NGUYÊN VĂN子路第十三
[13.1].子路問「政」。子曰：「先之，勞之。」請益。曰：「無倦。」
[13.2].仲弓爲李氏宰，問「政」。子曰：「先有司，赦小過，擧賢才。」曰：「焉知賢才而擧之？」曰：「擧爾所不知，人其舍諸！」
[13.3]. 子路曰：「衛君待子而爲政，子將奚先？」子曰：「必也正名乎！」子路曰：「有是哉？子之迂也！奚其正？」子曰：「野哉，由也！君子於其所不知，蓋闕如也。 名不正，則言不順言不順，則事不成事不成，則禮樂不興禮樂不興，則刑罰;;;不中刑罰不中，則民無所措手足;。故君子名之必可言也，言之必可行也。君子於 其言，無所茍而已矣！」
Chương XIII
TỬ LỘ
PHIÊN ÂM
[13.1]. Tử Lộ vấn chánh . Tử viết , tiên chi , lao chi . Thỉnh ích . Viết , vô quyện .
[13.2]. Trọng Cung vi Quý thị tể , vấn chánh . Tử viết: tiên hữu ti , xá tiểu quá , cử hiền tài . Viết : yên tri hiền tài nhi cử chi . Viết : cử nhĩ sở tri , nhĩ sở bất tri , nhân kỳ xá chư .
[13.3]. Tử Lộ viết: Vệ quân đãi tử nhi vi chánh , tử tương hề tiên? Tử viết: tất dã chính danh hồ . Tử Lộ viết: hữu thị tai ? tử chi vu dã , hề kỳ chánh ? Tử viết , dã tai , Do dã! Quân tử ư kỳ sở bất tri , cái khuyết như dã . Danh bất chánh , tắc ngôn bất thuận , ngôn bất thuận , tắc sự bất thành , sự bất thành , tắc lễ nhạc bất hưng , lễ nhạc bất hưng , tắc hình phạt bất trung , hình phạt bất trung , tắc dân vô sở thố thủ túc . Cố quân tử danh chi tất khả ngôndã , ngôn chi tất khả hành dã , quân tử ư kỳ ngôn , vô sở cẩu nhi dĩ hĩ .
[13.3]. Tử Lộ viết: Vệ quân đãi tử nhi vi chánh , tử tương hề tiên? Tử viết: tất dã chính danh hồ . Tử Lộ viết: hữu thị tai ? tử chi vu dã , hề kỳ chánh ? Tử viết , dã tai , Do dã! Quân tử ư kỳ sở bất tri , cái khuyết như dã . Danh bất chánh , tắc ngôn bất thuận , ngôn bất thuận , tắc sự bất thành , sự bất thành , tắc lễ nhạc bất hưng , lễ nhạc bất hưng , tắc hình phạt bất trung , hình phạt bất trung , tắc dân vô sở thố thủ túc . Cố quân tử danh chi tất khả ngôndã , ngôn chi tất khả hành dã , quân tử ư kỳ ngôn , vô sở cẩu nhi dĩ hĩ .
[13.1]. Tử Lộ hỏi Đức Khổng về chính trị. Chính quyền trước hết nên đi tiên phuông , làm gương tốt cho dân,và phải lao tâm lo cho dân. Tử Lộ xin giảng thêm. Phải làm hai việc trên hoài, không mệt mỏi.
[13.2]. Trọng Cung làm chức Tể cho họ Quý, hỏi về chính trị. Khổng tử nói:" Triều đình nên làm ba việc:
+Phải dùng chức Hữu tư ( giao việc cho họ)
+Dung thứ lỗi nhỏ của họ
+Dùng người hiền đức và tài năng.
Trọng Cung hỏi: " Làm sao biết ai là người hiền tài mà cử?
Ngươi biết ai hiền tài thì cử trước, sau rồi người ta sẽ chỉ cho.
[13.3].Tử Lộ hỏi: Nếu vua nước Vệ chờ thầy về làm quan thì thầy sẽ làm gì trước?
Đức Khổng đáp: "Tất là theo chính danh.
-Chỉ có vậy sao? Thầy nói không rõ ràng. Lẽ nào chỉ chính danh thôi sao?
-Trò Do quả là quê mùa! Người quân tử hễ điều gì không biết thì bỏ qua không nói. Này, danh không đúng thì nói không xuôi, nói không xuôi thì việc không thành, việc không thành thì lễ nhạc suy sụp. Lễ nhạc không phát triển thì hình phạt không đúng. Hình phạt không đúng thì dân không biết đặt chân tay vào đâu!
Vậy bậc quân tử nên làm sao ngôn cho đúng danh , và ngôn với hành tương hợp. Người quân tử phải thận trọng trong việc dùng danh xưng, danh hiệu, danh nghĩa, danh từ. ..
Vậy bậc quân tử nên làm sao ngôn cho đúng danh , và ngôn với hành tương hợp. Người quân tử phải thận trọng trong việc dùng danh xưng, danh hiệu, danh nghĩa, danh từ. ..
___
BÌNH:
[13.3]. Thuyết chính danh của Khổng Tử rất hay nhưng thực tế thì chẳng hay chút nào. Lúc bấy giờ nước Vệ rối loạn. Thế tử Khoái Quý mưu giết mẹ là bà Nam Tử vì bà quá dâm loạn làm Khoái Quý xấu hổ. Âm mưu của Khoái Quý không thành, Vệ Linh công đày và truất ngôi thế tử của Khoái Quý, và đưa công tử Dĩnh làm thế tử nhưng công tử Dĩnh không nhận. Khi Vệ Linh công chết, Nam Tử tôn công tử Dĩnh làm vua nhưng công tử Dĩnh từ chối .Bà Nam Tử đưa con Khoái Quý là công tử Triếp lên ngôi , nghĩa là dùng con chống cha. Khổng Tử nhân cơ hội này muốn ra làm quan, mưu đưa công tử Dĩnh lên ngôi để tránh việc cha con giết nhau ( cha chẳng ra cha, con chẳng ra con). Nhưng than ôi, lòng tham danh lợi của Khổng tử không đạt vì dầu ông vào chầu bà Nam Tử dâm ô cũng chẳng được mời tham chánh. Cuộc thế khó khăn, mưu lập công tử Dĩnh không thành vì công tử Dĩnh đã từ chối hai lần. Dù lập công tử Dĩnh ,không cha con đánh nhau thì cũng anh em đánh nhau. Người có trí sao lại nhảy vào cuộc thế khó khăn như vậy?
NGUYÊN VĂN
[13.4].樊遲請學稼，子曰：「吾不如老農。」請學爲圃，曰：「吾不如老圃。」樊遲出，子曰：「小人哉，樊須也！上好禮，則民莫敢不敬上好義，則民莫敢不服上好;;信，則民莫敢不用情。夫如是，則四方之民，襁負其子而至矣焉用稼！;」
[13.5].子曰：「誦詩三百授之以政，不達使於四方，不能專對雖多，亦奚以爲？;;;」
[13.6]. 子曰：「其身正，不令而行其身不正，雖令不從;。」
PHIÊN ÂM
[13.4].Phàn Trì thỉnh học giá . Tử viết , ngô bất như lão nông . Thỉnh học vi phố . Viết ngô bất như lão phố. Phàn Trì xuất . Tử viết: tiểu nhân tai , Phiền tu dã . Thượng hảo lễ , tắc dân mạc cảm bất kính; thượng hảo nghĩa , tắc dân mạc cảm bất phục ; thượng hảo tín , tắc dân mạc cảm bất dụng tình Phù phu như thị ,tắc tứ phương chi dân , cưỡng phụ kỳ tử nhi chí hĩ , yên dụng giá !
[ 13.5]. Tử viết : Tụng thi tam bách , thụ chi dĩ chánh , bất đạt , sử ư tứ phương , bất năng chuyên đối , tuy đa , diệc hề dĩ vi .
[ 13.6]. Tử viết: kỳ thân chánh , bất lệnh nhi hành , kỳ thân bất chánh , tuy lệnh bất tòng .[ 13.5]. Tử viết : Tụng thi tam bách , thụ chi dĩ chánh , bất đạt , sử ư tứ phương , bất năng chuyên đối , tuy đa , diệc hề dĩ vi .
DỊCH NGHĨA
[13.4]. Phàn Trì hỏi về việc làm ruộng. Khổng Tử đáp:" Ta không như một lão nông. Phàn Trì: "Xin dạy cách trồng cây. Khổng Tử đáp: "Ta không phải là người làm vườn.
Phàn Trì đi rồi, Khổng Tử nói: " Phàn Trì là kẻ tiểu nhân ( khí độ hẹp hòi)! Nếu bậc trên chuộng lễ thì kẻ dưới không dám bất kính. Bậc trên yêu nghĩa thì dân không dám bất phục. Bậc trên trọng chữ tín thì dân chẳng dám bội bạc. Nếu các quan lại có đủ lễ nghĩa tín thì dân bốn phương sẽ bồng con mà đến xin phục dịch, cần gì phải học nghề nông!
[13.5]. Nếu ai đã học thuộc 300 bài kinh Thi, được vua trao quyền bính, nhưng cai trị thất bại, vua sai đi sứ bốn phương, lại chẳng có tài ứng đối, người ấy tuy học nhiều mà chẳng làm được gì!
[13.6]. Khổng Tử nói: "Nếu nhà cầm quyền theo chính đạo, thì chẳng cần ra lệnh, dân chúng sẽ theo chánh đạo. Nếu nhà cầm quyền không theo chính đạo thì dầu ra lệnh, dân chúng cũng chẳng tuân theo.
Phàn Trì đi rồi, Khổng Tử nói: " Phàn Trì là kẻ tiểu nhân ( khí độ hẹp hòi)! Nếu bậc trên chuộng lễ thì kẻ dưới không dám bất kính. Bậc trên yêu nghĩa thì dân không dám bất phục. Bậc trên trọng chữ tín thì dân chẳng dám bội bạc. Nếu các quan lại có đủ lễ nghĩa tín thì dân bốn phương sẽ bồng con mà đến xin phục dịch, cần gì phải học nghề nông!
[13.5]. Nếu ai đã học thuộc 300 bài kinh Thi, được vua trao quyền bính, nhưng cai trị thất bại, vua sai đi sứ bốn phương, lại chẳng có tài ứng đối, người ấy tuy học nhiều mà chẳng làm được gì!
[13.6]. Khổng Tử nói: "Nếu nhà cầm quyền theo chính đạo, thì chẳng cần ra lệnh, dân chúng sẽ theo chánh đạo. Nếu nhà cầm quyền không theo chính đạo thì dầu ra lệnh, dân chúng cũng chẳng tuân theo.
NGUYÊN VĂN
[13.7].子曰：「魯、衛之政，兄弟也。」
[13.8].子謂衛公子荊善居屋：「始有，曰：『苟合矣;』少有，曰：『苟完矣;』富有，曰：『苟美矣。』」
[13.9].子適衛，冉有僕。子曰：「庶矣哉！」冉有曰：「旣庶矣，又何加焉？」曰：「富之。」曰：「旣富矣，又何加焉？」曰：「教之。」
PHIÊN ÂM
[13.7]. Tử viết: Lỗ Vệ chi chánh , huynh đệ dã .
[13.8]. Tử vị : Vệ công tử Kinh thiện cư thất . Thủy hữu , viết : cẩu hiệp hĩ !Thiểu hữu , viết : cẩu hoàn hĩ ! Phú hữu , viết : cẩu mỹ hĩ!
[13.9]. Tử thích Vệ , Nhiễm Hữu bộc . Tử viết : thứ hĩ tai . Nhiễm Hữu viết: ký thứ hĩ ,
hựu hà gia yên ? Viết: phú chi . Viết: ký phú hĩ , hựu hà gia yên . Viết : giáo chi .
[13.8]. Tử vị : Vệ công tử Kinh thiện cư thất . Thủy hữu , viết : cẩu hiệp hĩ !Thiểu hữu , viết : cẩu hoàn hĩ ! Phú hữu , viết : cẩu mỹ hĩ!
[13.9]. Tử thích Vệ , Nhiễm Hữu bộc . Tử viết : thứ hĩ tai . Nhiễm Hữu viết: ký thứ hĩ ,
hựu hà gia yên ? Viết: phú chi . Viết: ký phú hĩ , hựu hà gia yên . Viết : giáo chi .
DỊCH NGHĨA
[13.7]. Khổng Tử nói" Chính sự nước Lỗ, nước Vệ giống nhau như anh em.
[13.8]. Khổng Tử khen công tử Kinh ( đại phu nước Vệ) giỏi về quản trị gia đình . Ban đầu thu vén được một it tiền của thì ông nói" Tom góp như vậy cũng đủ dùng." Sau thu thập nhiều thêm, ông nói: Cũng khá rồi." Sau ông trở nên giàu, ông nói: "Tốt đẹp lắm rồi."
[13.9]. Đức Khổng Tử đến nước Vệ, Nhiễm Hữu đánh xe hầu ngài. Khổng Tử khen" Dân Vệ đông đảo quá!.
Nhiễm Hữu nói : " Dân đông thì nhà nước phải làm gì cho dân?
-Phải làm cho họ giàu.
-Họ giàu rồi thì phải làm gì nữa?
-Phải giáo hóa dân chúng .
_____
NGUYÊN VĂN
[13.10].子曰：「苟有用我者，朞月而已可也，三年有成。」
[13.11].子曰：「『善人爲邦百年，亦可以媵殘去殺矣。』誠哉是言也！」
[13.12].子曰：「如有王者，必世而後仁。」
PHIÊN ÂM
[13.10]. Tử viết: Cẩu hữu dụng ngã giả , kỳ nguyệt nhi dĩ khả dã , tam niên hữu thành .
[13.11]. Tử viết: Thiện nhân vi bang bách niên , diệc khả dĩ dắng tàn khứ sát hĩ , thành tai thị ngôn dã
[13.12]. Tử viết : Như hữu vương giả , tất thế (1) nhi hậu nhân .
DỊCH NGHĨA
[13.10]. Khổng Tử nói:
Nếu có vị vua giao cho ta quyền cai trị trong nước, trong một năm thì quy mô đã khá, trong ba năm thì thành tựu (2) .
[13.11]. Khổng Tử nói: "Cổ ngạn có câu:" Nếu có bậc thánh nối nghiệp trị vì được trăm năm thì đủ khiến những kẻ tàn ác hoá thành hiền lành, và triều đình không cần án tử hình nữa. Lời ấy thành thật lắm thay!
[13.12]. Đức Khổng nói "Như có bậc thánh nhân vâng mạng Trời cai trị thiên hạ, thì sau 30 năm, nền chính trị nhân đạo sẽ phổ cập khắp nơi.
____
CHÚ:
(1) Thế 世: một đời, là 30 năm.
(2). Không biết câu này, Khổng Tử nói lúc nào. Có lẽ khi chưa làm quan. Khổng Tử cũng có chút tự phụ và chủ quan.
NGUYÊN VĂN
[13.13].子曰：「苟正其身矣，於從政乎何有？不能正其身，如正人何？」
[13.14].冉子退朝，子曰：「何晏也？」對曰：「有政。」子曰：「其事也！如有政，雖不吾以，吾其與聞之！」
[13.15]. 定公問：「一言而可以興邦，有諸？」孔子對曰：「言不可以若是其幾也！人之言曰：『爲君難，爲臣不易。』如知爲君之難也，不幾乎一言而興邦乎？」曰：「一 言而喪邦，有諸？」孔子對曰：「言不可以若是其幾也！人之言曰：『豫無樂乎爲君，唯其言而莫豫違也。』如其善而莫之違也，不亦善乎？如不善而莫之違也，不 幾乎一言而喪邦乎？」
PHIÊN ÂM
[13.13]. Tử viết : cẩu chánh kỳ thân hĩ , ư tòng chánh hồ hà hữu , bất năng chánh kỳ thân , như chính nhân hà ?
[13.14]. Nhiễm Tử thối triều , tử viết: hà yến dã? Đối viết: hữu chánh . Tử viết: kỳ sự dã , như hữu chánh , tuy bất ngô dĩ , ngô kỳ dữ văn chi .
[13.15]. Định công vấn : "Nhất ngôn nhi khả dĩ hưng bang" , hữu chư ? Khổng tử đối viết: " ngôn bất khả dĩ nhược thị kỳ ki dã . Nhân chi ngôn viết: " vi quân nan , vi thần bất dị". Như tri vi quân chi nan dã , bất ki hồ nhất ngôn nhi hưng bang hồ !
Viết: "Nhất ngôn nhi táng bang hữu chư? Khổng tử đối viết: ngôn bất khả dĩ nhược thị kỳ ki dã . Nhân chi ngôn viết: " dư vô lạc hồ vi quân , duy kỳ ngôn nhi mạc dư vi dã ". Như kỳ thiện , nhi mạc chi vi dã , bất diệc thiện hồ . Như bất thiện nhi mạc chi vi dã , bất ki hồ nhất ngôn nhi táng bang hồ !"
DỊCH NGHĨA[13.13]. Đức Khổng Tử nói rằng:" Nếu có người sửa trị lấy mình, thì đứng ra cai trị có khó gì? NẾu mình không tự sửa mình, làm sao trị thiên hạ?
[13.14]. Nhiễm Hữu làm gia thần họ Quý, từ triều lui về, Khổng Tử hỏi: "Sao ngươi về trễ thế?"
-Tại bận bàn chính sự.
-Đó chỉ là công việc của gia đình họ Quý. Nếu là chính sự trong nước, ta tuy đã cáo quan, vua cũng vời ta đến tham dự.
[13.15]. Vua Định Công nước Lỗ hỏi: "Một lời có thể làm hưng thịnh quốc gia không?
Khổng Tử đáp: "Một lời không có sức mạnh đến thế. Nhưng tục ngữ có câu: "Làm vua khó, làm quan không dễ." Nếu biết làm vua khó thì một câu nói làm sao hưng bang?
Vua Định Công lại hỏi: " Một lời nói có thể làm mất nước không?"
-Một lời nói không có sức mạnh đến thế. Nhưng tục ngữ có câu: " Ta không vui thích khi được làm vua, nhưng khi ta nói ra mà không ai cãi lại thì ta vui vậy." Nếu vua nói đúng , chẳng ai chống đối, há chẳng là tốt sao? Nếu như vua nói sai, chẳng có ai dám lên tiếng ngăn cản. Một lời nói như thế há không đưa đến mất nước sao?,
___
(1). Sau khi Khổng Tử lui về ẩn, nước Lỗ suy đồi, họ Quý mặc tình khuynh loát. Y xem gia thần là quan của triều, bàn việc nước tại dinh của y. Lệ xưa khi bàn quốc sự thì vua cho mời các quan tân cựu, nhưng ở đây Khổng tử không được mời njên ngài xem bọn họ chỉ bàn việc riêng của gia tộc Quý thị.
___
(1). Sau khi Khổng Tử lui về ẩn, nước Lỗ suy đồi, họ Quý mặc tình khuynh loát. Y xem gia thần là quan của triều, bàn việc nước tại dinh của y. Lệ xưa khi bàn quốc sự thì vua cho mời các quan tân cựu, nhưng ở đây Khổng tử không được mời njên ngài xem bọn họ chỉ bàn việc riêng của gia tộc Quý thị.
NGUYÊN VĂN
[13.16].葉公問政。子曰：「近者說，遠者來。」
[13.17].子夏爲莒父宰，問政。子曰：「無欲速無見小利;。欲速則不達見小利則大事不成。」
[13.18].葉公語孔子曰：「吾黨有直躬者：其父攘羊而子證之。」孔子曰：「吾黨之直者異於是：父爲子隱，子爲父隱，直在其中矣。」
PHIÊN ÂM
[13.16]. Diệp công vấn chính. Tử viết: cận giả duyệt , viễn giả lai .
[13.17]. Tử Hạ vi cử phụ tể , vấn chánh . Tử viết , vô dục tốc , vô kiến tiểu lợi . Dục tốc tắc bất đạt , kiến tiểu lợi tắc đại sự bất thành .
[ 13.18]. Diệp công ngứ Khổng tử viết: ngô đảng hữu trực cung giả , kỳ phụ nhương. dương , nhi tử chứng chi . Khổng tử viết: ngô đảng chi trực giả dị ư thị , phụ vi tử ẩn , tử vi phụ ẩn , trực tại kỳ trung hĩ.
DỊCH NGHĨA
[13.16]. Diệp công hỏi về cách trị nước.Đức Khổng đáp:"( Nhà cầm quyền phải làm sao cho) dân trong nước vui lòng, còn những người ở nơi xa (yêu thich ) mà tìm tới ( nơi mình cai tri).
[13.17]. Ông Tử Hạ làm quan ấp Cử Phủ nước Lỗ, hỏi về cách trị dân. Đức Khổng đáp:" Đừng vội, đừng tham lợi nhỏ. Nếu vội thì công việc không chu đáo, nếu tham lợi nhỏ thì bỏ việc lớn.
[13.18]. Diệp công nói với Khổng Tử rằng: " Ở làng xóm tôi có những người rất ngay thẳng rất mực như ông kia ăn trộm dê, con ra làm chứng khai thực. Đức Khổng Tử nói: " Ở xóm ta người ngay thẳng cư xử có khác. Cha che lỗi cho con, con che lỗi cho cha, tình ngay thẳng vẫn ngụ trong đó vậy".
[13.17]. Ông Tử Hạ làm quan ấp Cử Phủ nước Lỗ, hỏi về cách trị dân. Đức Khổng đáp:" Đừng vội, đừng tham lợi nhỏ. Nếu vội thì công việc không chu đáo, nếu tham lợi nhỏ thì bỏ việc lớn.
[13.18]. Diệp công nói với Khổng Tử rằng: " Ở làng xóm tôi có những người rất ngay thẳng rất mực như ông kia ăn trộm dê, con ra làm chứng khai thực. Đức Khổng Tử nói: " Ở xóm ta người ngay thẳng cư xử có khác. Cha che lỗi cho con, con che lỗi cho cha, tình ngay thẳng vẫn ngụ trong đó vậy".
___
BÌNH:
Câu 13.8 là một nan đề. Nếu con tố cha, hay con che dấu tội cha đều trái đạo cả!
NGUYÊN VĂN
[13.19]. 樊遲問仁。子曰：「居處恭，執事敬，與人忠雖之夷狄，不可棄也;。」
[13.20]. 子貢問曰：「何如斯可謂之士矣？」子曰：「行己有恥使於四方，不辱君命可 謂士矣。」曰：「敢問其次？」曰：「宗族稱孝焉，鄉黨稱弟焉。」曰：「敢問其次？」曰：「言必信，行必果硜硜然，小人哉！抑亦可以爲次矣;。」曰：「今之 從政者何如？」子曰：「噫！斗筲之人，何足算也！」
[13.21]. 子曰：「不得中行而與之，必也狂狷乎？狂者進取，狷者有所不爲也。」
PHIÊN ÂM
[13.19]. Phàn Trì vấn nhân . Tử viết: cư xử cung , chấp sự kính , dữ nhân trung , tuy chi di địch , bất khả khí dã .
[13.20]. Tử Cống vấn viết: hà như tư khả vị chi sĩ hĩ . Tử viết: hành kỷ hữu sỉ , sử ư tứ phương , bất nhục quân mệnh , khả vị sĩ hĩ . Viết: cảm vấn kỳ thứ . Viết : tông tộc xưng hiếu yên , hương đảng xưng đệ yên . Viết: cảm vấn kỳ thứ . Viết: ngôn tất tín , hành tất quả , khanh khanh nhiên , tiểu nhân tai , ức diệc khả dĩ vi thứ hĩ . Viết: kim chi tòng chánh giả hà như . Tử viết : y , đẩu sao chi nhân , hà túc toán dã .
[13.21]. Tử viết , bất đắc trung hàng nhi dữ chi , tất dã cuồng quyến hồ , cuồng giả tiến thủ , quyến giả hữu sở bất vi dã .
[13.21]. Tử viết , bất đắc trung hàng nhi dữ chi , tất dã cuồng quyến hồ , cuồng giả tiến thủ , quyến giả hữu sở bất vi dã .
DỊCH NGHĨA
[13.19]. Phàn Trì hỏi về điều nhân. Khổng Tử nói: "Khi ở nhà giữ dung mạo khiêm cung; khi làm việc thì cung kính; khi giao thiệp thì lấy lòng chân thành. Dầu có đi đến nơi mọi rợ phương đông, phương bắc cũng không thay đổi các điều đó.
[13.20]. Tử Cống hỏi phu tử: " Phải làm gì cho xứng là kẻ sĩ? Khổng Tử đáp: Phải biết xấu hổ trong mọi cử chỉ và hành động. Khi đi sứ bốn phương, đừng làm nhục quốc thể thề là kẻ sĩ.
Kẻ sĩ bậc kế nữa thì ra sao?" Phu Tử đáp: "Ấy là kẻ được họ hàng khen là có hiếu với cha, làng xóm khen là thảo thuận với anh em.
Tử Cống nói: Dám hỏi kẻ sĩ bậc dưới nữa thì sao? Khổng Tử đáp: "Kẻ sĩ là người nói năng biết giữ lời, làm việc thì quả quyết, tuy gần hạng tiểu nhân, cũng có thể xếp vào loại kẻ sĩ hạng ba.
Tử Cống hỏi: " Đời nay kẻ sĩ ra làm quan, thầy nghĩ họ như thế nào? Đức Khổng than:" Ôi bụng dạ họ nhỏ nhặt như cái đấu (1), trí óc hẹp hòi như cái sao (2), nói làm gì!
[13. 21]. Đức Khổng nói: " Ta đây chưa đạt mức trung dung để truyền đạo, nhưng trong các đệ tử của ta caó hai hạng này:
-Hạng cuồng tức là có chí cao cả
-Hạng quyến: tức hạng tiết tháo.
Người cuồng có sức tiến thủ trên con đường đạo. Người quyến thì giữ bền khí tiết, không phải việc nghĩa thì không làm.
____
(1). Đấu, sao là các đơn vị đo lường ngày xưa. Một đấu bằng mười thăng, sao bằng 12 thăng. Thăng là một lít.
NGUYÊN VĂN
[13.22].子曰：「南人有言曰：『人而無恆，不可以作巫醫。』善夫！『不恆其德，或承之羞。』」子曰：「不占而已矣。」
[13.23]. 子曰：「君子和而不同小人同而不和;。」
[13.24].子貢問曰：「鄉人皆好之，何如？」子曰：「未可也。」「鄉人皆惡之，何如？」子曰：「未可也。不如鄉人之善者好之，其不善者惡之。」
PHIÊN ÂM
[13.22]. Tử viết: nam nhân hữu ngôn viết , nhân nhi vô hằng , bất khả dĩ tác vu y , thiện phu .Bất hằng kỳ đức , hoặc thừa chi tu . Tử viết: bất chiêm nhi dĩ hĩ .
[13.23]. Tử viết: quân tử hòa nhi bất đồng , tiểu nhân đồng nhi bất hòa .
[13.24]. Tử Cống vấn viết , hương nhân giai hảo chi , hà như . Tử viết , vị khả dã . Hương nhân giai ác chi , hà như . Tử viết: vị khả dã . Bất như hương nhân chi thiện giả hảo chi , kỳ bất thiện giả ác chi .
DỊCH NGHĨA
[13.22]. Đức Khổng nói" Người phương Nam có câu: " Nếu con người không có hằng tâm thì thầy cúng hay thầy thuốc đều không được." Câu ấy hay quá. (Kinh Dịch, quẻ Hằng có câu) " Nếu chẳng có đức Hẳng thì bị thiên hạ chê cười! Khổng Tử nói: " Con người chẳng chiêm nghiệm lời ấy mà thôi!
[13.23]. Khổng Tử nói: " Quân tử hòa mà không đồng, tiểu nhân đồng mà không hòa.
[13.24]. Tử Cống hỏi: "Người mà đuợc mọi người ưa chuộng thì người ấy ra sao? Khổng Tử nói: "Chưa chắc là người tốt".
Tử Cống hỏi: Người mà mọi người ghét thì sao?
Khổng Tử đáp:" Chưa chắc là người xấu. Người nào mà được người hiền ưa thích, người xấu ghen ghét thì là người tốt.
____
[13.22]. Hằng: thường ngày, luôn luôn , là không thay đổi. Hằng là cái tâm lành, đức tốt thường có của con người.
[13.23]. Trung văn chú thích : 「君子和而不同小人同而不和」: 「君子能與人和睦相處，但不盲目苟同；小人盲目苟同，但不能與人和睦相處。」Quân tử năng dữ nhân hòa mục tương xử, đản bất manh mục cẩu đồng; tiểu nhân manh mục cẩu đồng, đản bất năng dữ nhân hòa mục tương xử
( Người quân tử thường cùng người đối xử hòa ái nhưng không nhắm mắt theo người; còn tiểu nhân thì mù quáng theo người mà chẳng hòa thuận với ai). Anh văn: 'The superior man is affable, but not adulatory; the mean man is adulatory, but not affable.'
NGUYÊN VĂN
NGUYÊN VĂN
[13.25]. 子曰：「君子易事而難說也：說之不以道，不說也及其使人也，器之;。小人難事而易說也說之雖不以道，說也及其使人也，求備焉」.
[13.26]. 子曰：「君子泰而不驕小人驕而不泰。」
[13.27]. 子曰：「剛、毅、木訥，近仁。」
PHIÊN ÂM
[ 13.25]. Tử viết: quân tử dịch sự nhi nan thuyết dã , thuyết chi bất dĩ đạo , bất thuyết dã , cập kỳ sử nhân dã , khí chi . Tiểu nhân nan sự nhi dịch thuyết dã , thuyết chi tuy bất dĩ đạo , thuyết dã , cập kỳ sử nhân dã , cầu bị yên .
【13.26]. Tử viết: Quân tử thái nhi bất kiêu , tiểu nhân kiêu nhi bất thái .
[13.27]. Tử viết , cương , nghị , mộc , nột , cận nhân .
DỊCH NGHĨA
[13.25]. Khổng Tử nói: " Người ta dễ cộng sự với người quân tử nhưng khó làm cho người quân tử vui lòng là vì làm đẹp lòng mà không theo đạo đức thì làm sao đẹp lòng? Còn người quân tử chọn người theo việc là được (không đòi hỏi cao).
Đối với kẻ tiểu nhân thì khó làm việc nhưng dễ làm đẹp lòng. Bởi vì muốn làm vui lòng kẻ tiểu nhân dẫu không theo đạo đức cũng làm họ đẹp lòng, còn tiểu nhân cần người sai khiến thì cần người tài giỏi .
[13.26]. Khổng Tử nói: "Bậc quân tử thì dáng mạo thư thái mà không kiêu căng,; kẻ tiểu nhân thì kiêu căng mà không thư thái
[13.27]. Khổng tử nói: " Người cương quyết, giàu nghị lực, mộc mạc, ít nói là người gần đến mức nhân.
NGUYÊN VĂN
[13.28]. 子路問曰：「何如斯可謂之『士』矣？」子曰：「切切、偲偲、怡怡如也，可謂『士』矣。朋友切切偲偲，兄弟怡怡。」
[13.29]. 子曰：「善人教民七年，亦可以卽戎矣。」
[13.30]. 子曰：「以不教民戰，是謂棄之。」
PHIÊN ÂM
【13.28】. Tử Lộ vấn viết: hà như tư khả vị chi sĩ hĩ . Tử viết : thiết thiết , ti ti , di di như dã , khả vị sĩ hĩ , bằng hữu thiết thiết ti ti , huynh đệ di di.
[13.29]. Tử viết: thiện nhân giáo dân thất niên , diệc khả dĩ tức nhung hĩ .
[13.30]. Tử viết: dĩ bất giáo dân chiến , thị vị khí chi .
DỊCH NGHĨA
[13.28]. Tử Lộ hỏi: " Phải làm gì cho xứng đáng là kẻ sĩ? Đức Khổng đáp: "Phải đối dãi với mọi người chân tình, luôn giữ hòa khí thì xứng đáng là kẻ sĩ. (Nghĩa là ) đối với bạn bè thành thật, đối với anh em thì hòa thuận.
[13.29]. Đức Khổng Tử nói rằng bậc thiện nhân đứng ra giáo hóa dân chúng trong bảy nănm, họ sẽ thành những chiến sĩ giỏi.
13.30]. Đức Khổng Tử nói: "Chẳng huấn luyện dân mà bắt dân đi đánh giặc tức là đưa lính đến chỗ thua, chỗ chết vậy.
NGUYÊN VĂN
憲問第十四
[14.1]. 憲問「恥」。子曰：「邦有道穀，邦無道穀恥也;。」「克、伐、怨、欲，不行焉，可以爲『仁』矣？」子曰：「可以爲難矣，仁則吾不知也。」
[14.2]. 子曰：「士而懷居，不足以爲士矣！」
[14.3]. 子曰：「邦有道，危言，危行邦無道，危行，言孫;。」
PHIÊN ÂM
【14.1】. Hiến vấn sỉ . Tử viết: bang hữu đạo cốc , bang vô đạo cốc , sỉ dã . Khắc , phạt , oán , dục , bất hành yên , khả dĩ vi nhân hĩ . Tử viết: khả dĩ vi nan hĩ , nhân tắc ngô bất tri dã .
[14.2]. Tử viết: sĩ nhi hoài cư , bất túc dĩ vi sĩ hĩ .
[14.3]. Tử viết: bang hữu đạo , nguy ngôn nguy hành , bang vô đạo , nguy hành ngôn tốn .
DỊCH NGHĨA
[14.1]. Ông Hiến hỏi về sự xấu hổ. Khổng Tử đáp: "Lúc nước nhà thịnh trị, làm quan ăn lương triều đình; đến lúc nước nhà loạn lạc mà ăn bổng lộc, như vậy là xấu hổ.
(Ông Hiến hỏi): Háo thắng, khoe khoang, oán giận và tham dục nhưng biết dằn xuống, như vậy có thể là nhân chăng? Đức Khổng nói: "Dằn được tính ấy là khó lắm, nhưng ta không biết đó là nhân hay không.
[14.2]. Khổng Tử nói : Kẻ sĩ mà mong muốn được ở nơi sung sướng thì chẳng đáng gọi là kẻ sĩ.
[14.3]. Đức Khổng nói : " Khi đất nước thanh bình, mình có thể đưa ra những cao kiến, hành động thanh cao. Khi trong nước tao loạn, mình vẫn có thể ăn nói cao minh, hành động thanh cao nhưng phải dè dặt khiêm tốn .
NGUYÊN VĂN
[14.4].子曰：「有德者，必有言有言者，不必有德;。仁者，必有勇勇者，不必有仁;。」
[14.5]. 南宮适問於孔子曰：「羿善射，奡盪舟，俱不得其死然。禹稷躬稼而有天下。」夫子不答。南宮适出，子曰：「君子哉若人！尚德哉若人！」
[14.6]. 子曰：「君子而不仁者有矣夫？未有小人而仁者也！」
PHIÊN ÂM
[14.4]. Tử viết : hữu đức giả , tất hữu ngôn , hữu ngôn giả , bất tất hữu đức , nhân giả , tất hữu dũng , dũng giả , bất tất hữu nhân .
[14.5]. Nam Cung Quát vấn ư Khổng tử viết: Nghệ thiện xạ , Ngạo đãng chu , câu bất đắc kỳ tử nhiên , Vũ Tắc cung giá , nhi hữu thiên hạ phu tử bất đáp . Nam Cung Quát xuất . Tử viết : quân tử tai nhược nhân , thượng đức tai nhược nhân .
[14.6]. Tử viết: Quân tử nhi bất nhân giả, hữu hỉ phù! Vị hữu tiểu nhân nhi nhân giả dã!
DỊCH NGHĨA
[14.4]. Khổng Tử nói: " Người có đức ắt có tài ngôn ngữ, người có tài ngôn ngữ chưa chắc có đức. Người có nhân thì có lòng dũng cảm, người dũng cảm chưa chắc có nhân.
[14.5]. Nam Cung Quát hỏi Khổng Tử: " Ông Nghệ (ngày xưa nổi tiếng ) thiện xạ; ông Nghiệu có sức mạnh kéo thuyền trên cạn thế mà cả hai bất đắc kỳ tử. Ông Vũ, ông Tắc tự mình cày ruộng, thế mà sau được thiên hạ, (Xin thầy cho biết ý kiến của thầy về các việc này). Đức Khổng chẳng đáp. Khi Nam Cung Quát lui ra, đức Khổng mới nói với đệ tử: " Người ấy là bậc quân tử! Người ấy rất chuộng đức.
[14.6]. Đức Khổng Tử nói : Người quân tử có khi là kẻ bất nhân chứ kẻ tiểu nhân chưa bao giờ làm được điều nhân.
NGUYÊN VĂN
[14.7].子曰：「愛之，能勿勞乎？忠焉，能勿誨乎？」
[14.8].子曰：「爲命：裨諶草創之，世叔討論之，行人子羽修飾之，東里子產潤色之。」
[14.9]. 或問「子產」。子曰：「惠人也。」問「子西」。曰：「彼哉彼哉！」問「管仲」。曰：「人也，奪伯氏駢邑三百，飯疏食，沒齒，無怨言。」
PHIÊN ÂM
【14.8】.Tử viết : vi mệnh , Bì Kham thảo sang chi , Thế Thúc thảo luận chi , hành nhân Tử Vũ tu sức chi , Đông lý Tử Sản nhuận sắc chi .
[14.9]. Hoặc vấn Tử Sản . Tử viết: Huệ nhân dã . Vấn Tử Tây . Viết: bỉ tai bỉ tai . Vấn Quản Trọng . Viết , nhân dã , đoạt bá thị biền ấp tam bách , phạn sơ thực , một xỉ , vô oán ngôn .
DỊCH NGHĨA
[14.7]. ( Cha mẹ ) thương con nên thường để cho nó ra công học hành. (Tôi ) trung nên lo việc dạy bảo, khuyên can.
[14.8]. Khổng Tử nói: " Tuân mệnh vua (Trịnh gửi thư cho các nước lân cận, ) ông Tỳ Thầm soạn bản thảo, rồi ông Thế Thúc tra cứu kinh điển, rồi ông quan hành nhân ( phụ trách tiếp khách) sửa lại câu văn, cuối cùng ông Tử Sản ở Đông Lý nhuận sắc cho hoàn mỹ.
[14.9]. Có người hỏi Tử Sản là người thế nào. Khổng Tử đáp: "Đó là thường ra ân huệ cho dân. Hỏi về Tử Tây, Khổng Tử đáp: "Người ấy! Người ấy..." Hỏi về Quản Trọng, Khổng Tử đáp: Người ấy ( có công ôn với dân Tề cho nên dân Tề bị Tề Hoàn Công lấy ba trăm mẫu đất Biền phong cho Quản Trọng mà dân chẳng oán than!
___
(1).Hối 誨 : Dạy bảo, lấy lời mà dạy gọi là hối. Như giáo hối 教誨 dạy bảo khuyên răn. Câu này nghĩa rộng. Bậc tôi trung có thể lo đào tạo thế hệ sau và khuyên can vua khi vua sai lầm.
NGUYÊN VĂN
[14.10].子曰：「貧而無怨，難富而無驕，易。」
[14.11]. 子曰：「孟公綽，爲趙魏老則優，不可以爲滕薛大夫。」
[14.12]. 子路問「成人」。子曰：「若臧武仲之知，公綽之不欲，卞莊子之勇，冉求之藝，文之以禮樂亦可以爲成人矣！;」曰：「今之成人者，何必然？見利思義，見危授命，久要不忘平生之言亦可以爲成人矣！」
PHIÊN ÂM
[ 14.10]. Tử viết : bần nhi vô oán , nan ; phú nhi vô kiêu , dị .
【14.11】. Tử viết : Mạnh Công Xước , vi Triệu, Ngụy lão tắc ưu , bất khả dĩ vi Đằng ,Tiết đại phu .
[14.12]. Tử Lộ vấn thành nhân . Tử viết : Nhược Tang Vũ Trọng chi tri , Công Xước chi bất dục , Biện Trang tử chi dũng , Nhiễm Cầu chi nghệ , văn chi dĩ lễ nhạc , diệc khả dĩ vi thành nhân hĩ . Viết: kim chi thành nhân giả , hà tất nhiên , kiến lợi tư nghĩa , kiến nguy thụ mệnh , cửu yếu bất vong bình sanh chi ngôn , diệc khả dĩ vi thành nhân hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.10]. Đức Khổng Tử nói: Giàu có mà không kiêu căng thì dễ, nhưng nghèo khổ mà không oán trách thì khó lắm.
[14.11]. Đức Khổng Tử nói: " Mạnh Công Xước ( đại phu nước Lỗ) nếu làm gia thần cho họ Triệu, họ Nguỵ ( quan khanh nước Tấn thì được nhưng làm cho nước Đằng, nước Tiết thì tài chẳng đủ.
[14.12]. Tử Lộ hỏi về sự thành nhân. Khổng Tử nói" Nếu ai có trí như Tang Vô Trọng, thanh liêm như Mạnh Công Xước, dõng cảm như Trang Tử dất Biện và tài nghệ như Nhiễm Cầu là những người có văn , lễ nhạc thì có thể gọi là thành nhân ( tức là người hoàn hảo.). Ngài nói tiếp: " Những bậc thành nhân đời nay hà tất phải có đủ các tài đức đó! Nếu ai thấy lợi mà không quên nghĩa, thấy thế nguy mà dám hy sinh, đã húa hẹn thì không quên lời, người như vậy cũng đáng gọi là bậc thành nhơn rồi!
NGUYÊN VĂN
[14.13].子問「公叔文子」於公明賈，曰：「信乎？夫子不言不笑不取乎？」公明賈對曰：「以吿者過也！夫子時然後言，人不厭其言樂然後笑，人不厭其笑義然後取，人不厭其取。」子曰：「其然！豈其然乎？」
[14.14].子曰：「臧武仲以防，求爲後於魯，雖曰不要君，吾不信也。」
[14.15].子曰：「晉文公譎而不正齊桓公正而不譎。」
PHIÊN ÂM
[14.13]. Tử vấn Công Thúc Văn Tử ư Công Minh Giả viết , tín hồ ? Phu tử bất ngôn bất tiếu , bất thủ hồ . Công Minh Cổ đối viết , dĩ cáo giả quá dã . Phu tử thời nhiên hậu ngôn , nhân bất yếm kỳ ngôn , nhạc nhiên hậu tiếu , nhân bất yếm kỳ tiếu , nghĩa nhiên hậu thủ , nhân bất yếm kỳ thủ . Tử viết , kỳ nhiên , khởi kỳ nhiên hồ .
[14.14]. Tử viết: Tang Vũ Trọng , dĩ Phòng cầu vi hậu ư Lỗ , tuy viết bất yếu quân , ngô bất tín dã . [14.15]. Tử viết: Tấn Văn Công quyệt nhi bất chánh , Hoàn công chánh nhi bất quyệt .
DỊCH NGHĨA
[14.13]. Khổng Tử hỏi về Công Thúc Văn Tử ( đại phu nước Vệ) với một người nước Vệ là Công Minh Giả rằng : "Thầy ngươi không hay nói, không hay cười, không nhận món chi hết, có phải như vậy chăng?
Công Minh Giả đáp: " Tin đồn đó không đúng sự thật lắm. Lúc cần nói thì thầy tôi nói, cho nên người nghe không chán; Có vui thì thầy tôi mới cười, cho nên người ta thấy cười mà chẳng chán; Còn phải nghĩa thì thầy tôi mới nhận, cho nên người ta thấy nhận mà chẳng chán. Đức Khổng hỏi: "Thật vậy không? Có phải vậy không?
[14.14]. Đức Khổng nói: "Tang Vô Trọng chiếm đất Phường trong nước Lổ mà yêu cầu vua Lỗ để con cháu họ họ Tang cai trị đất này. Dẫu cho ông ấy nói không hiếp vua, ta chẳng tin.
[14.15]. Đức Khổng nói: "Vua Văn Công nước Tấn quỷ quyệt và không chính đại, còn vua Hoàn Công thì chánh đại và không quỷ quyệt.
NGUYÊN VĂN
[14.16]. 子路曰：「桓公殺公子糾，召忽死之，管仲不死。」曰：「未仁乎！」子曰：「桓公九合諸侯，不以兵車，管仲之力也。如其仁！如其仁！」
[14.17].子貢曰：「管仲非仁者與？桓公殺公子糾，不能死，又相之。」子曰：「管仲相桓公，霸諸侯，一匡天下，民到于今受其賜。微管仲，吾其被髮左衽矣！豈若匹夫匹婦之爲諒也，自經於溝瀆，而莫之知也！」
[14.18].公叔文子之臣大夫僎，與文子同升諸公。子聞之曰：「可以爲矣！」
PHIÊN ÂM
【14.16]. Tử Lộ viết : Hoàn Công sát công tử Củ , Triệu Hốt tử chi , Quản Trọng bất tử , viết : vị nhân hồ ? Tử viết: Hoàn Công cửu hiệp chư hầu , bất dĩ binh xa , Quản Trọng chi lực dã , như kỳ nhân , như kỳ nhân .
【14.17]. Tử Cống viết: Quản Trọng phi nhân giả dữ , Hoàn Công sát công tử Củ , bất năng tử , hựu tương chi . Tử viết , Quản trọng tương Hoàn Công , phách chư hầu , nhất khuông thiên hạ , dân đáo vu kim , thụ kỳ tứ .Vi Quản Trọng , ngô kỳ bị phát tả nhẫm hĩ . Khởi nhược thất phu thất phụ chi vi lượng dã , tự kinh ư câu độc , nhi mạc chi tri dã .
【14.18]. Công Thúc Văn Tử chi thần , đại phu soạn , dữ văn tử đồng thăng chư công . Tử văn chi viết , khả dĩ vi hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.16]. Tử Lộ hỏi: Vua Hoàn công giết công tử Củ ( em Hoàn Công vì tranh quyền, bề tôi của công tử Củ có Thiệu Hốt và Quản Trọng). Thiệu Hốt tự tử, còn Quản Trọng không tự tử (sau làm tể tướng cho Hoàn công nữa). Như vậy, bảo (Quản Trọng) là nhân sao được? Khổng Tử đáp: "Tề Hoàn công thống nhất chín nước chư hầu mà không dùng binh đao. Đó là do sức Quản Trọng. Thế chẳng đáng là bậc nhân nghĩa sao?
[14.17]. Tử Cống nói: " Quản Trọng chẳng phải bất nhân sao? Hoàn công giết công tử Củ, chẳng chết theo chúa lại theo phò Hoàn công! Khổng Tử nói: " Quản Trọng làm tể tướng cho Hoàn Công, giúp Hoàn công thành bá chủ chư hầu. Chính nhờ tài cai trị mà thiên hạ được yên ổn, dân chúng hưởng ân đức. Nếu không có Quản Trọng thì chúng ta phải gióc tóc, vắt vạt áo bên tả như giống mọi rợ. Sao lại như kẻ thất phu vì lòng trung nhỏ hẹp mà tự treo cổ bên ngòi lạch, thành ra đời chẳng ai biết mình sao?
[14.18]. Đại phu Soạn lúc còn làm gia thần cho Công Thúc Văn Tử (đại phu nước Vệ) được đi ngang hàng với Văn Tử khi vào triều. Khổng tử khen: " Người ta đặt thụy của Công Thúc là văn thì đúng quá!
___
BÌNH:
Câu 14.17 Khổng Tử tỏ ra có tinh thần " cách mạng", không phải ngu trung, nhưng từ điểm này, ta thấy quan điểm về chữ trung của Khổng Tử không thống nhất. Ông theo người đời bênh Quản Trọng trong khi hai cao đệ của ông chỉ trích Quản Trọng bất trung.
Quản Trọng có tài nhưng bất trung, chạy theo thế lực mạnh. Ông có tài nhưng không có đức! Hơn nữa, đọc câu cuối, ta thấy Khổng Tử hám danh. Việc ông từ quan rồi chạy khắp nơi chính là do hám danh lợi.Lời nói của ông trong câu này trái với Luận Ngữ : Nhân bất tri, nhi bất uẩn, bất diệc quân tử hồ! (1.1)
NGUYÊN VĂN
[14.19]. 子言衛靈公之無道也，康子曰：「夫如是，奚而不喪？」孔子曰：「仲叔圉治賓客，祝鮀治宗廟，王孫賈治軍旅夫如是，奚其喪？;」
[14.20].子曰：「其言之不怍，則爲之也難！」
[14.21]. 陳成子弒簡公。孔子沐浴而朝，吿於哀公曰：「陳恆弒其君，請討之。」公曰：「吿夫三子。」孔子曰：「以吾從大夫之後，不敢不吿也！君曰：『吿夫三子。』者！」之三子吿，不可。孔子曰：「以吾從大夫子後，不敢不吿也！」
PHIÊN ÂM
[14.19]. Tử ngôn : Vệ Linh Công chi vô đạo dã . Khang Tử viết: phu như thị , hề nhi bất tang . Khổng tử viết: Trọng thúc ngữ trì tân khách , Chúc Đà trì tông miếu , Vương tôn Cổ trì quân lữ , phu như thị , hề kỳ tang .
【14.20]. Tử viết: Kỳ ngôn chi bất tạc , tắc vi chi dã nan .
【14.21】. Trần Thành tử thí Giản Công .Khổng tử mộc dục nhi triều , cáo ư Ai Công viết: Trần Hằng thí kỳ quân , thỉnh thảo chi . Công viết , cáo phu tam tử . Khổng Tử viết : dĩ ngô tòng đại phu chi hậu , bất cảm bất cáo dã , quân viết : cáo phu tam tử giả . chi tam tử cáo , bất khả , Khổng tử viết : dĩ ngô tòng đại phu chi hậu , bất cảm bất cáo dã .
DỊCH NGHĨA
[14.19]. Khổng Tử nói Vệ Linh Công là ông vua vô đạo. Quý Khang Tử (đại phu nước Lỗ) bèn hỏi Khổng Tử:" Vua như vậy sao lại không mất nước?" Khổng Tử đáp: " Vua vô đạo nhưng biết dùng người ( như) Trọng Thúc Ngữ lo tiếp khách, Chúc Đà tế lễ, Vương Tôn Giả trông coi binh bị. (Biết dùng người ) như thế nên không mất nước, mất ngôi.
[14.20]. Ai khoe khoang mà không xấu hổ thì khó làm được như nói.
[14.21]. Trần Thành Tử ( đại phu nước Tề ) giết vua Giản công. Khổng Tử tắm gội xong, vào thưa với Lỗ Ai Công: "Trần Hằng ( tên Trần Thành Tử ) giết vua, xin chúa thượng đem binh trừng phạt. Vua Ai công bảo: " Khanh nên đến nói cho ba nhà đại phu nghe đi". Khổng Tử nói một mình: Ta tuy không còn làm quan, vẫn là đại phu, nghe chuyện tày trời đó không lẽ không tâu vua. Sao vua lại bảo ta đến cho ba nhà kia hay? Ngài bèn đến ba nhà đại phu, cả ba đều chẳng tán thành ý ngài. Khổng Tử bèn nói một mình: " Bởi ta là quan đại phu nên chẳng dám im lặng nên phải lên tiếng vậy"
____
BÌNH
[14.21]. Khổng Tử đã cáo quan mà còn hăng hái việc triều đình! Ngài làm việc dư thừa vậy. Chính Khổng Tử đã nói :" bất tại kỳ vị , bất mưu kỳ chánh " (14.26].
Ngài là quan văn, nước Lỗ là nước nhỏ, sao dám đem binh chinh phạt theo kiểu "Thế thiên hành đạo" của Lương Sơn Bạc.? Chả trách các cường quốc ngang ngược, hiếp đáp nước nhỏ theo tinh thần "bá quyền", Sô vanh nước lớn !" Nước Lỗ nhỏ nếu mà to mạnh thì đã trở thành " sen đầm quốc tế" và Khổng Tử chỉ là một ông giáo, nếu ông có quân đội, có thế lực thì ông đã trở thành Napoleon, Hốt Tất Liệt...đem binh đánh chiếm thiên hạ. Qua việc này, chúng ta thấy Khổng Tử nông nổi, non nớt, thua trí tuệ của vua và ba đại phu kia! Thế cho nên các nhà giáo, tư tưởng gia, văn gia thì nên yên phận, đừng xông vào lãnh vực quân sự, chính trị làm gì vì không phải chuyên môn của các ngài mặc dầu một số các ngài rất giỏi như Quản Trọng, Khổng Minh, Nguyễn Trãi, Đào Duy Từ!
NGUYÊN VĂN
[14.22].子路問「事君」。子曰：「勿欺也，而犯之。」
[14.23]. 子曰：「君子上達小人下達。」
[14.24]. 子曰：「古之學者爲己今之學者爲人。」
PHIÊN ÂM
[14.22]. Tử Lộ vấn sự quân . Tử viết: "Vật khi dã, nhi phạm chi.
【14.23]. Tử viết: Quân tử thượng đạt , tiểu nhân hạ đạt .
【14.24]. Tử viết , cổ chi học giả vi kỷ , kim chi học giả vi nhân .
DỊCH NGHĨA
[14.22]. ( KHổng Tử dạy: Tôi phải trung thành với vua). Tử Lộ hỏi về việc thờ vua. Khổng Tử nói: Đừng lừa dối vua. Vua sai lầm thì phải dùng trực ngôn can gián, đừng sợ mất lòng.
[14.23]. Khổng Tử nói" Bậc quân tử thì đạt mức cao, còn tiểu nhân thì đạt mức thấp mà thôi.
[14.24]. Khổng tử nói: Người đời xưa vì mình mà học đạo; người đời nay vì người mà học đạo.
NGUYÊN VĂN
[14.25]. 蘧伯玉使人於孔子。孔子與之坐，而問焉。曰：「夫子何爲？」對曰：「夫子欲寡其過而未能也。」使者出。子曰：「使乎！使乎！」
[14.26]. 子曰：「不在其位，不謀其政。」 曾子曰：「君子思不出其位。」
[14.27]. 子曰：「君子恥其言而過其行。」
PHIÊN ÂM
[ 14.25]. Cừ Bá Ngọc sử nhân ư Khổng tử . Khổng tử dữ chi tọa , nhi vấn yên , viết : phu tử hà vi . Đối viết , phu tử dục quả kỳ quá , nhi vị năng dã , sử giả xuất , tử viết , sử hồ , sử hồ .
【14.26]. Tử viết: bất tại kỳ vị , bất mưu kỳ chánh . Tằng tử viết : quân tử tư bất xuất kỳ vị .
【14.27】. Tử viết: quân tử sỉ kỳ ngôn nhi quá kỳ hành .
DỊCH NGHĨA
[14.25]. Cừ Bá NGọc sai sứ giả đến thăm Khổng Tử. Khổng Tử mời khách ngồi, rồi hỏi: " Thầy ngươi ở nhà làm gì?
Khách đáp: Thầy tôi hằng ngày muốn bớt dần những điều lầm lỗi nhưng chưa làm được.
Khi khách đi rồi, Khổng Tử khen:" Sứ giả này khôn khéo lắm! Khôn khéo lắm!"
[14.26].Đức Khổng nói: " Nếu mình không có địa vị trong nước thì đừng lo việc chính trị của nước ấy." (Câu 14.26 giống chương Thái Bá 8.15 )
[14.27]. Tăng Tử nói: " Người quân tử lo toan việc gì cũng không ngoài địa vị của mình.
NGUYÊN VĂN
[14.28]. 子曰：「君子道者三，我無能焉：仁者不憂知者不惑勇者不懼。」子貢曰：「夫子自道也！」
[14.29]. 子貢方人。子曰：「賜也，賢乎哉？夫我則不暇！」
[14.30]. 子曰：「不患人之不己知，患其不能也。」
PHIÊN ÂM
【14.31】. Tử viết , quân tử đạo giả tam , ngã vô năng yên , nhân giả bất ưu , tri giả bất hoặc , dũng giả bất cụ . Tử Cống viết , phu tử tự đạo dã .
【14.32】. Tử Cống phương nhân. Tử viết , tứ dã hiền hồ tai , phu ngã tắc bất hạ .
【14.33】. Tử viết: bất hoạn nhân chi bất kỷ tri , hoạn kỳ bất năng dã .
DỊCH NGHĨA
NGUYÊN VĂN
[14.31].子曰：「不逆詐、，不億『不信』。抑亦先覺者，是賢乎？」
[14.32]. 微生畝謂孔子曰：「丘何爲是栖栖者與？無乃爲佞乎？」孔子曰：「非敢爲佞也，疾固也。」
[14.33]. 子曰：「驥不稱其力，稱其德也。」
PHIÊN ÂM
【14.32】. Tử viết , bất nghịch trá , bất ức bất tín , ức diệc tiên giác giả , thị hiền hồ ?
{14. 33]. Vi sanh mẫu vị Khổng tử viết: Khâu hà vi thị tê tê giả dữ , vô nãi vi nịnh hồ . Khổng tử viết , phi cảm vi nịnh dã , tật cố dã .
【14.34]. Tử viết: kí , bất xưng kỳ lực , xưng kỳ đức dã .
DỊCH NGHĨA
[14.32]. Khổng Tử nói: Mình không biết có kẻ gian trá, với mình, mình không ngờ có người bội tín, với mình nhưng khi đối diện với họ thì mình biết ngay! Như vậy cũng đáng gọi là bậc hiền rồi!
[14.33]. Vi Sanh Mẫu nói với đức Khổng Tử rằng:" Ông Khâu ơi, tại sao ông cứ lo giáo hóa người đời vậy? Ông dùng lời nịnh hót người đời ư? Đức Khổng đáp: " Ta chẳng dám dùng lời khôn khéo nịnh hót, ta ghét những kẻ cố chấp!
[14.34]. Khổng Tử nói: Người ta gọi ngựa Ký không phải vì nó mạnh mà vì cái đức thuần lương (nghĩa là biết theo sự dạy bảo của con người)
____
BÌNH
Câu 14.32: Chưa chắc gặp người ta mà biết họ lừa dối hay bội tín! Dù biết cũng khó xưng là hiền nhân , nhưng đa số người trong thiên hạ sẽ bảo là người ngu cho nên bị lừa!
Câu 14.33: Tuân theo lời bậc thánh dạy dỗ thì có thể gọi là có đức hạnh nhưng nếu theo lời dạy bảo của kẻ ác thì sao gọi là có đức?
NGUYÊN VĂN
[14.35]. 或曰：「以德報怨，何如？」子曰：「何以報德？以直報怨，以德報德。」
[14.36]. 子曰：「莫我知也夫！」子貢曰：「何爲其莫知子也？」子曰：「不怨天，不尤人下學而上達;。知我者，其天乎！」
[14.37]. 公伯寮愬子路於李孫，子服景伯以吿，曰：「夫子固有惑志於公伯寮，吾力猶能逮諸市朝。」子曰：「道之將行也與？命也道之將廢也與？命也公伯寮其如命;何！」
PHIÊN ÂM
[14.35]. Hoặc viết , dĩ đức báo oán , hà như ? Tử viết : Hà dĩ báo đức ? Dĩ trực báo oán , dĩ đức báo đức .
【14.36]. Tử viết : mạc ngã tri dã phu . Tử Cống viết : hà vi kỳ mạc tri tử dã ? Tử viết , bất oán thiên , bất vưu nhân , hạ học nhi thượng đạt , tri ngã giả kỳ thiên hồ !
[14. 37]. Công Bá Liêu tố Tử Lộ ư lý tôn , tử phục cảnh bá dĩ cáo , viết , phu tử cố hữu hoặc chí ư công bá liêu , ngô lực do năng tứ chư thị triều . Tử viết: đạo chi tương hành dã dữ , mệnh dã , đạo chi tương phế dã dữ , mệnh dã , Công Bá Liêu kỳ như mệnh hà!
DỊCH NGHĨA
[14.35]. Có người hỏi: " Người ta hãm hại mình thì mình có nên lấy đức báo oán không? Khổng Tử hỏi: " Còn như người ta lấy đức ban cho mình thì mình làm sao? Nên lấy sự chính trục đáp lại oán thù, và lấy nhân đức báo đền nhân đức.
[14.36]. Khổng Tử than: "Ôi đời chẳng biết ta!" Tử Cống nói:"Tại sao thầy than chẳng ai biết ta? Khổng Tử đáp: "Ta không oán Trời, trách người" Ta học từ thấp để lên cao, biết ta chăng chỉ có trời!
[14.37]. Công Bá Liêu ( người Lỗ) nói dèm Tử Lộ với họ Quý Tôn. Tử Phục Cảnh Bá (đại phu nước Lỗ) thuật lại chuyện đó với Khổng Tử, rồi nói rằng: "Bởi Công Bá Liêu dèm pha nên họ Quý nghi ngờ Tử Lộ. Tôi đây có thế lực mạnh có thể làm cho Công Bá Liêu chết phơi thây nơi chợ hay triều đình. Đức Khổng Tử nói: " Đạo ta lưu hành được là do Trời. Đạo ta bị phế bỏ cũng là do Trời. Công Bá Liêu làm sao tránh được mạng Trời!
___
BÌNH CHÚ:
Câu 14.36. Khổng Tử nhiều lần khuyên người đời :"đừng lo đời không biết mình"(1.1; 14.17). Ấy thế mà Khổng Tử lại than thở :"Đời chẳng biết ta." Như vậy nói và làm của Khổng Tử đôi khi không giống nhau.
Câu 14.37: Ngày xưa quan đại phu phạm tội chết thì phơi thây giữa triều để làm gương cho các đại thần. Nếu cấp nhỏ hơn thì phơi thây giữa chợ để khủng bố nhân dân.
NGUYÊN VĂN
[14.37]. 子曰：「賢者辟世，其次辟地，其次辟色，其次辟言。」子曰：「作者七人矣！」
[14.38]. 子路宿於石門。晨門曰：「奚自？」子路曰：「自孔氏。」曰：「是知其不可而爲之者與？」
[14.39]. 子擊磬於衛。有荷蕢而過孔氏之門者，曰：「有心哉，擊磬乎！」旣而曰：「鄙哉，硜硜乎！莫己知也，斯已而已矣！『深則厲，淺則揭。』」子曰：「果哉！末之難矣！」
PHIÊN ÂM
【14.37】. Tử viết: , hiền giả tị thế . Kỳ thứ tịch địa . Kỳ thứ tích sắc . Kỳ thứ tích ngôn . Tử viết: tác giả thất nhân hĩ .
【14. 38】.Tử Lộ túc ư thạch môn , thần môn viết , hề tự . Tử Lộ viết , tự Khổng thị . Viết , thị tri kỳ bất khả nhi vi chi giả dữ .
【14.39】. Tử kích khánh ư Vệ , hữu hà quỹ , nhi quá khổng thị chi môn giả , viết , hữu tâm tai , kích khánh hồ .Ký , nhi viết: bỉ tai , khanh khanh hồ , mạc kỷ tri dã , tư dĩ nhi dĩ hĩ , thâm tắc lệ , thiển tắc yết . Tử viết , quả tai , mạt chi nan hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.37]. Khổng Tử nói: "( có 4 hạng ẩn dật ) : tị thế, tị địa, tị sắc và tị ngôn.
[14.38]. Khổnng Tử nói: Hiện nay nước Lỗ có bảy người ẩn dật. Tử Lộ theo thầy chu du liệt quốc, nủa đêm đến Thạch Môn ( nước Tề). Sáng sớm quan mở cổng thành thấy Tử Lộ, hỏi: :" Ông từ đâu lại? Tử Lộ đáp: "Từ họ Khổng. Quan này hỏi: Có phải ông này biết việc không thành mà vẫn làm phải không?
[1439]. Đức Khổng đánh nhạc Khánh ở nước Vệ. Có người gánh cỏ đi ngang cửa ngài trọ, than rằng: " Người đánh khánh kia có bụng lo đời thay!"
Khen xong, người ấy chê: Tiếng nhạc thô lậu quá! Đời chẳng ai biết mình thì thôi đi cho xong. (Kinh Thi có câu )" Qua rạch, qua ngòi, gặp chỗ sâu thì vén áo, chỗ cạn thì xăn quần". Nghe những lời ấy, đức Khổng nói: " Người ấy quả quyết và dứt khoát thay! Nếu chẳng vì nhân tâm thế đạo thì nào có khó khăn gì!"
___
CHÚ:
辟 Chữ này đọc tích, tịch đồng nghĩa với 避 tị là xa lánh.
- tị thế: là hạng ẩn dật, không ra làm quan.
- tị địa: bỏ ra xứ khác vì chán ghét chế độ hay đất nước loạn lạc..
-Thứ ba là tị sắc ( xa lánh người thiếu lễ nghĩa)
-Thứ tư là hạng tị ngôn là xa lánh kẻ nói không hợp ý mình, những lời thô bạo, trái luân lý đạo đức. ).
Câu 14.39: Khổng Tử đi chu du thiên hạ với số đông học trò như thế là không khôn ngoan. Thứ nhất, ông vẫn ham danh lợi, đi tìm danh lợi khắp nơi. Thứ hai ông thiếu tính toán. Phải có ai mời mới đi, không ai mời mà cứ đi bông lông như vậy là dại. Không đủ tiền tài, vàng bạc mà đi xa, đi đông tất là sẽ túng thiếu. Thời loạn lạc, đi như thế tất gặp nguy hiểm! Than ôi, đức Khổng vụng tính quá! Viên quan giữ thành Thạch Môn quả là hiểu rộng và bàn luận chính xác!
NGUYÊN VĂN
[14.40]. 子張曰：「書云：『高宗諒陰三年不言』何謂也？」子曰：「何必高宗？古之人皆
然。君薨，百官總己以聽於宰，三年。」
[14.41].子曰：「上好禮，則民易使也。」
[14.42]. 子路問「君子」。子曰：「修己以敬。」曰：「如斯而已乎？」曰：「修己以安人。」曰：「如斯而已乎？」曰：「修己以安百姓。修己以安百姓，堯舜其猶病諸。」
PHIÊN ÂM
【14.40】. Tử Trương viết: thư vân , cao tông lượng âm tam niên bất ngôn , hà vị dã? Tử viết , hà tất cao tông , cổ chi nhân giai nhiên , quân hoăng , bách quan tổng kỷ , dĩ thính ư trủng tể , tam niên .
【14.41】. Tử viết : thượng hảo lễ , tắc dân dịch sử dã .
【14.42】.Tử Lộ vấn quân tử , tử viết : tu kỷ dĩ kính . Viết : như tư nhi dĩ hồ . Viết : tu kỷ dĩ an nhân , viết , như tư nhi dĩ hồ . Viết : tu kỷ dĩ an bách tính . Tu kỷ dĩ an bách tính , Nghiêu Thuấn kỳ do bệnh chư .
DỊCH NGHĨA
[14.40]. Tử Trương hỏi: Kinh Thi có câu: " vua Cao Tông ở nhà Lương Am chịu tang ba năm, trong thời gian ấy, ngài chẳng hỏi về chính sự hoặc ra hiệu lệnh nào hết. Thầy nghĩ như thế nào?
Khổng Tử đáp: " Đợi chi đến Cao Tông, người xưa đều như vậy.Khi vua mất, vua mới ra ở nhà Lương Am, quyền haz2nh giao cho quan Trủng Tể trong ba năm.
[14.41]. Khổng Tử nói: Nếu bậc trên trọng lễ nghĩa, dân chúng sẽ dễ dàng tuân theo lệnh.
[14.42]. Tử Lộ hỏi về quân tử. Khổng Tử đáp: "Lấy sự kính trọng mà tu thân. Tử Lộ hỏi: " Chỉ có vậy sao?
Khổng tử đáp: Người quân tử tự sửa mình, nhờ đó mà trăm họ được yên. Sửa mình là để yên trăm họ, việc ấy chẳng phải dễ, dù vua Nghiêu, vua Thuấn cũng chẳng làm hoàn hảo vậy.
____
BÌNH
[14.40]. Tục tang chế ngày xưa chỉ là hình thức, chẳng ich lợi cho đời sống cá nhân và xã hội. Cắm lều hoặc nằm trên mộ ích gì, nếu mưa gió bệnh hoạn thì gọi là báo hiếu ư? Vua phế bỏ chính trị , chẳng quan tâm đến sự tồn vong của đất nước thế là hiếu ư? Nếu giặc đánh vào kinh đô, vua có nằm yên trong Lương Am hay bỏ chạy? Sĩ phu nhà nghèo về cư tang ba năm thì lấy gì sinh sống? Truyện Nguyễn Hàm Ninh về cư tang cha mà phải vào Huế dạy học độ nhật, thì rõ là tục ấy không tốt cho nước nhà vậy. Sau này, tại Việt Nam , Pháp bỏ đi là tốt! Ngày xưa, một số hiểu biết song phải im lặng, vì nói ra sợ bị đời chê là bất hiếu!
NGUYÊN VĂN
[14.43]. 原壤夷俟。子曰：「幼而不孫弟，長而無述焉，老而不死，是爲賊。」以杖叩其脛。
[14.44]. 闕黨童子將命。或問之曰：「益者與？」子曰：「吾見其居於位也，見其與先生並行也非求益者也，欲速成者也」
PHIÊN ÂM
【14.43】. Nguyên nhưỡng di sĩ , tử viết , ấu nhi bất tôn đệ , trường nhi vô thuật yên , lão nhi bất tử , thị vi tặc . Dĩ trượng khấu kỳ hĩnh .
【14.44】.Khuyết đảng đồng tử tương mệnh , hoặc vấn chi viết , ích giả dữ .Tử viết , ngô kiến kỳ cơ ư vị giả, kiến kỳ dữ tiên sanh tịnh hành giả. Phi cầu ich giả dã, dục tốc thành giả dã.
DỊCH NGHĨA
[14.43]. Nguyên Nhưỡng ngồi đợi Khổng Tử. Khổng TỬ trách: " Hồi nhỏ, người không biết kính thuận bậc tôn trưởng, lớn lên chẳng làm được gì, đến già chẳng chết đi, chỉ làm giặc cỏ thôi! Ngài bèn lấy gậy gõ vào ống chân Nguyên Nhưỡng!
[14.44]. Một gã trai trong xóm Khuyết đảng được Khổng Tử giao việc trao thư và mời khách. Có người hỏi: Gã đồng tử ấy học hành ra sao, có tiến bộ không?"
Khổng Tử đáp: "Ta thấy nó chưa biết lễ, nó cả gan ngồi vào chỗ người lớn, đi ngang hàng bậc trưởng thượng. Gã ấy chẳng muốn tiến lên từng bậc, mà muốn mau thành người cao cả.
___
BÌNH
[14.43]. Khổng Tử dạy lễ nghĩa song qua việc này, ta thấy Không Tử bất nhân,vô lễ. Là bạn già với nhau sao đối xử tàn tệ như thế? Nếu khinh miệt người ta thì đừng có gặp. Đã hẹn gặp, sao lại mắng nhiếc, kể xấu như vậy?
NGUYÊN VĂN
[15.1].衛靈公問陳於孔子。孔子對曰：「俎豆之事，則嘗聞之矣軍旅之事，未之學;也。」明日遂行。
[15.2]. 在陳絕糧。從者病，莫能興。子路慍見曰：「君子亦有窮乎？」子曰：「君子固窮小人斯濫矣;。」
[15.3]. 子曰：「賜也，女以豫爲多學而識之者與？」對曰：「然，非與？」曰：「非也！豫一以貫之。」
PHIÊN ÂM
【15.1】. Vệ Linh Công vấn trận ư Khổng tử . Khổng tử đối viết , trở đậu chi sự , tắc thường văn chi hĩ , quân lữ chi sự , vị chi học dã . Minh nhật toại hành .
【15.2】. Tại Trần tuyệt lương , tòng giả bệnh , mạc năng hưng . Tử Lộ uấn kiến viết : quân tử diệc hữu cùng hồ . Tử viết , quân tử cố cùng , tiểu nhân cùng tư lạm hĩ .
【15.3】. Tử viết: Tứ dã , nhữ dĩ dư vi đa học nhi thức chi giả dữ . Đối viết: nhiên , phi dữ . Viết : phi dã , dư nhất dĩ quán chi .
DỊCH NGHĨA
NGUYÊN VĂN
[15.4].子曰：「由，知德者鮮矣！」
[15.5]. 子曰：「無爲而治者，其舜也與！夫何爲哉？恭己正南面而已矣。」
[15.6]. 子張問「行」。子曰：「言忠信，行篤敬，雖蠻貊之邦行矣言不忠信，行不篤;敬，雖州里行乎哉？立，則見其參於前也在輿，則見期倚於衡也夫然後行！」子張書諸紳。
PHIÊN ÂM
【15.4】. Tử viết , Do , tri đức giả tiên hĩ .
【15.5】. Tử viết : vô vi nhi trì giả , kỳ thuấn dã dữ , phu hà vi tai , cung kỷ chính nam diện nhi dĩ hĩ 【15.6】. Tử Trương vấn hành . Tử viết , ngôn trung tín , hành đốc kính , tuy man mạch chi bang , hành hĩ , ngôn bất trung tín , hành bất đốc kính , tuy châu lý , hành hồ tai . Lập , tắc kiến kỳ tham ư tiền dã , tại dư , tắc kiến kỳ ỷ ư hành dã , phu nhiên hậu hành . Tử trương thư chư thân .
DỊCH NGHĨA
[15.4]. Khổng Tử nói: "Này trò Do. Chẳng mấy ai hiểu được người có đức.
[15.5]. Khổng Tử nói: Không làm gì mà nước nhà trị an, đó là vua Thuấn chứ còn ai nữa? Ngài làm gì không? Ngài chỉ cung kính, ngồi day mặt về phương Nam thôi.
[15.6]. Tử Trương hỏi về thông hành ( nghĩa là đi đâu cũng thông suốt, thuận lợi). Khổng Tử đáp: " Người nào nói giữ lời và thành thật, hành động hết dạ, và kính cẩn, dù vào xứ mọi rợ cũng thuận lợi. Còn những kẻ nói năng không trung tín, hành động không đốc kính, dầu ở thành thị hay làng xã cũng không được thông suốt. Khi đứng, cũng thấy sự trung tín trong lời nói, và sự đốc kính trong việc làm hiện ra trước mặt; khi ngồi xe cũng thấy có đức hạnh ở bên tay xe. Giũ được như vậy thì được thông hành. Tử Trương bèn ghi chép lời thầy mà đeo vào dây lưng.
NGUYÊN VĂN
[15.7]. 子曰：「直哉史魚！邦有道，如矢邦有道，如矢;。君子哉蘧伯玉！邦有道，則仕邦無道，則可卷而懷之。」
[15.8]. 子曰：「可與言，而不與之言，失人不可與言，而與之言，失言;。知者不失人，亦不失言。」
[15.9]. 子曰：「志士仁人，無求生以害仁，有殺身以成仁。」
PHIÊN ÂM
【5.7]. Tử viết : Trực tai Sử Ngư , bang hữu đạo như thỉ , bang hữu đạo như thỉ . Quân tử tai , Cừ Bá Ngọc , bang hữu đạo , tắc sĩ , bang vô đạo , tắc khả quyển nhi hoài chi .
【15.8】. Tử viết , khả dữ ngôn , nhi bất dữ chi ngôn , thất nhân , bất khả dữ ngôn , nhi dữ chi ngôn , thất ngôn , tri giả bất thất nhân , diệc bất thất ngôn .
【15.9】. Tử viết: chí sĩ , nhân nhân , vô cầu sanh dĩ hại nhân , hữu sát thân dĩ thành nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.7]. Khổng Tử nói" Sử quan Cừ Bá NGọc là người ngay thẳng thay! Khi nước nhà thịnh trị, ông ngay thẳng như mũi tên. Khi nước nhà loạn lạc, ông vẫn ngay thẳng như mũi tên! Ông Cừ Bá Ngọc là người quân tử. Khi nước nhà thịnh trị, ông ra làm quan, khi nước nhà ly loạn, ông ẩn dật nhưng vẫn giữ đạo đức và ghi mãi trong tâm..
[15. 8]. Khổng Tử nói": Người có thể dạy bảo được mà mình chẳng dạy bảo thì làm mất đi một người. Đối với người chẳng biết nghe mà mình dạy bảo thì uổng lời nói. Người có trí chẳng để mất một người và cũng chẳng để mất lời nói.
[15.9]. Khổng Tử nói: " Bậc có chí và có nhân không thể vì mạng sống của mình mà làm hại điều nhân. Những người này có thể tự mình quyên sanh để giữ đức nhân vậy.
NGUYÊN VĂN
[15.10]. 子貢問「爲仁」。子曰：「工欲善其事，必先利其器。居是邦也，事其大夫之賢者，友其士之仁者。」
[15.11]. 顏淵問「爲邦」。子曰：「行夏之時，乘殷之輅。服周之冕。樂則韶舞。放鄭聲，遠佞人鄭聲淫，佞人殆。」
[15.12]. 子曰：「人無遠慮，必有近憂。」
PHIÊN ÂM
【15.10】. Tử Cống vấn vi nhân . Tử viết: công dục thiện kỳ sự , tất tiên lợi kỳ khí , cư thị bang dã , sự kỳ đại phu chi hiền giả , hữu kỳ sĩ chi nhân giả .
【15.11】. Nhan Uyên vấn vi bang .Tử viết : hành hạ chi thời. Thừa ân chi lộ . Phục chu chi miện . Nhạc tắc thiều vũ 。 Phóng trịnh thanh , viễn nịnh nhân , trịnh thanh dâm , nịnh nhân đãi .
【15.12】. Tử viết: nhân vô viễn lự , tất hữu cận ưu .
DỊCH NGHĨA
[15.10]. Tử Cống hỏi về việc làm điều nhân. Khổng Tử đáp: " Một người muốn làm một món đồ tốt thì phải sắm dụng cụ tốt. Ở trong nước nên chọn bậc đại phu hiền đức mà tôn làm thầy, và nên tìm kẻ sĩ có lòng nhân mà kết nghĩa bè bạn.
[15.11]. Nhan Uyên hỏi về phép trị nước. Khổng Tử nói: " Bậc thiên tử cai trị thiên hạ nên theo lịch nhà Hạ, nên đi xe nhà Ân, đội mũ miện nhà Châu, theo nhạc Thiều, Hãy bỏ điệu ca của nước Trịnh, hãy đuổi kẻ xu nịnh. Nhạc nước Trịnh thì dâm, mà kẻ ninh thì tai hại.
[15.12].Khổng Tử nói :" Người không biết lo xa thì sẽ gặp họa gần.
NGUYÊN VĂN
[15.13].子曰：「已矣乎！吾未見好德如好色者也！」
[15.14]. 子曰：「臧文仲，其竊位者與？知柳下惠之賢，而不與立也。」
[15.15]. 子曰：「躬自厚，而薄責於人，則遠怨矣！」
PHIÊN ÂM
【15.13】. Tử viết : dĩ hĩ hồ , ngô vị kiến hảo đức như hảo sắc giả dã
【15.14】. Tử viết: Tang Văn Trọng , kỳ thiết vị giả dữ , tri liễu hạ huệ chi hiền , nhi bất dữ lập dã .
【15.15】. Tử viết : cung tự hậu , nhi bạc trách ư nhân , tắc viễn oán hĩ.
.
DỊCH NGHĨA
[15.13]. Khổng Tử nói: " Ôi thôi thôi! Ta chưa từng thấy ai hiếu đức bằng háo sắc.
[15.14]. Đức Khổng Tử nói: " Tạng Văn Trọng là kẻ ăn trộm chức vị phải không?. Ông ấy biết ông ông Liễu ở Hạ Huệ là người hiền mà không tiến cử vào triều.
[15.15].Khổng Tử nói": Nên trách mình nặng nề sau mới trách sơ sài người đời. Như vậy thì người ta chẳng oán mình.
NGUYÊN VĂN
[15.16].子曰：「不曰：『如之何，如之何』者，吾末如之何也已矣？」
[15.17]. 子曰：「群居終日，言不及義，好行小慧難矣哉！」
[15.18].子曰：「君子義以爲質，禮以行之，孫以出之，信以成之君子哉！」
PHIÊN ÂM
【15.16】. Tử viết: bất viết như chi hà , như chi hà giả , ngô mạt như chi hà dã dĩ hĩ .
【15.17】. Tử viết: quần cư chung nhật , ngôn bất cập nghĩa , hảo hành tiểu tuệ , nan hĩ tai .
【15.18】. Tử viết : quân tử nghĩa dĩ vi chất , lễ dĩ hành chi , tôn dĩ xuất chi , tín dĩ thành chi , quân tử tai .
DỊCH NGHĨA
[15.16]. Đức Khổng nói: " Những kẻ không biết mình phải làm gì, phải làm thế nào thì đừng mất công dạy bảo.
[15.17]. Đức Khổng nói: "Những kẻ suốt ngày tụ họp với nhau, bàn luận những chuyện không đạo nghĩa, và ưa làm theo trí nhỏ hẹp của họ, những kẻ ấy khó làm nên được việc gì.
[15.18]. Khổng Tử nói: "Người quân tử làm gì cũng lấy đạo nghĩa làm căn bản, lấy lễ mà thi hành mọi việc; lấy khiêm tốn mà xuất xử, và nhờ biết giữ chữ tín mà thành công. Làm được như vậy thì đúng là bậc quân tử!
NGUYÊN VĂN
[15.19].子曰：「君子病無能焉，不病人之不己知也。」
[15.20]. 子曰：「君子疾沒世而名不稱焉。」
[15.21].子曰：「君子求諸己小人求諸人。」
PHIÊN ÂM
【15.19】. Tử viết , quân tử bệnh vô năng yên , bất bệnh nhân chi bất kỷ tri dã .
【15.20】. Tử viết : quân tử tật một thế , nhi danh bất xưng yên .
【15.21】. Tử viết: quân tử cầu chư kỷ , tiểu nhân cầu chư nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.19]. Khổng Tử nói": Người quân tử buồn vì mình không đủ tài chứ không buồn vì đời chẳng ai hiểu mình.
Câu này giống câu 1.1; 14.32, và gần chủ đề của câu 14.37)
[15.20]. Khổng Tử nói: " Chết mà không để lại danh tiếng, ấy là điều mà người quân tử rất ghét..
[15.21]. Khổng Tử nói: "Quân tử cầu mình, tiểu nhân cầu người."
____
BÌNH
[15.20]: Ý Khổng Tử nói sống ở đời phải lập công, lập đức, có công có đức thì thiên hạ mới khen ngợi, mới lưu danh ở đời. Đó là cái danh thực. Khác với cái danh hảo, và bọn hữu danh vô thực. Những kẻ ăn bám, ăn không ngồi rồi, lười biếng, bất tài, sống như dun đế, sâu bọ, không đóng góp gì cho xã hội thì đáng khinh bỉ. Khổng Tử nói vắn tắt quá khiến cho người ta hiểu sai, cho rằng quân tử là kẻ háo danh lợi Tuy nhiên ở đời, nhiều người lập công lập đức mà không lưu lại danh thơm.
NGUYÊN VĂN
[15.22]. 子曰：「君子矜而不爭，群而不黨。」
[15.23].子曰：「君子不以言擧人不以人廢言;。」
[15.24]. 子貢問曰：「有一言而可以終身行之者乎？」子曰：「其恕乎！己所不欲，勿施於人。」
PHIÊN ÂM
【15.22】. Tử viết : quân tử căng nhi bất tranh , quần nhi bất đảng .
【15.23】. Tử viết , quân tử bất dĩ ngôn cử nhân , bất dĩ nhân phế ngôn 。
【15.24】. Tử Cống vấn viết : hữu nhất ngôn , nhi khả dĩ chung thân hành chi giả hồ . Tử viết : kỳ thứ hồ , kỷ sở bất dục , vật thi ư nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.22]. Khổng Tử nói: " Người quân tử tự chủ lấy mình, không tranh giành với ai, hợp quần với người nhưng không kết bè, kết đảng.
[15.23]. Khổng Tử nói: "Người quân tử không vì nghe lời (nịnh hót )của ai mà đề cử họ làm quan,, cũng không vì người (hèn hạ ) mà bỏ lời nói phải của họ.
[15.24]. Tử Cống hỏi: " Có câu (cách ngôn) nào hay mình có thể thero trọn đời chăng?" Khổng Tử đáp: "Đó là câu cách ngôn về sự bao dung, lượng thứ cho người. Câu ấy là " Việc gì mình không muốn, đừng làm cho người."
NGUYÊN VĂN
[15.25].子曰：「吾之於人也，誰毀誰譽？如有所譽者，其有所試矣。斯民也，三代之所以直道而行也。」
[15.26].子曰：「吾猶及史之闕文也有馬者，借人乘之今亡矣夫！」
[15.27].子曰：「巧言亂德。小不忍，則亂大謀。」
PHIÊN ÂM
[15.25]. Tử viết : ngô chi ư nhân dã thùy hủy , thùy dự , như hữu sở dự giả , kỳ hữu sở thí hĩ .tư dân dã , tam đại chi sở dĩ trực đạo nhi hành dã .
【15.26】.Tử viết: ngô do cập sử chi khuyết văn dã , hữu mã giả , tá nhân thừa chi , kim vong hĩ phu.
【15.27】. Tử viết: xảo ngôn loạn đức , tiểu bất nhẫn , tắc loạn đại mưu .
[15. 25]. Khổng Tử hỏi: Ta đối với người đời có chê ai, khen ai thái quá không? Không. Ta khen là vì thấy họ đã làm việc thiện. Nhân dân ngày nay cũng là dân thời Tam Đại (Hạ, Thương, Chu) lấy phép ngay thẳng mà đối đãi với dân
[15.26]. Đức Khổng nói rằng: " Khi niên thiếu, chính mắt ta thấy hai việc: " Một vị sử quan viết văn, đến đoạn nào phân vân thì bỏ qua mà không chép. Người kia có ngựa, cho người khác mượn cưỡi. Những hạng đó nay không còn nữa!
[15.27]. Đức Khổng Tử nói rằng : " Những lời hoa ngôn xảo ngữ làm cho loạn đức. Chẳng nhịn được việc nhỏ tất làm hư việc lớn.
NGUYÊN VĂN
[15.28]. 子曰：「衆惡之，必察焉衆好之，必察焉。」
[15.29].子曰：「人能弘道，非道弘人。」
[15.30]. 子曰：「過而不改，是謂過矣！」
PHIÊN ÂM
【15.28】.Tử viết: chúng ác chi , tất sát yên , chúng hảo chi , tất sát yên .
【15.29】.Tử viết , nhân năng hoằng đạo , phi đạo hoằng nhân .
【15.30】. Tử viết: quá nhi bất cải , thị vị quá hĩ .
DỊCH NGHĨA
[15.28]. Khổng tử nói: Khi một người bị chúng ghét, mình phải xét kỹ. Khi một người được chúng ưa, mình cũng phải quan sát.
[15.29].Khổng tử nói:' Người ta có thể phát triển đạo, nhưng đạo không làm cho con người phát triển.
[15.30].Khổng tử nói":Có lỗi mà không sửa thì thật là có lỗi.
____
BÌNH:
[15.29]. Câu này không rõ nghĩa lý. Người mở rộng đạo, điều này đúng. Tại sao đạo không mở rộng con người? Nếu đao không hoằng nhân thì nhân hoằng đạo để làm gì? Các bậc thánh triết tuyên thuyết đạo lý làm gì? Nếu đạo không giáo dục, hướng dẫn con người vào đường thiện, phát triển thiện tâm, thiện tánh và trí tuệ thì triết học, tôn giáo, luân. lý đạo đức mà làm gì.?Theo thiển kiến: " Nhân năng hoằng đạo, đạo năng hoằng nhân"! Cả hai tưong tác, tương hợp. Tuy nhiên, không phải ai học đạo đều sống thánh thiện, có kẻ thành tựu lớn, có kẻ không thành tựu hoặc thành tựu nhỏ. Con đường đạo hạnh khó lắm nhưng không phải vì thế mà phủ nhận đạo lý ho8ạc cho rằng "phi đạo hoằng nhân.".
NGUYÊN VĂN
[15.31].子曰：「吾嘗終日不食，終夜不寢，以思無益，不如學也。」
[15.32]. 子曰：「君子謀道不謀食耕也，餒在其中矣學也，祿在其中矣;;。君子憂道不憂貧。」
[15.33].子曰：「知及之，仁不能守之雖得之，必失之;。知及之，仁能守之，不莊以泣之則民不敬;。知及之，仁能守之，莊以泣之，動之不以禮未善也;。」
PHIÊN ÂM
[15.31]. Tử viết: ngô thường chung nhật bất thực , chung dạ bất tẩm , dĩ tư , vô ích , bất như học dã
【15.32]. Tử viết : quân tử mưu đạo bất mưu thực , canh dã , nỗi tại kỳ trung hĩ , học dã , lộc tại kỳ trung hĩ , quân tử ưu đạo , bất ưu bần .
【15.33】 . Tử viết: tri cập chi , nhân bất năng thủ chi , tuy đắc chi , tất thất chi . Tri cập chi , nhân năng thủ chi , bất trang dĩ lị chi , tắc dân bất kính . Tri cập chi , nhân năng thủ chi , trang dĩ lị chi , động chi bất dĩ lễ , vị thiện dã.
DỊCH NGHĨA
[15.31].Khổng tử nói: " Trước đây ta suốt ngày không ăn, cả đêm không ngủ chỉ để suy tư. Xét ra việc ấy không ich lợi gì. Lo việc học thì hơn.
[15.32].Khổng tử nói: Người quân tử lo đạo chứ không lo ăn. Người cày ruộng lo cày bừa gặp lúc mất mùa thì đói khổ. Còn kẻ sĩ khi theo học đã có bổng lộc cho nên quân tử lo đạo chứ không lo nghèo.
[15.33].Khổng tử nói: " Mình có kiến thức nhưng không có đủ lòng nhân dầu được cũng mất đi." Có trí thức, biết giữ lòng nhân nhưng không có dáng mạo trang nghiêm thì dân không kính phục. Mình có trí, có nhân, có phong thái trang trọng mà không biết lễ thì chưa phải là người cầm quyền toàn thiện.
NGUYÊN VĂN
[15.34].子曰：「君子不可小知，而可大受也小人不可大受，而可小知也;。」
[15.35].子曰：「民之於仁也，甚於水火。水火，吾見蹈而死者矣未見蹈仁而死者也;。」
[15.36].子曰：「當仁，不讓於師。」
PHIÊN ÂM
【15.35】. Tử viết : dân chi ư nhân dã , thậm ư thủy hỏa , thủy hỏa ngô kiến đạo nhi tử giả hĩ , vị kiến đạo nhân nhi tử giả dã .
【15.36】. Tử viết: đương nhân , bất nhượng ư sư .
DỊCH NGHĨA
[15.34]. Khổng tử nói: " Không thể do việc nhỏ mà luận bậc quân tử vì người quân tử có thể đảm nhiệm công việc lớn lao. Còn kẻ tiểu nhân không thể làm việc lớn nhưng làm việc nhỏ có thể xuất sắc.
[15.35]. Khổng tử nói: " Dân cần đức nhân hơn là nước với lửa. Tuy nhiên, có người sa vào lửa nước mà chết chứ chưa thấy ai chết vì nhân nghĩa bao giờ.
[15. 36].Khổng tử nói: " Làm điều nhân thì nên tranh đua đừng nhường ai dầu là thầy của mình.
NGUYÊN VĂN
[15.37].子曰：「君子貞而不諒。」
[15.38]. 子曰：「事君敬其事而後其食。」
[15.39].子曰：「有教無類。」
PHIÊN ÂM
【15.38】. Tử viết: Sự quân kính kỳ sự , nhi hậu kỳ thực .
【15.39】. Tử viết: Hữu giáo , vô loại .
DỊCH NGHĨA
[15.37].Khổng tử nói: " Người quân tử phải quyết tâm giữ thành tín, chứ không phải giữ sơ sài.
[15.38].Khổng tử nói: " Thờ vua thì phải làm tròn bổn phận sau mới tính chuyện lương bổng.
[15.39.Khổng tử nói: " Dạy người thì không phân biệt ( xấu tốt, thiện ác, tuổi tác, tôn giáo, địa phương, chủng tộc...)
___
CHÚ:
[15.37].君子貞而不諒。」Sách Trung Quốc giảng nghĩa: 孔子說：“君子守信，但不拘于小信。” và bản Anh văn dịch là: The Master said, 'The superior man is correctly firm, and not firm merely.'
NGUYÊN VĂN
[15.40]. 子曰：「道不同，不相爲謀。」
[15.41]. 子曰：「辭，達而已矣！」
[15.42]. 師冕見。及階，子曰：「階也！」及席，子曰：「席也！」皆坐，子吿之曰：「某在斯！某在斯！」師冕出，子張問曰：「與師言之道與？」子曰：「然，固相師之道也。」
PHIÊN ÂM
【15.40】. Tử viết: đạo bất đồng , bất tương vi mưu .
【15.41】 Tử viết: từ , đạt nhi dĩ hĩ .
【15.42】. Sư Miện kiến , cập giai , tử viết : giai dã . Cập tịch , tử viết : tịch dã . Giai tọa , tử cáo chi viết: mỗ tại tư , mỗ tại tư . Sư Miện xuất , Tử Trương vấn viết , dữ sư ngôn chi đạo dữ . Tử viết , nhiên , cố tương sư chi đạo dã .
DỊCH NGHĨA
[15.40].Khổng tử nói: " Không đồng đạo ( cùng chí hướng, cùng quan điểm...) thì khó cùng nhau mưu tính công việc.
[15.41].Khổng tử nói: " Nót đạt ý ( người ta hiểu) là được ( không cần trau chuốt, dài dòng).
[15.42]. Ông thầy Miện ( người mù dạy nhạc) thăm KhổngTử. Khi ông sắp bước lên thềm, KHổng Tử nói: "Thềm đây". Khi ông đến gần chiếu, Khổng Tử nói :Chiếu đây. Khi ngồi rồi, Khổng TỬ giới thiệu quan khách với ông Miện: Ông X ngồi đậy, ông Y ngồi đây... Khi ông Miện đi rồi, Tử Trương hỏi: Phải chăng đây là cách nói chuyện với nhạc sư? Khổng Tử đáp: Phải. Đó là cách thức dắt dẫn người mù..
NGUYÊN VĂN
[14.4].子曰：「有德者，必有言有言者，不必有德;。仁者，必有勇勇者，不必有仁;。」
[14.5]. 南宮适問於孔子曰：「羿善射，奡盪舟，俱不得其死然。禹稷躬稼而有天下。」夫子不答。南宮适出，子曰：「君子哉若人！尚德哉若人！」
[14.6]. 子曰：「君子而不仁者有矣夫？未有小人而仁者也！」
PHIÊN ÂM
[14.4]. Tử viết : hữu đức giả , tất hữu ngôn , hữu ngôn giả , bất tất hữu đức , nhân giả , tất hữu dũng , dũng giả , bất tất hữu nhân .
[14.5]. Nam Cung Quát vấn ư Khổng tử viết: Nghệ thiện xạ , Ngạo đãng chu , câu bất đắc kỳ tử nhiên , Vũ Tắc cung giá , nhi hữu thiên hạ phu tử bất đáp . Nam Cung Quát xuất . Tử viết : quân tử tai nhược nhân , thượng đức tai nhược nhân .
[14.6]. Tử viết: Quân tử nhi bất nhân giả, hữu hỉ phù! Vị hữu tiểu nhân nhi nhân giả dã!
DỊCH NGHĨA
[14.4]. Khổng Tử nói: " Người có đức ắt có tài ngôn ngữ, người có tài ngôn ngữ chưa chắc có đức. Người có nhân thì có lòng dũng cảm, người dũng cảm chưa chắc có nhân.
[14.5]. Nam Cung Quát hỏi Khổng Tử: " Ông Nghệ (ngày xưa nổi tiếng ) thiện xạ; ông Nghiệu có sức mạnh kéo thuyền trên cạn thế mà cả hai bất đắc kỳ tử. Ông Vũ, ông Tắc tự mình cày ruộng, thế mà sau được thiên hạ, (Xin thầy cho biết ý kiến của thầy về các việc này). Đức Khổng chẳng đáp. Khi Nam Cung Quát lui ra, đức Khổng mới nói với đệ tử: " Người ấy là bậc quân tử! Người ấy rất chuộng đức.
[14.6]. Đức Khổng Tử nói : Người quân tử có khi là kẻ bất nhân chứ kẻ tiểu nhân chưa bao giờ làm được điều nhân.
NGUYÊN VĂN
[14.7].子曰：「愛之，能勿勞乎？忠焉，能勿誨乎？」
[14.8].子曰：「爲命：裨諶草創之，世叔討論之，行人子羽修飾之，東里子產潤色之。」
[14.9]. 或問「子產」。子曰：「惠人也。」問「子西」。曰：「彼哉彼哉！」問「管仲」。曰：「人也，奪伯氏駢邑三百，飯疏食，沒齒，無怨言。」
PHIÊN ÂM
[ 14.7]. Tử viết: Ái chi , năng vật lao hồ? Trung yên , năng vật hối (1) hồ ?
【14.8】.Tử viết : vi mệnh , Bì Kham thảo sang chi , Thế Thúc thảo luận chi , hành nhân Tử Vũ tu sức chi , Đông lý Tử Sản nhuận sắc chi .
[14.9]. Hoặc vấn Tử Sản . Tử viết: Huệ nhân dã . Vấn Tử Tây . Viết: bỉ tai bỉ tai . Vấn Quản Trọng . Viết , nhân dã , đoạt bá thị biền ấp tam bách , phạn sơ thực , một xỉ , vô oán ngôn .
DỊCH NGHĨA
[14.7]. ( Cha mẹ ) thương con nên thường để cho nó ra công học hành. (Tôi ) trung nên lo việc dạy bảo, khuyên can.
[14.8]. Khổng Tử nói: " Tuân mệnh vua (Trịnh gửi thư cho các nước lân cận, ) ông Tỳ Thầm soạn bản thảo, rồi ông Thế Thúc tra cứu kinh điển, rồi ông quan hành nhân ( phụ trách tiếp khách) sửa lại câu văn, cuối cùng ông Tử Sản ở Đông Lý nhuận sắc cho hoàn mỹ.
[14.9]. Có người hỏi Tử Sản là người thế nào. Khổng Tử đáp: "Đó là thường ra ân huệ cho dân. Hỏi về Tử Tây, Khổng Tử đáp: "Người ấy! Người ấy..." Hỏi về Quản Trọng, Khổng Tử đáp: Người ấy ( có công ôn với dân Tề cho nên dân Tề bị Tề Hoàn Công lấy ba trăm mẫu đất Biền phong cho Quản Trọng mà dân chẳng oán than!
___
(1).Hối 誨 : Dạy bảo, lấy lời mà dạy gọi là hối. Như giáo hối 教誨 dạy bảo khuyên răn. Câu này nghĩa rộng. Bậc tôi trung có thể lo đào tạo thế hệ sau và khuyên can vua khi vua sai lầm.
NGUYÊN VĂN
[14.10].子曰：「貧而無怨，難富而無驕，易。」
[14.11]. 子曰：「孟公綽，爲趙魏老則優，不可以爲滕薛大夫。」
[14.12]. 子路問「成人」。子曰：「若臧武仲之知，公綽之不欲，卞莊子之勇，冉求之藝，文之以禮樂亦可以爲成人矣！;」曰：「今之成人者，何必然？見利思義，見危授命，久要不忘平生之言亦可以爲成人矣！」
PHIÊN ÂM
[ 14.10]. Tử viết : bần nhi vô oán , nan ; phú nhi vô kiêu , dị .
【14.11】. Tử viết : Mạnh Công Xước , vi Triệu, Ngụy lão tắc ưu , bất khả dĩ vi Đằng ,Tiết đại phu .
[14.12]. Tử Lộ vấn thành nhân . Tử viết : Nhược Tang Vũ Trọng chi tri , Công Xước chi bất dục , Biện Trang tử chi dũng , Nhiễm Cầu chi nghệ , văn chi dĩ lễ nhạc , diệc khả dĩ vi thành nhân hĩ . Viết: kim chi thành nhân giả , hà tất nhiên , kiến lợi tư nghĩa , kiến nguy thụ mệnh , cửu yếu bất vong bình sanh chi ngôn , diệc khả dĩ vi thành nhân hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.10]. Đức Khổng Tử nói: Giàu có mà không kiêu căng thì dễ, nhưng nghèo khổ mà không oán trách thì khó lắm.
[14.11]. Đức Khổng Tử nói: " Mạnh Công Xước ( đại phu nước Lỗ) nếu làm gia thần cho họ Triệu, họ Nguỵ ( quan khanh nước Tấn thì được nhưng làm cho nước Đằng, nước Tiết thì tài chẳng đủ.
[14.12]. Tử Lộ hỏi về sự thành nhân. Khổng Tử nói" Nếu ai có trí như Tang Vô Trọng, thanh liêm như Mạnh Công Xước, dõng cảm như Trang Tử dất Biện và tài nghệ như Nhiễm Cầu là những người có văn , lễ nhạc thì có thể gọi là thành nhân ( tức là người hoàn hảo.). Ngài nói tiếp: " Những bậc thành nhân đời nay hà tất phải có đủ các tài đức đó! Nếu ai thấy lợi mà không quên nghĩa, thấy thế nguy mà dám hy sinh, đã húa hẹn thì không quên lời, người như vậy cũng đáng gọi là bậc thành nhơn rồi!
NGUYÊN VĂN
[14.13].子問「公叔文子」於公明賈，曰：「信乎？夫子不言不笑不取乎？」公明賈對曰：「以吿者過也！夫子時然後言，人不厭其言樂然後笑，人不厭其笑義然後取，人不厭其取。」子曰：「其然！豈其然乎？」
[14.14].子曰：「臧武仲以防，求爲後於魯，雖曰不要君，吾不信也。」
[14.15].子曰：「晉文公譎而不正齊桓公正而不譎。」
PHIÊN ÂM
[14.13]. Tử vấn Công Thúc Văn Tử ư Công Minh Giả viết , tín hồ ? Phu tử bất ngôn bất tiếu , bất thủ hồ . Công Minh Cổ đối viết , dĩ cáo giả quá dã . Phu tử thời nhiên hậu ngôn , nhân bất yếm kỳ ngôn , nhạc nhiên hậu tiếu , nhân bất yếm kỳ tiếu , nghĩa nhiên hậu thủ , nhân bất yếm kỳ thủ . Tử viết , kỳ nhiên , khởi kỳ nhiên hồ .
[14.14]. Tử viết: Tang Vũ Trọng , dĩ Phòng cầu vi hậu ư Lỗ , tuy viết bất yếu quân , ngô bất tín dã . [14.15]. Tử viết: Tấn Văn Công quyệt nhi bất chánh , Hoàn công chánh nhi bất quyệt .
DỊCH NGHĨA
[14.13]. Khổng Tử hỏi về Công Thúc Văn Tử ( đại phu nước Vệ) với một người nước Vệ là Công Minh Giả rằng : "Thầy ngươi không hay nói, không hay cười, không nhận món chi hết, có phải như vậy chăng?
Công Minh Giả đáp: " Tin đồn đó không đúng sự thật lắm. Lúc cần nói thì thầy tôi nói, cho nên người nghe không chán; Có vui thì thầy tôi mới cười, cho nên người ta thấy cười mà chẳng chán; Còn phải nghĩa thì thầy tôi mới nhận, cho nên người ta thấy nhận mà chẳng chán. Đức Khổng hỏi: "Thật vậy không? Có phải vậy không?
[14.14]. Đức Khổng nói: "Tang Vô Trọng chiếm đất Phường trong nước Lổ mà yêu cầu vua Lỗ để con cháu họ họ Tang cai trị đất này. Dẫu cho ông ấy nói không hiếp vua, ta chẳng tin.
[14.15]. Đức Khổng nói: "Vua Văn Công nước Tấn quỷ quyệt và không chính đại, còn vua Hoàn Công thì chánh đại và không quỷ quyệt.
NGUYÊN VĂN
[14.16]. 子路曰：「桓公殺公子糾，召忽死之，管仲不死。」曰：「未仁乎！」子曰：「桓公九合諸侯，不以兵車，管仲之力也。如其仁！如其仁！」
[14.17].子貢曰：「管仲非仁者與？桓公殺公子糾，不能死，又相之。」子曰：「管仲相桓公，霸諸侯，一匡天下，民到于今受其賜。微管仲，吾其被髮左衽矣！豈若匹夫匹婦之爲諒也，自經於溝瀆，而莫之知也！」
[14.18].公叔文子之臣大夫僎，與文子同升諸公。子聞之曰：「可以爲矣！」
PHIÊN ÂM
【14.16]. Tử Lộ viết : Hoàn Công sát công tử Củ , Triệu Hốt tử chi , Quản Trọng bất tử , viết : vị nhân hồ ? Tử viết: Hoàn Công cửu hiệp chư hầu , bất dĩ binh xa , Quản Trọng chi lực dã , như kỳ nhân , như kỳ nhân .
【14.17]. Tử Cống viết: Quản Trọng phi nhân giả dữ , Hoàn Công sát công tử Củ , bất năng tử , hựu tương chi . Tử viết , Quản trọng tương Hoàn Công , phách chư hầu , nhất khuông thiên hạ , dân đáo vu kim , thụ kỳ tứ .Vi Quản Trọng , ngô kỳ bị phát tả nhẫm hĩ . Khởi nhược thất phu thất phụ chi vi lượng dã , tự kinh ư câu độc , nhi mạc chi tri dã .
【14.18]. Công Thúc Văn Tử chi thần , đại phu soạn , dữ văn tử đồng thăng chư công . Tử văn chi viết , khả dĩ vi hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.16]. Tử Lộ hỏi: Vua Hoàn công giết công tử Củ ( em Hoàn Công vì tranh quyền, bề tôi của công tử Củ có Thiệu Hốt và Quản Trọng). Thiệu Hốt tự tử, còn Quản Trọng không tự tử (sau làm tể tướng cho Hoàn công nữa). Như vậy, bảo (Quản Trọng) là nhân sao được? Khổng Tử đáp: "Tề Hoàn công thống nhất chín nước chư hầu mà không dùng binh đao. Đó là do sức Quản Trọng. Thế chẳng đáng là bậc nhân nghĩa sao?
[14.17]. Tử Cống nói: " Quản Trọng chẳng phải bất nhân sao? Hoàn công giết công tử Củ, chẳng chết theo chúa lại theo phò Hoàn công! Khổng Tử nói: " Quản Trọng làm tể tướng cho Hoàn Công, giúp Hoàn công thành bá chủ chư hầu. Chính nhờ tài cai trị mà thiên hạ được yên ổn, dân chúng hưởng ân đức. Nếu không có Quản Trọng thì chúng ta phải gióc tóc, vắt vạt áo bên tả như giống mọi rợ. Sao lại như kẻ thất phu vì lòng trung nhỏ hẹp mà tự treo cổ bên ngòi lạch, thành ra đời chẳng ai biết mình sao?
[14.18]. Đại phu Soạn lúc còn làm gia thần cho Công Thúc Văn Tử (đại phu nước Vệ) được đi ngang hàng với Văn Tử khi vào triều. Khổng tử khen: " Người ta đặt thụy của Công Thúc là văn thì đúng quá!
___
BÌNH:
Câu 14.17 Khổng Tử tỏ ra có tinh thần " cách mạng", không phải ngu trung, nhưng từ điểm này, ta thấy quan điểm về chữ trung của Khổng Tử không thống nhất. Ông theo người đời bênh Quản Trọng trong khi hai cao đệ của ông chỉ trích Quản Trọng bất trung.
Quản Trọng có tài nhưng bất trung, chạy theo thế lực mạnh. Ông có tài nhưng không có đức! Hơn nữa, đọc câu cuối, ta thấy Khổng Tử hám danh. Việc ông từ quan rồi chạy khắp nơi chính là do hám danh lợi.Lời nói của ông trong câu này trái với Luận Ngữ : Nhân bất tri, nhi bất uẩn, bất diệc quân tử hồ! (1.1)
NGUYÊN VĂN
[14.19]. 子言衛靈公之無道也，康子曰：「夫如是，奚而不喪？」孔子曰：「仲叔圉治賓客，祝鮀治宗廟，王孫賈治軍旅夫如是，奚其喪？;」
[14.20].子曰：「其言之不怍，則爲之也難！」
[14.21]. 陳成子弒簡公。孔子沐浴而朝，吿於哀公曰：「陳恆弒其君，請討之。」公曰：「吿夫三子。」孔子曰：「以吾從大夫之後，不敢不吿也！君曰：『吿夫三子。』者！」之三子吿，不可。孔子曰：「以吾從大夫子後，不敢不吿也！」
PHIÊN ÂM
[14.19]. Tử ngôn : Vệ Linh Công chi vô đạo dã . Khang Tử viết: phu như thị , hề nhi bất tang . Khổng tử viết: Trọng thúc ngữ trì tân khách , Chúc Đà trì tông miếu , Vương tôn Cổ trì quân lữ , phu như thị , hề kỳ tang .
【14.20]. Tử viết: Kỳ ngôn chi bất tạc , tắc vi chi dã nan .
【14.21】. Trần Thành tử thí Giản Công .Khổng tử mộc dục nhi triều , cáo ư Ai Công viết: Trần Hằng thí kỳ quân , thỉnh thảo chi . Công viết , cáo phu tam tử . Khổng Tử viết : dĩ ngô tòng đại phu chi hậu , bất cảm bất cáo dã , quân viết : cáo phu tam tử giả . chi tam tử cáo , bất khả , Khổng tử viết : dĩ ngô tòng đại phu chi hậu , bất cảm bất cáo dã .
DỊCH NGHĨA
[14.19]. Khổng Tử nói Vệ Linh Công là ông vua vô đạo. Quý Khang Tử (đại phu nước Lỗ) bèn hỏi Khổng Tử:" Vua như vậy sao lại không mất nước?" Khổng Tử đáp: " Vua vô đạo nhưng biết dùng người ( như) Trọng Thúc Ngữ lo tiếp khách, Chúc Đà tế lễ, Vương Tôn Giả trông coi binh bị. (Biết dùng người ) như thế nên không mất nước, mất ngôi.
[14.20]. Ai khoe khoang mà không xấu hổ thì khó làm được như nói.
[14.21]. Trần Thành Tử ( đại phu nước Tề ) giết vua Giản công. Khổng Tử tắm gội xong, vào thưa với Lỗ Ai Công: "Trần Hằng ( tên Trần Thành Tử ) giết vua, xin chúa thượng đem binh trừng phạt. Vua Ai công bảo: " Khanh nên đến nói cho ba nhà đại phu nghe đi". Khổng Tử nói một mình: Ta tuy không còn làm quan, vẫn là đại phu, nghe chuyện tày trời đó không lẽ không tâu vua. Sao vua lại bảo ta đến cho ba nhà kia hay? Ngài bèn đến ba nhà đại phu, cả ba đều chẳng tán thành ý ngài. Khổng Tử bèn nói một mình: " Bởi ta là quan đại phu nên chẳng dám im lặng nên phải lên tiếng vậy"
____
BÌNH
[14.21]. Khổng Tử đã cáo quan mà còn hăng hái việc triều đình! Ngài làm việc dư thừa vậy. Chính Khổng Tử đã nói :" bất tại kỳ vị , bất mưu kỳ chánh " (14.26].
Ngài là quan văn, nước Lỗ là nước nhỏ, sao dám đem binh chinh phạt theo kiểu "Thế thiên hành đạo" của Lương Sơn Bạc.? Chả trách các cường quốc ngang ngược, hiếp đáp nước nhỏ theo tinh thần "bá quyền", Sô vanh nước lớn !" Nước Lỗ nhỏ nếu mà to mạnh thì đã trở thành " sen đầm quốc tế" và Khổng Tử chỉ là một ông giáo, nếu ông có quân đội, có thế lực thì ông đã trở thành Napoleon, Hốt Tất Liệt...đem binh đánh chiếm thiên hạ. Qua việc này, chúng ta thấy Khổng Tử nông nổi, non nớt, thua trí tuệ của vua và ba đại phu kia! Thế cho nên các nhà giáo, tư tưởng gia, văn gia thì nên yên phận, đừng xông vào lãnh vực quân sự, chính trị làm gì vì không phải chuyên môn của các ngài mặc dầu một số các ngài rất giỏi như Quản Trọng, Khổng Minh, Nguyễn Trãi, Đào Duy Từ!
NGUYÊN VĂN
[14.22].子路問「事君」。子曰：「勿欺也，而犯之。」
[14.23]. 子曰：「君子上達小人下達。」
[14.24]. 子曰：「古之學者爲己今之學者爲人。」
PHIÊN ÂM
[14.22]. Tử Lộ vấn sự quân . Tử viết: "Vật khi dã, nhi phạm chi.
【14.23]. Tử viết: Quân tử thượng đạt , tiểu nhân hạ đạt .
【14.24]. Tử viết , cổ chi học giả vi kỷ , kim chi học giả vi nhân .
DỊCH NGHĨA
[14.22]. ( KHổng Tử dạy: Tôi phải trung thành với vua). Tử Lộ hỏi về việc thờ vua. Khổng Tử nói: Đừng lừa dối vua. Vua sai lầm thì phải dùng trực ngôn can gián, đừng sợ mất lòng.
[14.23]. Khổng Tử nói" Bậc quân tử thì đạt mức cao, còn tiểu nhân thì đạt mức thấp mà thôi.
[14.24]. Khổng tử nói: Người đời xưa vì mình mà học đạo; người đời nay vì người mà học đạo.
NGUYÊN VĂN
[14.25]. 蘧伯玉使人於孔子。孔子與之坐，而問焉。曰：「夫子何爲？」對曰：「夫子欲寡其過而未能也。」使者出。子曰：「使乎！使乎！」
[14.26]. 子曰：「不在其位，不謀其政。」 曾子曰：「君子思不出其位。」
[14.27]. 子曰：「君子恥其言而過其行。」
PHIÊN ÂM
[ 14.25]. Cừ Bá Ngọc sử nhân ư Khổng tử . Khổng tử dữ chi tọa , nhi vấn yên , viết : phu tử hà vi . Đối viết , phu tử dục quả kỳ quá , nhi vị năng dã , sử giả xuất , tử viết , sử hồ , sử hồ .
【14.26]. Tử viết: bất tại kỳ vị , bất mưu kỳ chánh . Tằng tử viết : quân tử tư bất xuất kỳ vị .
【14.27】. Tử viết: quân tử sỉ kỳ ngôn nhi quá kỳ hành .
DỊCH NGHĨA
[14.25]. Cừ Bá NGọc sai sứ giả đến thăm Khổng Tử. Khổng Tử mời khách ngồi, rồi hỏi: " Thầy ngươi ở nhà làm gì?
Khách đáp: Thầy tôi hằng ngày muốn bớt dần những điều lầm lỗi nhưng chưa làm được.
Khi khách đi rồi, Khổng Tử khen:" Sứ giả này khôn khéo lắm! Khôn khéo lắm!"
[14.26].Đức Khổng nói: " Nếu mình không có địa vị trong nước thì đừng lo việc chính trị của nước ấy." (Câu 14.26 giống chương Thái Bá 8.15 )
[14.27]. Tăng Tử nói: " Người quân tử lo toan việc gì cũng không ngoài địa vị của mình.
NGUYÊN VĂN
[14.28]. 子曰：「君子道者三，我無能焉：仁者不憂知者不惑勇者不懼。」子貢曰：「夫子自道也！」
[14.29]. 子貢方人。子曰：「賜也，賢乎哉？夫我則不暇！」
[14.30]. 子曰：「不患人之不己知，患其不能也。」
PHIÊN ÂM
【14.31】. Tử viết , quân tử đạo giả tam , ngã vô năng yên , nhân giả bất ưu , tri giả bất hoặc , dũng giả bất cụ . Tử Cống viết , phu tử tự đạo dã .
【14.32】. Tử Cống phương nhân. Tử viết , tứ dã hiền hồ tai , phu ngã tắc bất hạ .
【14.33】. Tử viết: bất hoạn nhân chi bất kỷ tri , hoạn kỳ bất năng dã .
DỊCH NGHĨA
[14.31]. Đức Khổng nói: "Đạo quân tử có ba điều mà ta không làm được một, là có nhân, nghĩa là không lo buồn; có trí tức chẳng lầm lạc; có dõng tức là không sơ sệt. Tử Cống thưa rằng: "Thầay nói khiêm đó thôi!
[14.32]. Tử Cống hay bình luận người ( người này hay, người kia dở) . Đức Khổng Tử nói rằng: " Trò Tứ hiền thay! Còn ta tự xét mình chưa xong, đâu có thể xét người.
[14.33]. .Đức Khổng nói: "Đừng lo người chẳng biết ta, mà hãy lo ta chẳng đủ tài đức. (Câu này hơi giống câu 1.1, và giống hoàn toàn 1.16.)[14.32]. Tử Cống hay bình luận người ( người này hay, người kia dở) . Đức Khổng Tử nói rằng: " Trò Tứ hiền thay! Còn ta tự xét mình chưa xong, đâu có thể xét người.
NGUYÊN VĂN
[14.31].子曰：「不逆詐、，不億『不信』。抑亦先覺者，是賢乎？」
[14.32]. 微生畝謂孔子曰：「丘何爲是栖栖者與？無乃爲佞乎？」孔子曰：「非敢爲佞也，疾固也。」
[14.33]. 子曰：「驥不稱其力，稱其德也。」
PHIÊN ÂM
【14.32】. Tử viết , bất nghịch trá , bất ức bất tín , ức diệc tiên giác giả , thị hiền hồ ?
{14. 33]. Vi sanh mẫu vị Khổng tử viết: Khâu hà vi thị tê tê giả dữ , vô nãi vi nịnh hồ . Khổng tử viết , phi cảm vi nịnh dã , tật cố dã .
【14.34]. Tử viết: kí , bất xưng kỳ lực , xưng kỳ đức dã .
DỊCH NGHĨA
[14.32]. Khổng Tử nói: Mình không biết có kẻ gian trá, với mình, mình không ngờ có người bội tín, với mình nhưng khi đối diện với họ thì mình biết ngay! Như vậy cũng đáng gọi là bậc hiền rồi!
[14.33]. Vi Sanh Mẫu nói với đức Khổng Tử rằng:" Ông Khâu ơi, tại sao ông cứ lo giáo hóa người đời vậy? Ông dùng lời nịnh hót người đời ư? Đức Khổng đáp: " Ta chẳng dám dùng lời khôn khéo nịnh hót, ta ghét những kẻ cố chấp!
[14.34]. Khổng Tử nói: Người ta gọi ngựa Ký không phải vì nó mạnh mà vì cái đức thuần lương (nghĩa là biết theo sự dạy bảo của con người)
____
BÌNH
Câu 14.32: Chưa chắc gặp người ta mà biết họ lừa dối hay bội tín! Dù biết cũng khó xưng là hiền nhân , nhưng đa số người trong thiên hạ sẽ bảo là người ngu cho nên bị lừa!
Câu 14.33: Tuân theo lời bậc thánh dạy dỗ thì có thể gọi là có đức hạnh nhưng nếu theo lời dạy bảo của kẻ ác thì sao gọi là có đức?
NGUYÊN VĂN
[14.35]. 或曰：「以德報怨，何如？」子曰：「何以報德？以直報怨，以德報德。」
[14.36]. 子曰：「莫我知也夫！」子貢曰：「何爲其莫知子也？」子曰：「不怨天，不尤人下學而上達;。知我者，其天乎！」
[14.37]. 公伯寮愬子路於李孫，子服景伯以吿，曰：「夫子固有惑志於公伯寮，吾力猶能逮諸市朝。」子曰：「道之將行也與？命也道之將廢也與？命也公伯寮其如命;何！」
PHIÊN ÂM
[14.35]. Hoặc viết , dĩ đức báo oán , hà như ? Tử viết : Hà dĩ báo đức ? Dĩ trực báo oán , dĩ đức báo đức .
【14.36]. Tử viết : mạc ngã tri dã phu . Tử Cống viết : hà vi kỳ mạc tri tử dã ? Tử viết , bất oán thiên , bất vưu nhân , hạ học nhi thượng đạt , tri ngã giả kỳ thiên hồ !
[14. 37]. Công Bá Liêu tố Tử Lộ ư lý tôn , tử phục cảnh bá dĩ cáo , viết , phu tử cố hữu hoặc chí ư công bá liêu , ngô lực do năng tứ chư thị triều . Tử viết: đạo chi tương hành dã dữ , mệnh dã , đạo chi tương phế dã dữ , mệnh dã , Công Bá Liêu kỳ như mệnh hà!
DỊCH NGHĨA
[14.35]. Có người hỏi: " Người ta hãm hại mình thì mình có nên lấy đức báo oán không? Khổng Tử hỏi: " Còn như người ta lấy đức ban cho mình thì mình làm sao? Nên lấy sự chính trục đáp lại oán thù, và lấy nhân đức báo đền nhân đức.
[14.36]. Khổng Tử than: "Ôi đời chẳng biết ta!" Tử Cống nói:"Tại sao thầy than chẳng ai biết ta? Khổng Tử đáp: "Ta không oán Trời, trách người" Ta học từ thấp để lên cao, biết ta chăng chỉ có trời!
[14.37]. Công Bá Liêu ( người Lỗ) nói dèm Tử Lộ với họ Quý Tôn. Tử Phục Cảnh Bá (đại phu nước Lỗ) thuật lại chuyện đó với Khổng Tử, rồi nói rằng: "Bởi Công Bá Liêu dèm pha nên họ Quý nghi ngờ Tử Lộ. Tôi đây có thế lực mạnh có thể làm cho Công Bá Liêu chết phơi thây nơi chợ hay triều đình. Đức Khổng Tử nói: " Đạo ta lưu hành được là do Trời. Đạo ta bị phế bỏ cũng là do Trời. Công Bá Liêu làm sao tránh được mạng Trời!
___
BÌNH CHÚ:
Câu 14.36. Khổng Tử nhiều lần khuyên người đời :"đừng lo đời không biết mình"(1.1; 14.17). Ấy thế mà Khổng Tử lại than thở :"Đời chẳng biết ta." Như vậy nói và làm của Khổng Tử đôi khi không giống nhau.
Câu 14.37: Ngày xưa quan đại phu phạm tội chết thì phơi thây giữa triều để làm gương cho các đại thần. Nếu cấp nhỏ hơn thì phơi thây giữa chợ để khủng bố nhân dân.
NGUYÊN VĂN
[14.37]. 子曰：「賢者辟世，其次辟地，其次辟色，其次辟言。」子曰：「作者七人矣！」
[14.38]. 子路宿於石門。晨門曰：「奚自？」子路曰：「自孔氏。」曰：「是知其不可而爲之者與？」
[14.39]. 子擊磬於衛。有荷蕢而過孔氏之門者，曰：「有心哉，擊磬乎！」旣而曰：「鄙哉，硜硜乎！莫己知也，斯已而已矣！『深則厲，淺則揭。』」子曰：「果哉！末之難矣！」
PHIÊN ÂM
【14.37】. Tử viết: , hiền giả tị thế . Kỳ thứ tịch địa . Kỳ thứ tích sắc . Kỳ thứ tích ngôn . Tử viết: tác giả thất nhân hĩ .
【14. 38】.Tử Lộ túc ư thạch môn , thần môn viết , hề tự . Tử Lộ viết , tự Khổng thị . Viết , thị tri kỳ bất khả nhi vi chi giả dữ .
【14.39】. Tử kích khánh ư Vệ , hữu hà quỹ , nhi quá khổng thị chi môn giả , viết , hữu tâm tai , kích khánh hồ .Ký , nhi viết: bỉ tai , khanh khanh hồ , mạc kỷ tri dã , tư dĩ nhi dĩ hĩ , thâm tắc lệ , thiển tắc yết . Tử viết , quả tai , mạt chi nan hĩ .
DỊCH NGHĨA
[14.37]. Khổng Tử nói: "( có 4 hạng ẩn dật ) : tị thế, tị địa, tị sắc và tị ngôn.
[14.38]. Khổnng Tử nói: Hiện nay nước Lỗ có bảy người ẩn dật. Tử Lộ theo thầy chu du liệt quốc, nủa đêm đến Thạch Môn ( nước Tề). Sáng sớm quan mở cổng thành thấy Tử Lộ, hỏi: :" Ông từ đâu lại? Tử Lộ đáp: "Từ họ Khổng. Quan này hỏi: Có phải ông này biết việc không thành mà vẫn làm phải không?
[1439]. Đức Khổng đánh nhạc Khánh ở nước Vệ. Có người gánh cỏ đi ngang cửa ngài trọ, than rằng: " Người đánh khánh kia có bụng lo đời thay!"
Khen xong, người ấy chê: Tiếng nhạc thô lậu quá! Đời chẳng ai biết mình thì thôi đi cho xong. (Kinh Thi có câu )" Qua rạch, qua ngòi, gặp chỗ sâu thì vén áo, chỗ cạn thì xăn quần". Nghe những lời ấy, đức Khổng nói: " Người ấy quả quyết và dứt khoát thay! Nếu chẳng vì nhân tâm thế đạo thì nào có khó khăn gì!"
___
CHÚ:
辟 Chữ này đọc tích, tịch đồng nghĩa với 避 tị là xa lánh.
- tị thế: là hạng ẩn dật, không ra làm quan.
- tị địa: bỏ ra xứ khác vì chán ghét chế độ hay đất nước loạn lạc..
-Thứ ba là tị sắc ( xa lánh người thiếu lễ nghĩa)
-Thứ tư là hạng tị ngôn là xa lánh kẻ nói không hợp ý mình, những lời thô bạo, trái luân lý đạo đức. ).
Câu 14.39: Khổng Tử đi chu du thiên hạ với số đông học trò như thế là không khôn ngoan. Thứ nhất, ông vẫn ham danh lợi, đi tìm danh lợi khắp nơi. Thứ hai ông thiếu tính toán. Phải có ai mời mới đi, không ai mời mà cứ đi bông lông như vậy là dại. Không đủ tiền tài, vàng bạc mà đi xa, đi đông tất là sẽ túng thiếu. Thời loạn lạc, đi như thế tất gặp nguy hiểm! Than ôi, đức Khổng vụng tính quá! Viên quan giữ thành Thạch Môn quả là hiểu rộng và bàn luận chính xác!
NGUYÊN VĂN
[14.40]. 子張曰：「書云：『高宗諒陰三年不言』何謂也？」子曰：「何必高宗？古之人皆
然。君薨，百官總己以聽於宰，三年。」
[14.41].子曰：「上好禮，則民易使也。」
[14.42]. 子路問「君子」。子曰：「修己以敬。」曰：「如斯而已乎？」曰：「修己以安人。」曰：「如斯而已乎？」曰：「修己以安百姓。修己以安百姓，堯舜其猶病諸。」
PHIÊN ÂM
【14.40】. Tử Trương viết: thư vân , cao tông lượng âm tam niên bất ngôn , hà vị dã? Tử viết , hà tất cao tông , cổ chi nhân giai nhiên , quân hoăng , bách quan tổng kỷ , dĩ thính ư trủng tể , tam niên .
【14.41】. Tử viết : thượng hảo lễ , tắc dân dịch sử dã .
【14.42】.Tử Lộ vấn quân tử , tử viết : tu kỷ dĩ kính . Viết : như tư nhi dĩ hồ . Viết : tu kỷ dĩ an nhân , viết , như tư nhi dĩ hồ . Viết : tu kỷ dĩ an bách tính . Tu kỷ dĩ an bách tính , Nghiêu Thuấn kỳ do bệnh chư .
DỊCH NGHĨA
[14.40]. Tử Trương hỏi: Kinh Thi có câu: " vua Cao Tông ở nhà Lương Am chịu tang ba năm, trong thời gian ấy, ngài chẳng hỏi về chính sự hoặc ra hiệu lệnh nào hết. Thầy nghĩ như thế nào?
Khổng Tử đáp: " Đợi chi đến Cao Tông, người xưa đều như vậy.Khi vua mất, vua mới ra ở nhà Lương Am, quyền haz2nh giao cho quan Trủng Tể trong ba năm.
[14.41]. Khổng Tử nói: Nếu bậc trên trọng lễ nghĩa, dân chúng sẽ dễ dàng tuân theo lệnh.
[14.42]. Tử Lộ hỏi về quân tử. Khổng Tử đáp: "Lấy sự kính trọng mà tu thân. Tử Lộ hỏi: " Chỉ có vậy sao?
Khổng tử đáp: Người quân tử tự sửa mình, nhờ đó mà trăm họ được yên. Sửa mình là để yên trăm họ, việc ấy chẳng phải dễ, dù vua Nghiêu, vua Thuấn cũng chẳng làm hoàn hảo vậy.
____
BÌNH
[14.40]. Tục tang chế ngày xưa chỉ là hình thức, chẳng ich lợi cho đời sống cá nhân và xã hội. Cắm lều hoặc nằm trên mộ ích gì, nếu mưa gió bệnh hoạn thì gọi là báo hiếu ư? Vua phế bỏ chính trị , chẳng quan tâm đến sự tồn vong của đất nước thế là hiếu ư? Nếu giặc đánh vào kinh đô, vua có nằm yên trong Lương Am hay bỏ chạy? Sĩ phu nhà nghèo về cư tang ba năm thì lấy gì sinh sống? Truyện Nguyễn Hàm Ninh về cư tang cha mà phải vào Huế dạy học độ nhật, thì rõ là tục ấy không tốt cho nước nhà vậy. Sau này, tại Việt Nam , Pháp bỏ đi là tốt! Ngày xưa, một số hiểu biết song phải im lặng, vì nói ra sợ bị đời chê là bất hiếu!
NGUYÊN VĂN
[14.43]. 原壤夷俟。子曰：「幼而不孫弟，長而無述焉，老而不死，是爲賊。」以杖叩其脛。
[14.44]. 闕黨童子將命。或問之曰：「益者與？」子曰：「吾見其居於位也，見其與先生並行也非求益者也，欲速成者也」
PHIÊN ÂM
【14.43】. Nguyên nhưỡng di sĩ , tử viết , ấu nhi bất tôn đệ , trường nhi vô thuật yên , lão nhi bất tử , thị vi tặc . Dĩ trượng khấu kỳ hĩnh .
【14.44】.Khuyết đảng đồng tử tương mệnh , hoặc vấn chi viết , ích giả dữ .Tử viết , ngô kiến kỳ cơ ư vị giả, kiến kỳ dữ tiên sanh tịnh hành giả. Phi cầu ich giả dã, dục tốc thành giả dã.
DỊCH NGHĨA
[14.43]. Nguyên Nhưỡng ngồi đợi Khổng Tử. Khổng TỬ trách: " Hồi nhỏ, người không biết kính thuận bậc tôn trưởng, lớn lên chẳng làm được gì, đến già chẳng chết đi, chỉ làm giặc cỏ thôi! Ngài bèn lấy gậy gõ vào ống chân Nguyên Nhưỡng!
[14.44]. Một gã trai trong xóm Khuyết đảng được Khổng Tử giao việc trao thư và mời khách. Có người hỏi: Gã đồng tử ấy học hành ra sao, có tiến bộ không?"
Khổng Tử đáp: "Ta thấy nó chưa biết lễ, nó cả gan ngồi vào chỗ người lớn, đi ngang hàng bậc trưởng thượng. Gã ấy chẳng muốn tiến lên từng bậc, mà muốn mau thành người cao cả.
___
BÌNH
[14.43]. Khổng Tử dạy lễ nghĩa song qua việc này, ta thấy Không Tử bất nhân,vô lễ. Là bạn già với nhau sao đối xử tàn tệ như thế? Nếu khinh miệt người ta thì đừng có gặp. Đã hẹn gặp, sao lại mắng nhiếc, kể xấu như vậy?
衛靈公第十五
NGUYÊN VĂN
[15.1].衛靈公問陳於孔子。孔子對曰：「俎豆之事，則嘗聞之矣軍旅之事，未之學;也。」明日遂行。
[15.2]. 在陳絕糧。從者病，莫能興。子路慍見曰：「君子亦有窮乎？」子曰：「君子固窮小人斯濫矣;。」
[15.3]. 子曰：「賜也，女以豫爲多學而識之者與？」對曰：「然，非與？」曰：「非也！豫一以貫之。」
PHIÊN ÂM
【15.1】. Vệ Linh Công vấn trận ư Khổng tử . Khổng tử đối viết , trở đậu chi sự , tắc thường văn chi hĩ , quân lữ chi sự , vị chi học dã . Minh nhật toại hành .
【15.2】. Tại Trần tuyệt lương , tòng giả bệnh , mạc năng hưng . Tử Lộ uấn kiến viết : quân tử diệc hữu cùng hồ . Tử viết , quân tử cố cùng , tiểu nhân cùng tư lạm hĩ .
【15.3】. Tử viết: Tứ dã , nhữ dĩ dư vi đa học nhi thức chi giả dữ . Đối viết: nhiên , phi dữ . Viết : phi dã , dư nhất dĩ quán chi .
DỊCH NGHĨA
[15.1]. Vệ Linh Công hỏi về chiến trận. Ngài đáp: "Tôi thường nghe việc lễ nhạc, cúng tế, còn việc chiến trận thì chưa học. Hôm sau, Khổng Tử bỏ mà đi.
[15.2]. Tại Trần, Khổng Tử hết lương thực, các học trò đi theo ngài đều bị bệnh, chẳng ai đứng dậy nổi. Tử Lộ tức giận, vào thưa cùng Khổng Tử: " Bậc quân tử mà cũng gặp cảnh khốn cùng sao?"
Khổng Tử nói" Người quân tử cũng gặp lúc khốn cùng. Còn tiểu nhân gặp khốn cùng thì làm càn.
[15.3]. Đức Khổng Tử kêu Tử Cống mà dạy: " Này trò Tứ. Ngươi cũng cho ta học nhiều nhớ nhiều phải không? Tử Cống đáp: " Chẳng phải vậy sao hở thầy?" Khổng Tưừ đáp: Chẳng phải vậy. Ta nắm lấy một một đầu mối mà thông suốt tất cả. ( Giống chương Lý nhân: Ngô đạo nhất dĩ quán chi 4.15).
[15.2]. Tại Trần, Khổng Tử hết lương thực, các học trò đi theo ngài đều bị bệnh, chẳng ai đứng dậy nổi. Tử Lộ tức giận, vào thưa cùng Khổng Tử: " Bậc quân tử mà cũng gặp cảnh khốn cùng sao?"
Khổng Tử nói" Người quân tử cũng gặp lúc khốn cùng. Còn tiểu nhân gặp khốn cùng thì làm càn.
[15.3]. Đức Khổng Tử kêu Tử Cống mà dạy: " Này trò Tứ. Ngươi cũng cho ta học nhiều nhớ nhiều phải không? Tử Cống đáp: " Chẳng phải vậy sao hở thầy?" Khổng Tưừ đáp: Chẳng phải vậy. Ta nắm lấy một một đầu mối mà thông suốt tất cả. ( Giống chương Lý nhân: Ngô đạo nhất dĩ quán chi 4.15).
NGUYÊN VĂN
[15.4].子曰：「由，知德者鮮矣！」
[15.5]. 子曰：「無爲而治者，其舜也與！夫何爲哉？恭己正南面而已矣。」
[15.6]. 子張問「行」。子曰：「言忠信，行篤敬，雖蠻貊之邦行矣言不忠信，行不篤;敬，雖州里行乎哉？立，則見其參於前也在輿，則見期倚於衡也夫然後行！」子張書諸紳。
PHIÊN ÂM
【15.4】. Tử viết , Do , tri đức giả tiên hĩ .
【15.5】. Tử viết : vô vi nhi trì giả , kỳ thuấn dã dữ , phu hà vi tai , cung kỷ chính nam diện nhi dĩ hĩ 【15.6】. Tử Trương vấn hành . Tử viết , ngôn trung tín , hành đốc kính , tuy man mạch chi bang , hành hĩ , ngôn bất trung tín , hành bất đốc kính , tuy châu lý , hành hồ tai . Lập , tắc kiến kỳ tham ư tiền dã , tại dư , tắc kiến kỳ ỷ ư hành dã , phu nhiên hậu hành . Tử trương thư chư thân .
DỊCH NGHĨA
[15.4]. Khổng Tử nói: "Này trò Do. Chẳng mấy ai hiểu được người có đức.
[15.5]. Khổng Tử nói: Không làm gì mà nước nhà trị an, đó là vua Thuấn chứ còn ai nữa? Ngài làm gì không? Ngài chỉ cung kính, ngồi day mặt về phương Nam thôi.
[15.6]. Tử Trương hỏi về thông hành ( nghĩa là đi đâu cũng thông suốt, thuận lợi). Khổng Tử đáp: " Người nào nói giữ lời và thành thật, hành động hết dạ, và kính cẩn, dù vào xứ mọi rợ cũng thuận lợi. Còn những kẻ nói năng không trung tín, hành động không đốc kính, dầu ở thành thị hay làng xã cũng không được thông suốt. Khi đứng, cũng thấy sự trung tín trong lời nói, và sự đốc kính trong việc làm hiện ra trước mặt; khi ngồi xe cũng thấy có đức hạnh ở bên tay xe. Giũ được như vậy thì được thông hành. Tử Trương bèn ghi chép lời thầy mà đeo vào dây lưng.
NGUYÊN VĂN
[15.7]. 子曰：「直哉史魚！邦有道，如矢邦有道，如矢;。君子哉蘧伯玉！邦有道，則仕邦無道，則可卷而懷之。」
[15.8]. 子曰：「可與言，而不與之言，失人不可與言，而與之言，失言;。知者不失人，亦不失言。」
[15.9]. 子曰：「志士仁人，無求生以害仁，有殺身以成仁。」
PHIÊN ÂM
【5.7]. Tử viết : Trực tai Sử Ngư , bang hữu đạo như thỉ , bang hữu đạo như thỉ . Quân tử tai , Cừ Bá Ngọc , bang hữu đạo , tắc sĩ , bang vô đạo , tắc khả quyển nhi hoài chi .
【15.8】. Tử viết , khả dữ ngôn , nhi bất dữ chi ngôn , thất nhân , bất khả dữ ngôn , nhi dữ chi ngôn , thất ngôn , tri giả bất thất nhân , diệc bất thất ngôn .
【15.9】. Tử viết: chí sĩ , nhân nhân , vô cầu sanh dĩ hại nhân , hữu sát thân dĩ thành nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.7]. Khổng Tử nói" Sử quan Cừ Bá NGọc là người ngay thẳng thay! Khi nước nhà thịnh trị, ông ngay thẳng như mũi tên. Khi nước nhà loạn lạc, ông vẫn ngay thẳng như mũi tên! Ông Cừ Bá Ngọc là người quân tử. Khi nước nhà thịnh trị, ông ra làm quan, khi nước nhà ly loạn, ông ẩn dật nhưng vẫn giữ đạo đức và ghi mãi trong tâm..
[15. 8]. Khổng Tử nói": Người có thể dạy bảo được mà mình chẳng dạy bảo thì làm mất đi một người. Đối với người chẳng biết nghe mà mình dạy bảo thì uổng lời nói. Người có trí chẳng để mất một người và cũng chẳng để mất lời nói.
[15.9]. Khổng Tử nói: " Bậc có chí và có nhân không thể vì mạng sống của mình mà làm hại điều nhân. Những người này có thể tự mình quyên sanh để giữ đức nhân vậy.
NGUYÊN VĂN
[15.10]. 子貢問「爲仁」。子曰：「工欲善其事，必先利其器。居是邦也，事其大夫之賢者，友其士之仁者。」
[15.11]. 顏淵問「爲邦」。子曰：「行夏之時，乘殷之輅。服周之冕。樂則韶舞。放鄭聲，遠佞人鄭聲淫，佞人殆。」
[15.12]. 子曰：「人無遠慮，必有近憂。」
PHIÊN ÂM
【15.10】. Tử Cống vấn vi nhân . Tử viết: công dục thiện kỳ sự , tất tiên lợi kỳ khí , cư thị bang dã , sự kỳ đại phu chi hiền giả , hữu kỳ sĩ chi nhân giả .
【15.11】. Nhan Uyên vấn vi bang .Tử viết : hành hạ chi thời. Thừa ân chi lộ . Phục chu chi miện . Nhạc tắc thiều vũ 。 Phóng trịnh thanh , viễn nịnh nhân , trịnh thanh dâm , nịnh nhân đãi .
【15.12】. Tử viết: nhân vô viễn lự , tất hữu cận ưu .
DỊCH NGHĨA
[15.10]. Tử Cống hỏi về việc làm điều nhân. Khổng Tử đáp: " Một người muốn làm một món đồ tốt thì phải sắm dụng cụ tốt. Ở trong nước nên chọn bậc đại phu hiền đức mà tôn làm thầy, và nên tìm kẻ sĩ có lòng nhân mà kết nghĩa bè bạn.
[15.11]. Nhan Uyên hỏi về phép trị nước. Khổng Tử nói: " Bậc thiên tử cai trị thiên hạ nên theo lịch nhà Hạ, nên đi xe nhà Ân, đội mũ miện nhà Châu, theo nhạc Thiều, Hãy bỏ điệu ca của nước Trịnh, hãy đuổi kẻ xu nịnh. Nhạc nước Trịnh thì dâm, mà kẻ ninh thì tai hại.
[15.12].Khổng Tử nói :" Người không biết lo xa thì sẽ gặp họa gần.
NGUYÊN VĂN
[15.13].子曰：「已矣乎！吾未見好德如好色者也！」
[15.14]. 子曰：「臧文仲，其竊位者與？知柳下惠之賢，而不與立也。」
[15.15]. 子曰：「躬自厚，而薄責於人，則遠怨矣！」
PHIÊN ÂM
【15.13】. Tử viết : dĩ hĩ hồ , ngô vị kiến hảo đức như hảo sắc giả dã
【15.14】. Tử viết: Tang Văn Trọng , kỳ thiết vị giả dữ , tri liễu hạ huệ chi hiền , nhi bất dữ lập dã .
【15.15】. Tử viết : cung tự hậu , nhi bạc trách ư nhân , tắc viễn oán hĩ.
.
DỊCH NGHĨA
[15.13]. Khổng Tử nói: " Ôi thôi thôi! Ta chưa từng thấy ai hiếu đức bằng háo sắc.
[15.14]. Đức Khổng Tử nói: " Tạng Văn Trọng là kẻ ăn trộm chức vị phải không?. Ông ấy biết ông ông Liễu ở Hạ Huệ là người hiền mà không tiến cử vào triều.
[15.15].Khổng Tử nói": Nên trách mình nặng nề sau mới trách sơ sài người đời. Như vậy thì người ta chẳng oán mình.
NGUYÊN VĂN
[15.16].子曰：「不曰：『如之何，如之何』者，吾末如之何也已矣？」
[15.17]. 子曰：「群居終日，言不及義，好行小慧難矣哉！」
[15.18].子曰：「君子義以爲質，禮以行之，孫以出之，信以成之君子哉！」
PHIÊN ÂM
【15.16】. Tử viết: bất viết như chi hà , như chi hà giả , ngô mạt như chi hà dã dĩ hĩ .
【15.17】. Tử viết: quần cư chung nhật , ngôn bất cập nghĩa , hảo hành tiểu tuệ , nan hĩ tai .
【15.18】. Tử viết : quân tử nghĩa dĩ vi chất , lễ dĩ hành chi , tôn dĩ xuất chi , tín dĩ thành chi , quân tử tai .
DỊCH NGHĨA
[15.16]. Đức Khổng nói: " Những kẻ không biết mình phải làm gì, phải làm thế nào thì đừng mất công dạy bảo.
[15.17]. Đức Khổng nói: "Những kẻ suốt ngày tụ họp với nhau, bàn luận những chuyện không đạo nghĩa, và ưa làm theo trí nhỏ hẹp của họ, những kẻ ấy khó làm nên được việc gì.
[15.18]. Khổng Tử nói: "Người quân tử làm gì cũng lấy đạo nghĩa làm căn bản, lấy lễ mà thi hành mọi việc; lấy khiêm tốn mà xuất xử, và nhờ biết giữ chữ tín mà thành công. Làm được như vậy thì đúng là bậc quân tử!
NGUYÊN VĂN
[15.19].子曰：「君子病無能焉，不病人之不己知也。」
[15.20]. 子曰：「君子疾沒世而名不稱焉。」
[15.21].子曰：「君子求諸己小人求諸人。」
PHIÊN ÂM
【15.19】. Tử viết , quân tử bệnh vô năng yên , bất bệnh nhân chi bất kỷ tri dã .
【15.20】. Tử viết : quân tử tật một thế , nhi danh bất xưng yên .
【15.21】. Tử viết: quân tử cầu chư kỷ , tiểu nhân cầu chư nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.19]. Khổng Tử nói": Người quân tử buồn vì mình không đủ tài chứ không buồn vì đời chẳng ai hiểu mình.
Câu này giống câu 1.1; 14.32, và gần chủ đề của câu 14.37)
[15.20]. Khổng Tử nói: " Chết mà không để lại danh tiếng, ấy là điều mà người quân tử rất ghét..
[15.21]. Khổng Tử nói: "Quân tử cầu mình, tiểu nhân cầu người."
____
BÌNH
[15.20]: Ý Khổng Tử nói sống ở đời phải lập công, lập đức, có công có đức thì thiên hạ mới khen ngợi, mới lưu danh ở đời. Đó là cái danh thực. Khác với cái danh hảo, và bọn hữu danh vô thực. Những kẻ ăn bám, ăn không ngồi rồi, lười biếng, bất tài, sống như dun đế, sâu bọ, không đóng góp gì cho xã hội thì đáng khinh bỉ. Khổng Tử nói vắn tắt quá khiến cho người ta hiểu sai, cho rằng quân tử là kẻ háo danh lợi Tuy nhiên ở đời, nhiều người lập công lập đức mà không lưu lại danh thơm.
NGUYÊN VĂN
[15.22]. 子曰：「君子矜而不爭，群而不黨。」
[15.23].子曰：「君子不以言擧人不以人廢言;。」
[15.24]. 子貢問曰：「有一言而可以終身行之者乎？」子曰：「其恕乎！己所不欲，勿施於人。」
PHIÊN ÂM
【15.22】. Tử viết : quân tử căng nhi bất tranh , quần nhi bất đảng .
【15.23】. Tử viết , quân tử bất dĩ ngôn cử nhân , bất dĩ nhân phế ngôn 。
【15.24】. Tử Cống vấn viết : hữu nhất ngôn , nhi khả dĩ chung thân hành chi giả hồ . Tử viết : kỳ thứ hồ , kỷ sở bất dục , vật thi ư nhân .
DỊCH NGHĨA
[15.22]. Khổng Tử nói: " Người quân tử tự chủ lấy mình, không tranh giành với ai, hợp quần với người nhưng không kết bè, kết đảng.
[15.23]. Khổng Tử nói: "Người quân tử không vì nghe lời (nịnh hót )của ai mà đề cử họ làm quan,, cũng không vì người (hèn hạ ) mà bỏ lời nói phải của họ.
[15.24]. Tử Cống hỏi: " Có câu (cách ngôn) nào hay mình có thể thero trọn đời chăng?" Khổng Tử đáp: "Đó là câu cách ngôn về sự bao dung, lượng thứ cho người. Câu ấy là " Việc gì mình không muốn, đừng làm cho người."
NGUYÊN VĂN
[15.25].子曰：「吾之於人也，誰毀誰譽？如有所譽者，其有所試矣。斯民也，三代之所以直道而行也。」
[15.26].子曰：「吾猶及史之闕文也有馬者，借人乘之今亡矣夫！」
[15.27].子曰：「巧言亂德。小不忍，則亂大謀。」
PHIÊN ÂM
[15.25]. Tử viết : ngô chi ư nhân dã thùy hủy , thùy dự , như hữu sở dự giả , kỳ hữu sở thí hĩ .tư dân dã , tam đại chi sở dĩ trực đạo nhi hành dã .
【15.26】.Tử viết: ngô do cập sử chi khuyết văn dã , hữu mã giả , tá nhân thừa chi , kim vong hĩ phu.
【15.27】. Tử viết: xảo ngôn loạn đức , tiểu bất nhẫn , tắc loạn đại mưu .
DỊCH NGHĨA
[15. 25]. Khổng Tử hỏi: Ta đối với người đời có chê ai, khen ai thái quá không? Không. Ta khen là vì thấy họ đã làm việc thiện. Nhân dân ngày nay cũng là dân thời Tam Đại (Hạ, Thương, Chu) lấy phép ngay thẳng mà đối đãi với dân
[15.26]. Đức Khổng nói rằng: " Khi niên thiếu, chính mắt ta thấy hai việc: " Một vị sử quan viết văn, đến đoạn nào phân vân thì bỏ qua mà không chép. Người kia có ngựa, cho người khác mượn cưỡi. Những hạng đó nay không còn nữa!
[15.27]. Đức Khổng Tử nói rằng : " Những lời hoa ngôn xảo ngữ làm cho loạn đức. Chẳng nhịn được việc nhỏ tất làm hư việc lớn.
NGUYÊN VĂN
[15.28]. 子曰：「衆惡之，必察焉衆好之，必察焉。」
[15.29].子曰：「人能弘道，非道弘人。」
[15.30]. 子曰：「過而不改，是謂過矣！」
PHIÊN ÂM
【15.28】.Tử viết: chúng ác chi , tất sát yên , chúng hảo chi , tất sát yên .
【15.29】.Tử viết , nhân năng hoằng đạo , phi đạo hoằng nhân .
【15.30】. Tử viết: quá nhi bất cải , thị vị quá hĩ .
DỊCH NGHĨA
[15.28]. Khổng tử nói: Khi một người bị chúng ghét, mình phải xét kỹ. Khi một người được chúng ưa, mình cũng phải quan sát.
[15.29].Khổng tử nói:' Người ta có thể phát triển đạo, nhưng đạo không làm cho con người phát triển.
[15.30].Khổng tử nói":Có lỗi mà không sửa thì thật là có lỗi.
____
BÌNH:
[15.29]. Câu này không rõ nghĩa lý. Người mở rộng đạo, điều này đúng. Tại sao đạo không mở rộng con người? Nếu đao không hoằng nhân thì nhân hoằng đạo để làm gì? Các bậc thánh triết tuyên thuyết đạo lý làm gì? Nếu đạo không giáo dục, hướng dẫn con người vào đường thiện, phát triển thiện tâm, thiện tánh và trí tuệ thì triết học, tôn giáo, luân. lý đạo đức mà làm gì.?Theo thiển kiến: " Nhân năng hoằng đạo, đạo năng hoằng nhân"! Cả hai tưong tác, tương hợp. Tuy nhiên, không phải ai học đạo đều sống thánh thiện, có kẻ thành tựu lớn, có kẻ không thành tựu hoặc thành tựu nhỏ. Con đường đạo hạnh khó lắm nhưng không phải vì thế mà phủ nhận đạo lý ho8ạc cho rằng "phi đạo hoằng nhân.".
NGUYÊN VĂN
[15.31].子曰：「吾嘗終日不食，終夜不寢，以思無益，不如學也。」
[15.32]. 子曰：「君子謀道不謀食耕也，餒在其中矣學也，祿在其中矣;;。君子憂道不憂貧。」
[15.33].子曰：「知及之，仁不能守之雖得之，必失之;。知及之，仁能守之，不莊以泣之則民不敬;。知及之，仁能守之，莊以泣之，動之不以禮未善也;。」
PHIÊN ÂM
[15.31]. Tử viết: ngô thường chung nhật bất thực , chung dạ bất tẩm , dĩ tư , vô ích , bất như học dã
【15.32]. Tử viết : quân tử mưu đạo bất mưu thực , canh dã , nỗi tại kỳ trung hĩ , học dã , lộc tại kỳ trung hĩ , quân tử ưu đạo , bất ưu bần .
【15.33】 . Tử viết: tri cập chi , nhân bất năng thủ chi , tuy đắc chi , tất thất chi . Tri cập chi , nhân năng thủ chi , bất trang dĩ lị chi , tắc dân bất kính . Tri cập chi , nhân năng thủ chi , trang dĩ lị chi , động chi bất dĩ lễ , vị thiện dã.
DỊCH NGHĨA
[15.31].Khổng tử nói: " Trước đây ta suốt ngày không ăn, cả đêm không ngủ chỉ để suy tư. Xét ra việc ấy không ich lợi gì. Lo việc học thì hơn.
[15.32].Khổng tử nói: Người quân tử lo đạo chứ không lo ăn. Người cày ruộng lo cày bừa gặp lúc mất mùa thì đói khổ. Còn kẻ sĩ khi theo học đã có bổng lộc cho nên quân tử lo đạo chứ không lo nghèo.
[15.33].Khổng tử nói: " Mình có kiến thức nhưng không có đủ lòng nhân dầu được cũng mất đi." Có trí thức, biết giữ lòng nhân nhưng không có dáng mạo trang nghiêm thì dân không kính phục. Mình có trí, có nhân, có phong thái trang trọng mà không biết lễ thì chưa phải là người cầm quyền toàn thiện.
NGUYÊN VĂN
[15.34].子曰：「君子不可小知，而可大受也小人不可大受，而可小知也;。」
[15.35].子曰：「民之於仁也，甚於水火。水火，吾見蹈而死者矣未見蹈仁而死者也;。」
[15.36].子曰：「當仁，不讓於師。」
PHIÊN ÂM
【15.34】. Tử viết: quân tử bất khả tiểu tri , nhi khả đại thụ dã , tiểu nhân bất khả đại thụ , nhi khả tiểu tri dã .
【15.35】. Tử viết : dân chi ư nhân dã , thậm ư thủy hỏa , thủy hỏa ngô kiến đạo nhi tử giả hĩ , vị kiến đạo nhân nhi tử giả dã .
【15.36】. Tử viết: đương nhân , bất nhượng ư sư .
DỊCH NGHĨA
[15.34]. Khổng tử nói: " Không thể do việc nhỏ mà luận bậc quân tử vì người quân tử có thể đảm nhiệm công việc lớn lao. Còn kẻ tiểu nhân không thể làm việc lớn nhưng làm việc nhỏ có thể xuất sắc.
[15.35]. Khổng tử nói: " Dân cần đức nhân hơn là nước với lửa. Tuy nhiên, có người sa vào lửa nước mà chết chứ chưa thấy ai chết vì nhân nghĩa bao giờ.
[15. 36].Khổng tử nói: " Làm điều nhân thì nên tranh đua đừng nhường ai dầu là thầy của mình.
NGUYÊN VĂN
[15.37].子曰：「君子貞而不諒。」
[15.38]. 子曰：「事君敬其事而後其食。」
[15.39].子曰：「有教無類。」
PHIÊN ÂM
【15. 37】. Tử viết : Quân tử trinh , nhi bất lượng .
【15.38】. Tử viết: Sự quân kính kỳ sự , nhi hậu kỳ thực .
【15.39】. Tử viết: Hữu giáo , vô loại .
DỊCH NGHĨA
[15.37].Khổng tử nói: " Người quân tử phải quyết tâm giữ thành tín, chứ không phải giữ sơ sài.
[15.38].Khổng tử nói: " Thờ vua thì phải làm tròn bổn phận sau mới tính chuyện lương bổng.
[15.39.Khổng tử nói: " Dạy người thì không phân biệt ( xấu tốt, thiện ác, tuổi tác, tôn giáo, địa phương, chủng tộc...)
___
CHÚ:
[15.37].君子貞而不諒。」Sách Trung Quốc giảng nghĩa: 孔子說：“君子守信，但不拘于小信。” và bản Anh văn dịch là: The Master said, 'The superior man is correctly firm, and not firm merely.'
NGUYÊN VĂN
[15.40]. 子曰：「道不同，不相爲謀。」
[15.41]. 子曰：「辭，達而已矣！」
[15.42]. 師冕見。及階，子曰：「階也！」及席，子曰：「席也！」皆坐，子吿之曰：「某在斯！某在斯！」師冕出，子張問曰：「與師言之道與？」子曰：「然，固相師之道也。」
PHIÊN ÂM
【15.40】. Tử viết: đạo bất đồng , bất tương vi mưu .
【15.41】 Tử viết: từ , đạt nhi dĩ hĩ .
【15.42】. Sư Miện kiến , cập giai , tử viết : giai dã . Cập tịch , tử viết : tịch dã . Giai tọa , tử cáo chi viết: mỗ tại tư , mỗ tại tư . Sư Miện xuất , Tử Trương vấn viết , dữ sư ngôn chi đạo dữ . Tử viết , nhiên , cố tương sư chi đạo dã .
DỊCH NGHĨA
[15.40].Khổng tử nói: " Không đồng đạo ( cùng chí hướng, cùng quan điểm...) thì khó cùng nhau mưu tính công việc.
[15.41].Khổng tử nói: " Nót đạt ý ( người ta hiểu) là được ( không cần trau chuốt, dài dòng).
[15.42]. Ông thầy Miện ( người mù dạy nhạc) thăm KhổngTử. Khi ông sắp bước lên thềm, KHổng Tử nói: "Thềm đây". Khi ông đến gần chiếu, Khổng Tử nói :Chiếu đây. Khi ngồi rồi, Khổng TỬ giới thiệu quan khách với ông Miện: Ông X ngồi đậy, ông Y ngồi đây... Khi ông Miện đi rồi, Tử Trương hỏi: Phải chăng đây là cách nói chuyện với nhạc sư? Khổng Tử đáp: Phải. Đó là cách thức dắt dẫn người mù..
No comments:
Post a Comment