sử đó nữa. 
Nói chung, đây không còn là một triết học nữa, mà chỉ là một thế giới quan, nó không cần phải được chứng thực và biểu hiện thành một khoa học riêng về các khoa học hiện thực. Như vây là ở đây, triết học đã được "xoá bỏ", nghĩa là "vừa được khắc phục, vừa được bảo tồn" ; được khắc phục về hình thức, được bảo tồn về nội dung hiện thực. Như vậy là ở chỗ nào ông Đuy-rinh chỉ thấy có "chơi chữ" thì khi nhìn kỹ hơn người ta lại thấy một nội dung thực hiện. 
Cuối cùng, ngay đến thuyết bình đẳng của Rousseau, - mà học thuyết Đuy-rinh chỉ là bản sao lại mờ nhạt, méo mó, - cũng không thể nào xây dựng được nếu không có sự phủ định cái phủ định theo kiểu Hegel làm bà đỡ, hơn nữa, đây lại là gần hai mươi năm trước khi Hegel ra đời. Và thuyết đó tuyệt nhiên chẳng hề lấy thế làm xấu hổ, và ngay trong lần trình bày đầu tiên, nó cũng đã gần như cố ý phô trương cái dấu tích của nguồn gốc biện chứng của nó. 
Khi còn ở trạng thái tự nhiên và dã man, con người ta đều bình đẳng ; và vì Rousseau coi ngôn ngữ như là một sự bóp méo trạng thái tự nhiên, nên ông ta hoàn toàn có lý khi đem sự bình đẳng giữa các động vật trong giới hạn cùng một loài áp dụng cả cho con người - động vật, mới đây đã được Haeckel phân loại theo kiểu giả thiết thành những Alali, nghĩa là những con người không có ngôn ngữ[50]
Nhưng những con người - động vật bình đẳng ấy lại hơn các động vật khác ở chỗ là có một đặc tính : khả năng đạt đến hoàn thiện, khả năng phát triển hơn nữa : và đó là nguyên nhân của sự bất bình đẳng. Như vậy Rousseau coi việc nảy sinh sự bất bình đẳng là một bước tiến. Nhưng bước tiến này có tính chất đối kháng nó đồng thời cũng là một bước lùi
.
"Tất cả những bước tiến tiếp theo" (vượt qua trạng thái ban đầu) "về bên ngoài cũng là bấy nhiêu bước đi đến sự hoàn thiện của cá nhân nhưng kỳ thực thì đi đến sự suy tàn của loài... Nghề luyện kim và nghề nông là hai nghề mà sự phát minh ra đã gây nên cuộc cách mạng lớn lao đó" (Việc biến rừng nguyên thuỷ thành đất trồng trọt, nhưng đồng thời nạn nghèo khổ và nô dịch cũng sinh ra vì chế độ sở hữu). "Đối với nhà thơ thì vàng và bạc, nhưng đối với nhà triết học thì chính sắt và lúa đã làm cho người trở thành văn minh và làm cho loài người mai một".[51]
Mỗi bước tiến mới của văn minh đồng thời cũng là một bước tiến mới của sự bất bình đẳng. Tất cả những thiết chế mà xã hội ra đời cùng với văn minh đã đem lại cho mình, đều biến hành cái đối lập với mục đích ban đầu của chúng.
"Không thể chối cãi được rằng nhân dân lập ra những vương công là để bảo vệ tự do cho mình chứ không phải là để nô dịch mình, và đó chính là đạo luật cơ bản của mọi pháp quyền nhà nước". 
Tuy vậy, những vương công ấy nhất định sẽ trở thành những kẻ áp bức nhân dân và tăng cường sự áp bức đó đến một điểm mà sự bất bình đẳng, bị đẩy tới chỗ tột cùng của nó, lại biến thành cái đối lập với nó, trở thành nguyên nhân của bình đẳng : trước mặt bạo chúa, tất cả mọi người đều ngang nhau, cụ thể là ngang với con số không. 
"Đây là mức tột cùng của sự bất bình đẳng, là điểm cuối cùng khép kín vòng tròn và tiếp cận với điểm mở đầu vòng tròn : ở đây, tất cả các tư nhân đều trở thành bình đẳng với nhau, bởi vì họ đều chẳng là gì hết và các thần dân không có một luật lệ nào khác ngoài ý muốn của chủ". Nhưng bạo chúa chỉ là chúa khi nào hắn còn dùng được bạo lực, vì vậy "chừng nào người ta tống cổ hắn đi thì hắn không còn có thể than phiền gì bạo lực cả... Bạo lực duy trì hắn, bạo lực lật đổ hắn, mọi việc đều xảy ra đúng như trật tự tự nhiên đã định". 
Và như vậy là bất bình đẳng lại biến thành bỉnh đẳng, nhưng không phải thành cái bình đẳng tự phát cũ của con người nguyên thuỷ không có ngôn ngữ, mà là bình đẳng cao hơn của khế ước xã hội. Kẻ đi áp bức bị áp bức trở lại. Đây là phủ định cái phủ định. 
Như vậy là trong vấn đề này ngay ở Rousseau chúng ta cũng đã thấy có một lối suy nghĩa không những giống hệt lối suy nghĩa của Mác trong bộ "Tư bản", mà ngay cả về chi tiết, còn có cả một loạt những lối nói biện chứng đúng như thế mà Mác vẫn dùng : những quá trình xét theo bản chất của chúng thì có tính chất đối kháng, chứa đựng mâu thuẫn ; sự chuyển hoá của một cực thành cái đối lập với nó ; sau cùng phủ định cái phủ định với tư cách là hạt nhân của toàn bộ. Do đó, nếu năm 1754, Rousseau chưa có thể nói được cái tiếng lóng của Hegel, thì 16 năm trước khi Hegel ra đời, Rouseau cũng đã bị nhiễm nặng cái bệnh dịch của Hegel, tức biện chứng của mâu thuẫn học thuyết về Logos, thần học v.v...
 Và khi ông Đuy-rinh vận dụng hai con người đầy thắng lợi của ông ta trong việc tầm thường hoá thuyết bình đẳng của Rousseau thì ông ta đã rơi vào một mặt nghiêng và từ đó tuột thẳng vào đôi cánh tay của phủ định cái phủ định một cách không thể nào cưỡng lại được. Cái trạng thái trong đó sự bình đẳng giữa hai người nảy nở, được trình bày như một chế độ lý tưởng và được gọi là "trạng thái ban đầu" ở trang 271 quyển "Triết học". 
Nhưng theo như ở trang 279 thì trạng thái ban đầu này nhất định phải bị "chế độ cướp bóc" xoá bỏ, - đó là sự phủ định thứ nhất. Nhưng hiện nay, nhờ có triết học hiện thực, chúng ta đã đi tới chỗ xoá bỏ chế độ cướp bóc và thay nó bằng công xã kinh tế xây dựng trên cơ sở bình đẳng do ông Đuy-rinh đã phát minh ra, - đó là phủ định cái phủ định, bình đẳng ở một mức cao hơn. Thật là một cảnh tượng thú vị, mở rộng được tầm mắt một cách tốt đẹp : bản thân ông Đuy-rinh con người cao quý ấy, tự mình lại phạm vào cái tội tày trời là phủ định cái phủ định !. 
Vậy phủ định cái phủ định là gì ? Là một quy luật phát triển cực kỳ phổ biến và chính vì vậy mà có một tầm quan trọng và một ý nghĩa cực kỳ to lớn, của tự nhiên, của lịch sử và của tư duy ; một quy luật, như ta đã thấy, có giá trị trong giới động vật và thực vật, trong địa chất học, toán học, lịch sử, triết học, mà ngay bản thân ông Đuy-rinh, mặc dầu tất cả sự chống đối ngoan cố của ông ta, vẫn buộc phải tuân theo với cách thức riêng của ông ta mà không hề hay biết. 
Lẽ dĩ nhiên là tôi còn chưa nói gì đến cái quá trình phát triển đặc thù mà hạt đại mạch chẳng hạn đã trải qua từ lúc nẩy mầm cho đến lúc thành cây nảy hạt rồi chết đi, khi nói rằng đó là phủ định cái phủ định. Vì vậy phép tính tích phân cũng là phủ định các phủ định. Nghĩa là, khi tự giới hạn trong việc khẳng định một cách chung chung đó, tôi sẽ có thể khẳng định một điều vô nghĩa là quá trình sống của thân cây đại mạch là phép tính tích phân, hoặc thậm chí là chủ nghĩa xã hội. Nhưng đó chỉ là cái mà bọn siêu hình luôn luôn đem gán cho phép biện chứng. 
Khi tôi nói rằng tất cả các quá trình đó đều là sự phủ định cái phủ đinh, tức là tôi bao quát tất cả các quá trình đó vào trong một quy luật vận động thống nhất ấy, và chính vì thế mà tôi không chú ý đến những đặc điểm của mỗi quá trình đặc biệt riêng rẽ. Nhưng phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loại người và của tư duy. 
Người ta cũng có thể cãi lại rằng : cái phủ định ở đây không phải là phủ định thật sự ; tôi cũng phủ định một hạt đại mạch khi tôi xay nó ra, phủ định một con sâu khi tôi xéo nát nó, phủ định một số dương a khi tôi gạch bỏ nó, v.v... Hay là tôi phủ định câu : hoa hồng là một hoa hồng, khi tôi nói : hoa hồng không phải là một hoa hồng ; và kết quả sẽ ra sao khi tôi lại phủ định cái phủ định đó và nói : nhưng hoa hồng vẫn là một hoa hồng ? 
- Trên thực tế những lời phản đối này là những lý lẽ chủ yếu của bọn siêu hình để chống lại phép biện chứng, và cũng hoàn toàn xứng đáng với lối suy nghĩa bạn chế ấy. Phủ định trong phép biện chứng không phải chỉ có nghĩa là nói : không, hoặc giả tuyên bố rằng một sự vật không tồn tại, hay phá huỷ sự vật ấy theo một cách nào đó. 
Spinoza cũng đã từng nói : Omnis determinatio est negatio, mọi sự giới hạn hay quy định cũng đồng thời là một sự phủ định[52]. Tiếp nữa, phương thức phủ định ở đây được quyết định, một là, bởi tính chất chung của quá trình, và hai là bởi bản chất đặc thù của quá trình. Không những tôi phải phủ định, mà còn phải xoá bỏ sự phủ định ấy một lần nữa. Do đó tôi phải thiết lập sự phủ định thứ nhất như thế nào để cho sự phủ định thứ hai vẫn sẽ còn hay có thể có được. Nhưng làm thế nào để đạt đến điều ấy ? 
Cái đó là tuỳ theo bản chất đặc biệt của mỗi trường hợp riêng rẽ. Nếu tôi nghiền nát một hạt đại mạch, hay xéo chết một con sâu, thì đúng là tôi đã hoàn thành bước thứ nhất, nhưng tôi đã làm cho bước thứ hai không thể có được. Do đó, đối với mỗi loại sự vật cũng như đối với mỗi loại quan niệm và khái niệm, đều có phương thức phủ định riêng của nó, một sự phủ định như thế để có thể có được sự phát triển. Trong phép tính những đại lượng vô cùng bé, việc phủ định diễn ra khác với khi thành lập những luỹ thừa dương từ những số căn âm. Phải học tập điều này, cũng như mọi điều khác.
 Nếu chỉ biết rằng thân cây đại mạch và phép tính những đại lượng vô cùng bé được bao quát trong khái niệm phủ định cái phủ định, tôi vẫn không thể giống đại mạch thành công, mà cũng chẳng làm được tính vi phân và tính tích phân, cũng như nếu chỉ biết những quy luật về sự quy định thanh âm bằng kích thước của dây đàn, tôi vẫn không thể chơi đàn vĩ cầm ngay được. 
- Nhưng rõ ràng là nếu phủ định cái phủ định chỉ là cái trò trẻ con - cứ viết ra số a rồi lại xoá nó đi, hay là lần lượt nói rằng một cái hoa hồng là hoa hồng rồi lại nói rằng nó không phải là hoa hồng, thì ngoài cái ngu xuẩn của một kẻ tiến hành cái trò chơi tẻ ngắt ấy, người ta chẳng rút ra được một cái gì hết. Và tuy vậy bọn siêu hình vẫn muốn làm cho chúng ta tin rằng nếu chúng ta muốn thực hiện sự phủ định cái phủ định thì phải làm như thế mới là đúng. 
Thế là một lần nữa, chính ông Đuy-rinh chứ chẳng phải ai khác, lại đánh lừa chúng ta khi ông ta quyết đoán rằng phủ định cái phủ định là một phép loại suy kỳ quái do Hegel phát minh ra, lấy trong lĩnh vực tôn giáo và xây dựng trên lịch sử của tội tổ tông và của sự chuộc tội. Từ lâu người ta đã suy nghĩ một cách biện chứng trước khi biết biện chứng là cái gì, cũng như họ đã nói văn xuôi từ lâu, trước khi từ "văn xuôi" xuất hiện. 
Quy luật phủ định cái phủ định, được thực hiện một cách không có ý thức trong tự nhiên và trong lịch sử, và trước khi còn được nhận thức, nó cũng diễn ra một cách không tự giác cả trong đầu óc chúng ta nữa, - quy luật đó lần đầu tiên đã đươc Hegel nêu lên một cách nổi bật. Và nếu ông Đuy-rinh muốn tự mình làm theo quy luật đó một cách lén lút và chỉ có cái tên gọi là làm cho ông ta khó chịu, thì ông ta cứ việc đi tìm một cái tên gọi hay hơn. Nhưng nếu không ta lại muốn gạt bỏ bản thân thực chất của sự việc đó ra khỏi tư duy, thì trước hết xin ông ta hãy làm ơn bỏ nó ra khỏi tự nhiên và lịch sử đi đã, và xin ông hãy phát minh ra một môn toán trong đó - a x - a không phải là + a2, và trong đó vi phân và tích phân đều bị cấm, nếu ai không tuân theo sẽ bị phạt. 


Chương XIV. Kết luận

Chúng ta đã kết thúc phần triết học; còn những điều bịa đặt khác về tương lai ở trong cuốn "Giáo trình" thì chúng ta sẽ bàn tới xem xét việc ông Đuy-rinh làm đảo lộn chủ nghĩa xã hội. ông Đuy-rinh đã hứa với chúng ta cái gì ? Tất cả. Và ông ta đã giữ được những lời hứa nào ?
 Chẳng có gì hết. "Những nhân tố của một triết học hiện thực, và do đó cũng hướng về hiện thực của tự nhiên và của đời sống" một "thế giới quan hết sức khoa học", "những tư tưởng sáng tạo ra hệ thống", và tất cả những thành tích khác của ông Đuy-rinh mà chính ông ta đã làm rùm beng bằng những lời lẽ hết sức hoa mỹ, bất cứ về mặt nào cũng đều là sự bịp bợm thuần tuý. 

Đồ thức luận vũ trụ, "quy định một cách chắc chắn những hình thức, cơ bản của tồn tại mà không hề làm tổn hại chút nào đến tính chất sâu sắc của tư tưởng", hoá ra chỉ là một bản sao lại một cách vô cùng hời hợt lô-gích học của Hegel, và cùng với lô-gich học này nó chia xẻ điều mê tín cho rằng những "hình thức cơ bản" ấy, hay những phạm trù lô-gích, có một sự tồn tại đầy bí ẩn ở một chỗ nào đó trước khi có thế giới và bên ngoài thế giới, và phải được "ứng dụng" vào thế giới. 
Triết học về tự nhiên đã cung cấp cho chúng ta một môn học về nguồn gốc vũ trụ mà điểm xuất phát là "một trạng thái bất biến của vật chất", một trạng thái mà người ta chỉ có thể quan niệm được nhờ một sự lẫn lộn không thể cứu vãn được về mối liên hệ giữa vật chất và vận động, và hơn nữa, chỉ khi nào người ta thừa nhận một thượng đế nhân cách hoá đứng bên ngoài thế giới, chỉ có thượng đế này mới có thể làm cho trạng thái ấy chuyển sang vận động được. 
Khi nghiên cứu giới tự nhiên hữu cơ, sau khi vứt bỏ thuyết đấu tranh để sinh tồn và thuyết đào thải tự nhiên của Darwin, coi đó là "một liều thú tính khá mạnh nhằm chống lại nhân tính", triết học hiện thực lại buộc phải đưa những thuyết ấy vào bằng cửa sau, coi đó là những nhân tố tác động trong giới tự nhiên, mặc dầu đó là những nhân tố thứ yếu. 
Ngoài ra, triết học hiện thực ấy lại có được một dịp để chứng tỏ trong lĩnh vực sinh vật học, một sự ngu dốt đến mức là hiện nay, - kể từ khi người ta không thể tránh không nghe những bản báo cáo phổ biến khoa học được nữa, người ta phải đốt đuốc lên ban ngày mới có thể tìm thấy được một sự ngu dốt như thế ngay trong số những cô tiểu thư thuộc các tầng lớp có học thức. 
Về mặt đạo đức và pháp quyền, khi tầm thường hoá Rousseau, triết học đó cũng chẳng may mắn gì hơn là trước khi nó đã tầm thường hoá Hegel, và về mặt luật học, mặc dầu mọi lời quả quyết đều ngược lại, nó đã bộc lộ một sự ngu dốt mà chỉ hoạ hoằn lắm người ta mơi thấy được trong số những nhà luật học tầm thường nhất, kiểu cũ ở nước Phổ. Triết học ấy "không thừa nhận một chân trời nào có thể nhìn thấy được một cách giản đơn", song về mặt pháp học, thì nó lại lấy làm thoả mãn với một chân trời hiện thực khớp với khu vực mà bộ luật Phổ có hiệu lực.
 Còn "những đất và trời của tự nhiên bên ngoài và bên trong" mà triết học ấy hứa hẹn sẽ vạch ra cho chúng ta thấy trong sự vận động làm đảo lộn một cách mạnh mẽ của nó, thì chúng ta vẫn uổng công chờ đợi, cũng như chúng ta vẫn uổng công chờ đợi "những chân lý tuyệt đỉch cuối cùng" và cái "cơ bản tuyệt đối"
. Nhà triết học mà phương thức tư duy là "gạt bỏ mọi mưu toan thiên về một thế giới quan bị hạn chế một cách chủ quan", đã tỏ ra là không những bị hạn chế về mặt chủ quan do những hiểu biết cực kỳ thiếu sót như chúng ta đã chỉ rõ, do phương thức tư duy siêu hình thiển cận và sự tự tán dương lố bịch của ông ta, mà thậm chí còn do cả những ý kiến kỳ quặc ấu trĩ của cá nhân ông ta nữa. ông ta không thể nào dựng lên được cái triết học hiện thực của mình mà trước đó lại không áp đặt cho toàn thể nhân loại còn lại kể cả người Do - thái, - với tư cách là một điều luật có giá trị phổ biến - sự ghê tởm của ông ta đối với thuốc lá, đối với những con mèo và những người Do - thái. 
"Quan điểm thực sự phê phán" của ông ta đối với kẻ khác là ở chỗ khăng khăng gán cho người khác những điều mà họ không bao giờ nói, những điều bịa đặt của chính bản thân ông Đuy-rinh. Những suy luật loãng như cháo bố thí của ông ta về những đề tài Phi - li - xtanh, giải thích cho ta rõ tại sao ông ta lại căm giận Faust của Goethe. Dĩ nhiên là không thể tha thứ cho Goethe được, vì nhà thơ đã chọn cái tên Faust vô đạo đức ấy làm nhân vật chính chứ không chọn nhà triết học hiện thực nghiêm túc như Wagner, - 
Tóm lại, nói theo lối nói của Hegel, triết học hiện thực, nhìn về toàn bộ, là "chất cặn nhạt nhẽo nhất của nền triết học khai thác của nước Đức" ; chất cặn mà sự loãng thuếch và sự tầm thường trong suốt của nó có vẻ dày đặc hơn và đục ngầu lên chỉ là vì tác giả đã trộn lẫn vào trong đó những mẩu câu có tính chất tiên tri. 
Và khi chúng ta đọc hết quyển sách, chúng ta vẫn thấy mình chẳng hiểu biết hơn gì trước, và chúng ta buộc phải thú nhận rằng "phương thức tư duy mới", "những kết luận và những quan điểm độc đáo một cách triệt để" và "những tư tưởng sáng tạo ra hệ thống" quả thật đã đem lại cho chúng ta nhiều điều phi lý mới, nhưng không đem lại được một dòng nào cho chúng ta có thể học được một cái gì. 
Vậy mà con người ấy, khua chiêng dóng trống để ca tụng những trò ảo thuật và những món hàng của mình chẳng kém gì một kẻ bán hàng rong tầm thường nhất ở chợ, và đằng sau những từ to lớn ấy chẳng có cái gì cả, thật là không có cái gì cả, - chính cái con người ấy lại dám gọi những người như Fichte, Schelling và Hegel là bịp bợm (thế mà người nhỏ nhất trong ba người này so với anh ta thì cũng là một người khổng lồ rồi đấy). Người bịp bợm thật ư ? Quả thật là bịp bợm - nhưng là ai kia chứ ?

 

No comments: