述而第七
NGUYÊN VĂN[7.1].子曰：「述而不作，信而好古，竊比於我老彭。」
[7.2].子曰：「默而識之，學而不厭，誨人不倦，何有於我哉？」
[7.3].子曰：「德之不修，學之不講，聞義不能徒，不善不能改，是吾憂也。」
PHIÊN ÂM
[7.2]. Tử viết: " mặc nhi thức chi , học nhi bất yếm , hối nhân bất quyện , hà hữu ư ngã tai .
[7.3].Tử viết: " đức chi bất tu , học chi bất giảng , văn nghĩa bất năng đồ , bất thiện bất năng cải , thị ngô ưu dã" .
DỊCH
[7.1]. Khổng Tử nói: " Ta thuật lại chứ không sáng tác. Ta tin đạo xưa và ngưỡng mộ người xưa. Ta so sánh ta với ông Bành Tổ."
[7.2]. Khổng Tử nói: "Trầm mặc và ghi nhớ trong lòng, học ( đạo ) không thấy chán, dạy người không biết mệt. Ba đức ấy có đủ nơi ta không?"
[7.3]. Khổng Tử nói : Thân chẳng trau đồi đạo đức, học chẳng giảng cứu tinh tường, nghe điều nghĩa mà chẳng thực hành, sai lầm mà chẳng sửa đổi, đó là những việc ta rất lo lắng.
NGUYÊN VĂN
[7.4].子之燕居，申申如也，夭夭如也。」
[7.5].子曰：「甚矣吾衰也！久矣吾不復夢見周公！」
[7.6].子曰：「志於道，據於德，依於仁，游於藝。」
PHIÊN ÂM
[7.4]. Tử chi yến cư , thân thân như dã , yêu yêu như dã .
[7.5]. Tử viết: thậm hĩ ngô suy dã , cửu hĩ , ngô bất phục mộng kiến chu công .
[7.6].Tử viết: chí ư đạo . Cứ ư đức . Y ư nhân . Du ư nghệ .
DỊCH
[7.4]. Đức Khổng Tử lúc nhàn rỗi thì dáng điệu ung dung, mặt mũi vui vẻ.
[7.5]. Khổng Tử than: " Ta đã suy nhược lắm rồi! Đã lâu ta không còn mộng thấy Chu Công!
[7.6]. Khổng Tử nói: " Để tâm vào đạo đức; giữ gìn đức hạnh; nên theo điều nhân; còn giải trí thì theo lục nghệ (lễ, nhạc,xạ, ngự,thư, số).
NGUYÊN VĂN
[7.7].子曰：「自行束脩以上，吾未嘗無誨焉。」
[7.8].子曰：「不憤不啟，不悱不發。擧一隅不以三隅反，則不復也。」
[7.9].子食於有喪者之側，未嘗飽也。子於是日哭，則不歌。
PHIÊN ÂM
[7.7]. Tử viết: Tự hành thúc tu dĩ thượng , ngô vị thường vô hối yên .
[7.8]. Tử viết , bất phẫn bất khải , bất phỉ bất phát , cử nhất ngung , bất dĩ tam ngung phản , tắc bất phục dã .
[7.9].Tử thực ư hữu tang giả chi trắc , vị thường bão dã .Tử ư thị nhật khốc , tắc bất ca .
DỊCH
[7.7].Khổng tử nói: "( Những ai xin vào học), phải làm lễ dâng một thúc ( 10 chiếc nem); thì chẳng bao giờ ta chê lễ mọn ( mà không dạy).
[7.8].Khổng tử nói: " Kẻ nào chẳng phấn chấn thì ta chẳng có thể giúp cho thông suốt. Kẻ nào chẳng cố gắng phát biểu ý kiến, thì ta chẳng khai phát cho được. Kẻ nào chỉ biết một góc mà không tìm hiểu ba góc kia, thì ta chẳng dạy kẻ ấy nữa.
[7.9]. Khổng Tử ăn tại tang gia thì ngài buồn rầu ăn chẳng no. Hôm nào Ngài đi dự đám ma (nghe ) khóc lóc, thì ngày ấy, Ngài chẳng đàn ca.
NGUYÊN VĂN
[7.10].子謂顏淵曰：「用之則行，舍之則藏，惟我與爾有是夫。」子路曰：「子行三軍，則誰與？」子曰：「暴虎馮河，死而不悔者，吾不與也。必也臨事而懼，好謀而成者也。」
[7.11].子曰：「富而可求也，誰執鞭之士，吾亦爲之。如不可求，從吾所好。」
[7.12].子之所愼：齊，戰，疾。
PHIÊN ÂM
[7.10]. Tử vị Nhan Uyên viết : dụng chi tắc hành , xá chi tắc tàng , duy ngã dữ nhĩ hữu thị phu .
Tử Lộ viết: Tử hành tam quân tắc thùy dữ . Tử viết , bạo hổ phùng hà , Tử nhi vô hối giả , ngô bất dữ dã , tất dã lâm sự nhi cụ , hảo mưu nhi thành giả dã .
[ 7.11].Tử viết: phú nhi khả cầu dã , tuy chấp tiên chi sĩ , ngô diệc vi chi , như bất khả cầu , tòng ngô sở hảo.
[7.12]. Tử chi sở thận , tề , chiến , tật .
DỊCH
[7.10].Khổng tử nói với Nhan Uyên ( Nhan Hồi ): Đời dùng (ta) thì ta hành động, đời bỏ (ta) thì ta ẩn dật. Chỉ có ta với ngươi làm được như vậy thôi. Tử Lộ hỏi: " Ví như thầy đem quân ra trận, thầy sẽ chọn ai theo phò tá? Đức Khổng đáp: " Những kẻ tay không đánh hổ, không dùng thuyền mà lội qua sông, chết chẳng hối hận, ta chẳng cho những kẻ ấy theo ta. Ta chọn những ai biết lo sợ, dè dặt, biết mưu tính sao cho thành công."
[7.11].Khổng tử nói: Nếu muốn giàu mà được, dầu cho làm kẻ (cầm roi) đánh xe, ta cũng làm. Còn như muốn mà không được, thì ta cứ theo sở thích của ta.[7.12].Khổng tử có ba điều thận trọng là trai giới, chiến tranh và bệnh t6ạt.
NGUYÊN VĂN
[7.13].子在齊聞韶，三月不知肉味，曰：「不圖爲樂之至於斯也。」
[7.14].冉有曰：「夫子爲衛君乎？」子貢曰：「諾吾將問之;。」入，曰：「伯夷﹑叔齊何人也？」曰：「古之賢人也。」曰：「怨乎？」曰：「求仁而得仁，又何怨？」出，曰：「夫子不爲也。」
[7.15].子曰：「飯疏食飮水，曲肱而枕之，樂亦在其中矣。不義而富且貴，於我如浮雲。」
PHIÊN ÂM
[7.13]. Tử tại Tề văn thiều , tam nguyệt bất tri nhục vị , viết , bất đồ vi nhạc chi chí ư tư dã .
[7.14].Nhiễm Hữu viết: Phu tử vi vệ quân hồ . Tử cống viết , nặc , ngô tương vấn chi . Nhập viết , Bá Di , Thúc Tề , hà nhân dã . Viết: cổ chi hiền nhân dã . Viết: oán hồ . Viết: cầu nhân nhi đắc nhân , hựu hà oán . Xuất viết: phu tử bất vi dã .
[7.15].Tử viết: phạn sơ thực ẩm thủy , khúc quăng nhi chẩm chi , nhạc diệc tại kỳ trung hĩ , bất nghĩa nhi phú thả quý , ư ngã như phù vân .
DỊCH
[7.13].Khổng tử ở tại nước Tề nghe nhạc Thiều. Trong mấy tháng nghiên cứu nhạc ấy, Ngài thích thú đến nỗi không biết mùi thịt. Ngài khen rằng : " Ta không ngờ vua Thuấn làm nhạc ấy tuyệt vời như thế!
[7.14]. Nhiễm Hữu hỏi Tử Cống rằng :" Thầy ra giúp nước Vệ (1) không? Tử Cống đáp: " Để tôi đi hỏi thầy".
Tử Cống vào hỏi Khổng Tử: "Bá Di, Thúc Tề là người thế nào?"Khổng tử nói: " Là người hiền đời xưa.
- Hai ông ấy có oán trách rằng họ chẳng được làm vua chăng?
- Cầu điều nhân được điều nhân, còn oán trách gì nữa!
Tử Cống nói với Nhiễm Hữu: " Thầy ta chẳng giúp vua nước Vệ."
[7.15].Khổng tử nói : "Ăn cơm gạo thô, uống nước lã, co cánh tay gối đầu, sống trong cảnh đó nên lấy làm vui. Đối với ta, làm điều bất nghĩa mà phú và quý ta xem như là phù vân.
____
CHÚ:
(1).Lúc này Khổng Tử ở nước Vệ. Trước đây, Vệ Linh Công trục xuất thái tử Khoái Quý. Sau khi Linh Công mất, đình thần lập con của Khoái Quý là Triếp lên ngôi. Khoái Quý lúc bấy giờ ở Tấn, được Tấn đem về làm vua. Triếp bèn cất quân đánh cha. Nhiễm Hữu sợ Khổng Tử giúp Triếp.
NGUYÊN VĂN
[7.16].子曰：「加我數年，五十以學易，可以無大過矣。」
[7.17].子所雅言，詩﹑書﹑執禮，皆雅言也。
[7.18].葉公問孔子於子路，子路不對。子曰：「女奚不曰，其爲人也，發憤忘食，樂以忘憂，不知老之將至云爾。」
PHIÊN ÂM
[7.16]. Tử viết: gia ngã sổ niên , ngũ thập dĩ học dịch , khả dĩ vô đại quá hĩ .
[7.17].Tử sở nhã ngôn , thi , thư , chấp lễ , giai nhã ngôn dã .
[7.18].Diệp công vấn khổng tử ư tử lộ , tử lộ bất đối . Tử viết: nữ ( nhữ ) hề bất viết , kỳ vi nhân dã , phát phẫn vong thực , nhạc dĩ vong ưu , bất tri lão chi tương chí vân nhĩ .
DỊCH
[7.16].Khổng tử nói: Nếu trời cho ta sống thêm vài năm nữa đặng học Dịch thì ta có thể không phạm lỗi lớn.
[7.17].Khổng tử thường giảng dạy Thi, Thư, Lễ .Đó là ba kinh ngài thường giảng dạy.
[7.18]. Diệp công hỏi Tử Lộ: "Đức Khổng là người thế nào? Tử Lộ chẳng đáp. Khổng Tử biết được bèn nói với Tử Lộ: " Sao ngươi không đáp như vầy:" Ấy là người phấn khởi theo đạo lý mà quên ăn, vui đạo lý mà quên buồn; say đạo lý mà quên tuổi già sắp đến."
NGUYÊN VĂN[7.19].子曰：「我非生而知之者，好古，敏以求之者也。」
[7.20].子不語怪，力，亂，神。
[7.21].子曰：「三人行，必有我師焉：擇其善者而從之，其不善者而改之。」
PHIÊN ÂM
[7.20]. Tử bất ngữ , quái , lực , loạn , thần .
[7.21]. Tử viết: tam nhân hành , tất hữu ngã sư yên , trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi , kỳ bất thiện giả nhi cải chi .
DỊCH
[7.19].Khổng tử nói: "Chẳng phải ta sanh ra đã hiểu đạo lý. Vì thích (thánh hiền ) đời xưa mà cố gắng cầu đạo lý.
[7.20].Khổng tử không giảng bốn điều: quái dị, dõng lực, phản loạn, quỷ thần.
[7.21].Khổng tử nói: " Trong ba người đi đường, tất có kẻ làm thầy mình. Bắt chước điều lành của người thiện, sửa đổi điều sai lầm của kẻ bất thiện..
NGUYÊN VĂN
[7.22].子曰：「天生德於豫，桓魋其如豫何？」
[7.23].子曰：「二三子以我爲隱乎？吾無隱乎爾。吾無行而不與二三子者，是丘也。」
[7.24].子以四教：文，行，忠，信。
PHIÊN ÂM
[7.23]. Tử viết , nhị tam tử , dĩ ngã vi ẩn hồ , ngô vô ẩn hồ nhĩ , ngô vô hành nhi bất dữ nhị tam tử giả , thị khâu dã ,
[7.24]. Tử dĩ tứ giáo , văn , hành , trung , tín .
DỊCH[7.22].Khổng tử nói: Trời sanh ta là người có đức, Hoàn Khôi làm gì được ta!
[7.23].Khổng tử nói: " Các trò tưởng rằng ta có điều giấu diếm ư? Ta chẳng giấu diếm gì cả. Ta chẳng làm điều gì mà chẳng cho các trò hay. Khâu này là như vậy đó.
[7.24].Khổng tử dạy các học trò bốn môn: " văn chương, đức hạnh, trung trực, thành tín.
NGUYÊN VĂN
[7.25].子曰：「聖人，吾不得而見之矣得見君子者，斯可矣;。」子曰：「善人，吾不得而見之矣得見有恆者，斯可矣;。亡而爲有，虛而爲盈，約而爲泰，難乎有恆矣。」
[7.26].子釣而不綱，弋不射宿。
[7.27].子曰：「蓋有不知而作之者，我無是也。多聞，擇其善者而從之,多見而識之知;;之次也。」
PHIÊN ÂM
[7.25].Tử viết: " thánh nhân ngô bất đắc nhi kiến chi hĩ , đắc kiến quân tử giả , tư khả hĩ . Tử viết:
thiện nhân ngô bất đắc nhi kiến chi hĩ , đắc kiến hữu hằng giả , tư khả hĩ .Vong nhi vi hữu , hư nhi vi doanh , ước nhi vi thái , nan hồ hữu hằng hĩ .
[7.26]. Tử điếu nhi bất cương , dặc bất xạ túc .
[7.27].Tử viết , cái hữu bất tri nhi tác chi giả , ngã vô thị dã . Đa văn , trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi , đa kiến nhi thức chi , tri , chi thứ dã .
DỊCH
[7.25].Khổng tử nói: " Bực thánh nhân thì ta chưa được thấy, nếu thấy được người quân tử thì thật là tốt. Bậc thiện nhân thì ta không được thấy, nếu được thấy bậc "hữu hằng" thì khá quá.. Kẻ nào không mà xưng là có, trống rỗng mà xưng đầy đủ, tự mình tằn tiện mà khoe rộng rãi, kẻ ấy không đáng gọi là bậc "hữu hằng".[7.26].Khổng tử nói: Ta chỉ câu cá chứ không bủa lưới. Ta chỉ bắn con chim đang bay, không bắn con chim đang ngủ.
[7.27].Khổng tử nói: Có những kẻ không biết mà làm càn, ta không phải như vậy. Nghe nhiều thì ta chọn điều tốt mà theo. Thấy nhiều thì ta ghi nằm lòng, có như vậy mới đáng bậc thứ tri.
NGUYÊN VĂN
[7.28].互鄉難與言，童子見，門人惑。子曰：「與其進也，不與其退也，唯何甚？人潔己以進，與其潔也，不保其往也。」
[7.29].子曰：「仁遠乎哉？我欲仁，斯仁至矣。」
[7.30].陳司敗問昭公知禮乎，孔子曰：「知禮。」孔子退，揖巫馬期而進之，曰：「吾聞君子不黨，君子亦黨乎？君取於吳，爲同姓，謂之吳孟子。君而知禮，孰不知禮？」巫馬期以吿。子曰：「丘也幸，苟有過，人必知之。」
PHIÊN ÂM
[7.28].Hỗ hương nan dữ ngôn , đồng tử kiến , môn nhân hoặc . Tử viết: dữ kỳ tiến dã , bất dữ kỳ thối dã , duy hà thậm , nhân khiết kỷ dĩ tiến , dữ kỳ khiết dã , bất bảo kỳ vãng dã .
[7.29].Tử viết: nhân viễn hồ tai , ngã dục nhân , tư nhân chí hĩ .
[ 7.30]. Trần Tư bại vấn Chiêu công tri lễ hồ? Khổng tử viết: tri lễ . Khổng tử thối . Ấp Vu Mã Kỳ nhi tiến chi , viết: Ngô văn quân tử bất đảng , quân tử diệc đảng hồ , quân thủ ư Ngô vi đồng tính , vị chi Ngô Mạnh tử , quân nhi tri lễ , thục bất tri lễ .Vu Mã Kỳ dĩ cáo . Tử viết , Khâu dã hạnh , cẩu hữu quá , nhân tất tri chi.
DỊCH
[7.28]. Khó nói chuyện với người làng Hỗ Hương ( vì dân làng này ương ngạnh). Một chàng trẻ đến gặp Khổng Tử ( để xin nhập học ).Các học trò Khổng tử nghi ngờ chàng trai này. Khổng Tử nói :" Người ta vì lòng tinh khiết mà đến, mình nên lấy lòng tinh khiết mà đối xử, đừng chú ý đến quá khứ của người ta. Người ta đến thì mình nhận, còn khi nào họ rút lui ( hoặc mình đuổi họ) thì lại là việc khác. Cần gì phải quá đáng!
[7.29].Khổng tử nói: Điều nhân có phải ở xa ta không? Nếu ta muốn điều nhân thì điều nhân phải đến ngay với ta.
[7.30]. Quan Tư bại (Thượng thư bộ hình) nước Trần hỏi đức Khổng tử rằng :" Vua Chiêu Công
(nước Lỗ ) biết lễ chăng? Đức Khổng đáp: " Biết lễ". Đức Khổng Tử lui vào. Quan Tư bại chấp tay xá Vu Mã Kỳ (đệ tử đức Khổng ) rồi đến trước mặt Vu Mã Kỳ mà hỏi:"Tôi nghe rằng người quân tử không kết bè đảng ( thiên vị), thế mà nay người quân tử kết bè đảng ư? Vua nước Lỗ cưới con gái nước Ngô cùng họ mà kêu trại ra là bà Mạnh Tử nước Ngô. Vua nước Lỗ mà biết lễ thì ai không biết lễ?
Vu Mã Kỳ đem những lời đó trình Khổng Tử. Ngài nói: " Ta may mắn lắm. Nếu ta có lỗi, người ta đều biết hết!
(nước Lỗ ) biết lễ chăng? Đức Khổng đáp: " Biết lễ". Đức Khổng Tử lui vào. Quan Tư bại chấp tay xá Vu Mã Kỳ (đệ tử đức Khổng ) rồi đến trước mặt Vu Mã Kỳ mà hỏi:"Tôi nghe rằng người quân tử không kết bè đảng ( thiên vị), thế mà nay người quân tử kết bè đảng ư? Vua nước Lỗ cưới con gái nước Ngô cùng họ mà kêu trại ra là bà Mạnh Tử nước Ngô. Vua nước Lỗ mà biết lễ thì ai không biết lễ?
Vu Mã Kỳ đem những lời đó trình Khổng Tử. Ngài nói: " Ta may mắn lắm. Nếu ta có lỗi, người ta đều biết hết!
___
CHÚ:
(1). Vua Chiêu Công nước Lỗ lấy con gái nước Ngô đồng họ nên gọi trại đi là bà Mạnh tử nước Ngô. Ngày xưa tại Trung Quốc cũng như trước đây tại Đại Hàn, người cùng họ dù không cùng huyết thống cũng không được lấy nhau. Quan Tư bại muốn chỉ trích vua Lổ, Khổng Tử biết vậy , vì không dám nói xấu vua mình, nên trả lời qua loa mà cáo thoái. Câu trả lời của Khổng Tử là xác nhận sự thực vua Lỗ vi lễ.
NGUYÊN VĂN
[7.31].子與人歌而善，必使反之，而後和之。
[7.32].子曰：「文，莫吾猶人也。躬行君子，則吾未之有得。」
[7.33].子曰：「若聖與仁，則吾豈敢？抑爲之不厭，誨人不倦，則可謂云爾已矣。」公西華曰：「正唯弟子不能學也。」
PHIÊN ÂM
[ 7.31].Tử dữ nhân ca , nhi thiện , tất sử phản chi , nhi hậu hòa chi
[7.32].Tử viết: văn , mạc ngô do nhân dã , cung hành quân tử , tắc ngô vị chi hữu đắc
[7.33]. Tử viết: nhược thánh dữ nhân , tắc ngô khởi cảm , ức vi chi bất yếm , hối nhân bất quyện , tắc khả vị vân nhĩ dĩ hĩ . Công Tây Hoa ( ( Tử Hoa) viết: chánh duy đệ tử bất năng học dã .
DỊCH
[7.31]. Đức Khổng tử ca hát với mọi người, nghe khen hay thì ngài yêu cầu mọi người hát lần nữa, và ngài phụ họa theo.
[7.32].Khổng tử nói: Về văn chương ta cũng bằng người, song về đạo quân tử, ta chưa thi hành trọn vẹn.
[7.33]. Khổng tử nói : Ta không dám làm bậc Thánh, bậc Nhân, nhưng làm việc không chán, dạy người không biết mỏi, ta chỉ có thể làm được như vậy. Công Tây Hoa nói : " Chính hai việc đó mà các đệ tử cố gắng học thầy mà không được."
___
BÌNH :
Câu 7.33 giống 7.2 hối nhân bất quyện
NGUYÊN VĂN
[7.34].子疾病，子路請禱。子曰：「有諸？」子路對曰：「有之誄曰：;『禱爾於上下神祗』」子曰：「丘之禱久矣。」
[7.35].子曰：「奢則不孫，儉則固。與其不孫也，甯固。」
[7.36].子曰：「君子坦蕩蕩，小人長戚戚。」
[7.37].子溫而厲，威而不猛，恭而安。
PHIÊN ÂM
[7.35]. Tử viết: " xa tắc bất tôn , kiệm tắc cố , dữ kỳ bất tôn dã , ninh cố .
[7.36]. Tử viết , quân tử thản đãng đãng , tiểu nhân trường thích thích .
[7.37].Tử ôn nhi lệ , uy nhi bất mãnh , cung nhi an .
DỊCH
[7.34].Khổng tử bệnh nặng.Tử Lộ xin phép làm lễ cầu đảo cho Ngài. Ngài hỏi: "Có tục ấy chăng?" TỬ Lộ đáp : "Có." Trong sách Luy (sách cáo tế đời Văn vương nhà Chu) có câu: " Chúng tôi cầu khẩn Trời Đất, các thần trên trời và các thần dưới đất". Đức Khổng Tử nói : "Ta cầu đảo từ lâu".
[7.35].Khổng tử nói: Sự xa hoa làm cho con người không khiêm tốn, thói tiết kiệm làm cho con người hủ lậu. Thà mang tiếng hủ lậu còn hơn mang tiếng phách lối.
[7.36].Khổng tử nói: Người quân tử thì thản nhiên, tiểu nhân thì lo lắng.
[7.37].Đức Khổng Tử có vẻ ôn hòa mà nghiêm nghị, oai vệ mà không hung tợn, cung kính mà an nhiên.
[7.36].Khổng tử nói: Người quân tử thì thản nhiên, tiểu nhân thì lo lắng.
[7.37].Đức Khổng Tử có vẻ ôn hòa mà nghiêm nghị, oai vệ mà không hung tợn, cung kính mà an nhiên.
泰伯第八
NGUYÊN VĂN
[8.1].子曰：「太伯其可謂至德也已矣。三以天下讓，民無得而稱焉。」
[8.2].子曰：「恭而無禮則勞愼而無禮則葸勇而無禮則亂直而無禮則絞;;;。君子篤於親，則民興於仁。故舊不遺，則民不偷。」
[8.3]. 曾子有疾，召門弟子曰：「啟豫足！啟豫手！詩云：『戰戰兢兢，如臨深淵，如履薄冰。』而今而後，吾知免夫！小子！」
PHIÊN ÂM
CHƯƠNG 8
THÁI BÁ
[ 8.1]. Tử viết: "Thái Bá kỳ khả vị chí đức dã dĩ hĩ , tam dĩ thiên hạ nhượng , dân vô đắc nhi xưng yên .THÁI BÁ
[8.2].Tử viết , cung nhi vô lễ tắc lao , thận nhi vô lễ tắc tỉ , dũng nhi vô lễ tắc loạn , trực nhi vô lễ tắc giảo .Quân tử đốc ư thân , tắc dân hưng ư nhân , cố cựu bất di , tắc dân bất thâu .
[8.3].] Tăng tử hữu tật , triệu môn đệ tử viết , khải dư
DỊCH
Chương 8
THÁI BÁ
[8.1].Khổng tử nói: Ông Thái Bá đúng là bậc chí đức. Ông quyết nhường thiên hạ một cách kín đáo, không để cho thiên hạ ca tụng công đức mình.[8.2].Khổng tử nói: " Cung kính mà vô lễ thì chỉ nhọc sức; cẩn thận mà vô lễ thành ra hèn nhát; dũng cảm mà vô lễ hóa ra ngỗ nghịch; ngay thẳng mà vô lễ thành ra sỗ sàng.
Người quân tử nếu trọn đạo với người thân,thì dân chúng sẽ phát sinh lòng nhân ái. Nếu ( người quân tử ) chẳng bỏ bạn cũ , thuộc hạ xưa thì dân chúng chẳng phụ bạc.
[8.3]. Tăng Tử bệnh nặng, Khổng Tử triệu tập học trò mà dạy rằng: " Hãy dở tay ta ra xem, hãy dở chân ta ra xem . Kinh Thi có câu: " Phải cẩn thận như đi xuống vực sâu, như đi trên băng mỏng". Từ đây về sau, ta mới biết ta đã giữ thân ta khỏi hư hại, tàn phế đó các trò ạ!
NGUYÊN VĂN
[8.4].曾子有疾，孟敬子問之。曾子言曰：「鳥之將死，其鳴也哀人之將死，其言也;善。君子所貴乎道者三：動容貌，斯遠暴慢矣正顏色，斯近信笑出辭氣，斯遠;;鄙倍矣。籩豆之事，則有司存。」
[8.5].曾子曰：「以能問於不能，以多問於寡，有若無，實若處，犯而不校，昔者吾友，嘗從事於斯矣。」
[8.6].曾子曰：「可以託六尺之孤，可以寄百里之命，臨大節，而不可奪也，君子人與君子人也。」
PHIÊN ÂM
[8.4].Tăng Tử hữu tật , Mạnh Kính Tử vấn chi . Tăng Tử ngôn viết:Điểu chi tương tử, kỳ minh dã ai. Nhân chi tương tử , kỳ ngôn dã thiện . Quân tử sở quý hồ đạo giả tam , động dung mạo , tư viễn bạo mạn hĩ , chánh nhan sắc , tư cận tín tiếu , xuất từ khí , tư viễn bỉ bội hĩ , biên đậu chi sự , tắc hữu ti tồn .
[8.5].Tăng Tử viết : dĩ năng vấn ư bất năng , dĩ đa vấn ư quả , hữu nhược vô , thật nhược hư , phạm nhi bất giảo, tích giả ngô hữu , thường tòng sự ư tư hĩ .
[8.6].Tăng Tử viết: khả dĩ thác lục xích chi cô , khả dĩ kí bách lý chi mệnh , lâm đại tiết , nhi bất khả đoạt dã , quân tử nhân dữ , quân tử nhân dã .
DỊCH
[8.4]. Tăng Tử bệnh nặng, Mạnh Kính Tử đến thăm hỏi. Tăng Tử nói: Con chim sắp chết, tiếng kêu bi ai, người sắp chết nói lời hiền lành. Người quân tử có ba điều phải quý trọng:
-Dung mạo an nhiên, không lộ vẻ giận dữ, hung ác.
-Vẻ mặt thành thật
-Ngôn ngữ nên thanh tao, lịch sự.
Còn việc tế lễ đã có quan hữu tư trông nom, mình không cần bận tâm.
[8.5].Tăng Tử nói: "Mình giỏi mà đi hỏi người kém, mình có nhiều đức lại đi hỏi kẻ ít đức; mình có mà tự coi như không; mình thực mà tự coi như hư; bị xúc phạm mà chẳng tranh cãi . Ngày xưa, bạn ta thường theo hạnh ấy. (Ý khen Nhan Hồi có hạnh này)
[8.6]. Tăng Tử nói " (Giả sử có bậc đại thần ) được giao cho việc phù tá một hoàng tử mồ cơi, lớn khoảng sáu thước ( tức khoảng sáu gang tay hay sáu tấc tây, nghĩa là khoảng năm sáu tuổi), và giao vận mạng một nước lớn trăm dặm để bảo vệ, trong cơn nguy biến, người đó không để cho ai đoạt tiết tháo của mình, vậy người đó có phải là bậc quân tử không? Khổng tử đáp:" Người đó chính là bậc quân tử vậy."
[8.6]. Tăng Tử nói " (Giả sử có bậc đại thần ) được giao cho việc phù tá một hoàng tử mồ cơi, lớn khoảng sáu thước ( tức khoảng sáu gang tay hay sáu tấc tây, nghĩa là khoảng năm sáu tuổi), và giao vận mạng một nước lớn trăm dặm để bảo vệ, trong cơn nguy biến, người đó không để cho ai đoạt tiết tháo của mình, vậy người đó có phải là bậc quân tử không? Khổng tử đáp:" Người đó chính là bậc quân tử vậy."
NGUYÊN VĂN
[8.7].曾子曰：「士，不可以不弘毅，任重而道遠。仁以爲己任，不亦重乎，死而後已，不亦遠乎。」
[8.8].子曰：「興於詩。立於禮。成於樂。」
[8.9].子曰：「民可使由之，不可使知之。」
PHIÊN ÂM
[8.7].Tăng Tử viết: sĩ , bất khả dĩ bất hoằng nghị , nhiệm trọng nhi đạo viễn . Nhân dĩ vi kỷ nhiệm, bất diệc trọng hồ , tử nhi hậu dĩ , bất diệc viễn hồ .[8.8].Tử viết: hưng ư thi, lập ư lễ, thành ư nhạc
[8.9].Tử viết: dân khả sử do chi , bất khả sử tri chi .DỊCH [8.7]. Tăng Tử nói : "Kẻ sĩ phải có chí khí rộng lớn và cương nghị. Gánh nặng đường xa . Đức nhân là một gánh nặng, há coi là không nặng sao? Đã làm điều nhân thì phải làm cho đến chết mới thôi, như vậy con đường chẳng xa sao?
[8.8].Khổng tử nói: " Kinh Thi làm cho ta hưng phấn ( để làm thiện) ; kinh Lễ làm cho ta lập chí
( vào đạo đức); kinh Nhạc làm cho ta thành tựu ( đạo hạnh).
[8.9].Khổng tử nói: Đối với dân, nên sai khiến họ làm, đừng giảng giải (nghĩa lý cao xa).
NGUYÊN VĂN
[8.10].子曰：「好勇疾貧，亂也。人而不仁，疾之已甚，亂也。」
[8.11].子曰：「如有周公之才之美，使驕且吝，其餘不足觀也已。」
[8.12].子曰：「三年學，不至於穀，不易得也。」
PHIÊN ÂM
[8.11].Tử viết :như hữu Chu công chi tài chi mỹ , sử kiêu thả lận , kỳ dư bất túc quan dã dĩ .
[8.12].Tử viết: tam niên học , bất chí ư cốc , bất dịch đắc dã .
DỊCH
[8.11].Khổng tử nói:" Nếu có tài , có sự nghiệp như Chu Công mà kiêu căng và biển lận thì không ai coi ra gì nữa.
[8.12].Khổng tử nói: Học đạo thánh ba năm mà không cầu lợi lộc thì không được mấy người.
NGUYÊN VĂN
[8.13].子曰：「篤信好學，守死善道。危邦不人，亂邦不居，天下有道則見，無道則隱。邦有道，貧且賤焉，恥也，邦無道，富且貴焉，恥也。」
[8.14].子曰：「不在其位，不謀其政。」
[8.15].子曰：「師摯之始，關睢之亂，洋洋乎盈耳哉。」
PHIÊN ÂM
[ 8.13].Tử viết:Đốc tín hiếu học , thủ tử thiện đạo, nguy bang bất nhập , loạn bang bất cư, thiên hạ hữu đạo tắc kiến , vô đạo tắc ẩn, bang hữu đạo , bần thả tiện yên , sỉ dã , bang vô đạo , phú thả quý yên , sỉ dã.[8.14]. Tử viết: bất tại kỳ vị , bất mưu kỳ chánh .
[8.15].Tử viết:sư ? chi thủy , quan tuy chi loạn , dương dương hồ doanh nhĩ tai .
DỊCH
[8.13].Khổng tử nói: Thành tín, ham học, chịu chết giữ đạo đức. Không nên vào nước nguy, không nên ở nước loạn, thiên hạ hữu đạo thì ra làm quan, còn gặp thời vô đạo thì nên ẩn dật mà tu đạo. Nước nhà hữu đạo ( thịnh trị) mà mình chịu cảnh bần cùng là điều đáng xấu hổ. Nước nhà nguy vong mà mình giàu sang, cũng là điều đáng thẹn thùng.
[8.14].Khổng tử nói: Nếu mình chẳng có chức vị gì trong nước thì chẳng cần mưu việc chính trị của nước ấy.[8.15].Khổng tử nói: Ông thầy Chí khi đầu giữ việc nhạc nước Lỗ thì tấu đoạn cuối Quan Thư nghe rất hay!
BÌNH:
Câu 8.13. Có phần đúng khi đi du lịch hay đến làm ăn xứ người, còn khi trong nước mình có loạn lạc, kẻ sĩ phu phải đóng góp , dù muốn bỏ đi cũng khó lòng ngoại trừ trường hợp bị xâm lăng hay áp bức.
Câu 8.14 có phần đúng khi mình ở tại ngoại quốc, còn ở trong nước mình, dù là dân đen cũng có nhiệm vụ.
NGUYÊN VĂN
[8.16].子曰：「狂而不直，侗而不愿，悾悾而不信，吾不知之矣。」
[8.17].子曰：「學如不及，猶恐失之。」
[8.18].子曰：「巍巍乎，舜禹之有天下也，而不與焉。」
PHIÊN ÂM
[8.16]. Tử viết: cuồng nhi bất trực , đồng nhi bất nguyện , không không nhi bất tín , ngô bất tri chi hĩ .[8.17].Tử viết: học như bất cập , do khủng thất chi .
[8.18]. Tử viết: nguy nguy hồ , Thuấn Vũ chi hữu thiên hạ dã , nhi bất dữ yên.
DỊCH
[8.17].Khổng tử nói: Học thì phải cố gắng, đừng sợ thua người.
[8.18].Khổng tử nói: " Vua Thuấn và vua Vũ vĩ đại thay! Hai ông có cả thiên hạ mà lòng chẳng tham muốn.
NGUYÊN VĂN
[8.19].子曰：「大哉堯之爲君 也，巍巍乎，唯天爲大，唯堯則之，蕩蕩乎，民無能名焉。巍巍乎，其有成功也，煥乎，其有文章。」
[8.20]. 舜有臣五人，而天下治。武王曰：「豫有亂臣十人。」孔子曰：「才難，不其然乎，唐虞之際，於斯爲盛，有婦人焉，九人而已。三分天下有其二，以服事殷，周之德，其可謂至德也已矣。」
[8.21].子曰：「禹吾無間然矣，菲飮食，而致孝乎鬼神，惡衣服，而致美乎黻冕，卑宮室，而盡力乎溝恤，禹吾無間然矣。」
PHIÊN ÂM
[ 8.19]. Tử viết : đại tai , Nghiêu chi vi quân dã , nguy nguy hồ , duy thiên vi đại , duy Nghiêu tắc chi , đãng đãng hồ , dân vô năng danh yên . nguy nguy hồ , kỳ hữu thành công dã , hoán hồ , kỳ hữu văn chương .
[8.20]. Thuấn hữu thần ngũ nhân , nhi thiên hạ trị . Vũ vương viết : dư hữu loạn thần thập nhân . Khổng tử viết , tài nan , bất kỳ nhiên hồ , Đường Ngu chi tế , ư tư vi thịnh , hữu phụ nhân yên , cửu nhân nhi dĩ. tam phân thiên hạ hữu kỳ nhị , dĩ phục sự ân , chu chi đức , kỳ khả vị chí đức dã dĩ hĩ
[8.21.].Tử viết: vũ ngô vô gián nhiên hĩ , phỉ ẩm thực , nhi trí hiếu hồ quỷ thần , ác y phục , nhi trí mỹ hồ phất miện , ti cung thất , nhi tận lực hồ câu tuất , vũ ngô vô gián nhiên hĩ .
DỊCH NGHĨA
[8.20]. Thuấn hữu thần ngũ nhân , nhi thiên hạ trị . Vũ vương viết : dư hữu loạn thần thập nhân . Khổng tử viết , tài nan , bất kỳ nhiên hồ , Đường Ngu chi tế , ư tư vi thịnh , hữu phụ nhân yên , cửu nhân nhi dĩ. tam phân thiên hạ hữu kỳ nhị , dĩ phục sự ân , chu chi đức , kỳ khả vị chí đức dã dĩ hĩ
[8.21.].Tử viết: vũ ngô vô gián nhiên hĩ , phỉ ẩm thực , nhi trí hiếu hồ quỷ thần , ác y phục , nhi trí mỹ hồ phất miện , ti cung thất , nhi tận lực hồ câu tuất , vũ ngô vô gián nhiên hĩ .
DỊCH NGHĨA
[8.19].Khổng tử nói: Cao lồng lộng, là vua Nghiêu ! Rộng mênh mông là Trời! Chỉ có vua Nghiêu là có thể sánh với Trời. Cao cả thay, dân chúng ca tụng danh tiếng của Ngài khôn xiết! Vĩ đại thay công nghiệp của Ngài. Chế độ ( văn là văn hiến, văn hóa, chính trị ) của Ngài rực rỡ thay!
[8.20].Khổng tử nói" : Vua Thuấn có năm hiền thần (1) mà thiên hạ thịnh trị. Võ vương (nhà Châu ) nói: "Ta có mười vị đại thần mà trị an đất nước. " Khổng Tử nói : Cổ nhân nói:" Nhân tài khó kiếm" .Lời đó chẳng đúng sao? Đời Đường của vua Nghiêu, đời Ngu của vua Thuấn thịnh trị hơn bây giờ (Đời nhà Chu của chúng ta,) Võ vương có mười nhân tài, (2) mà trong đó có một nữ nhân như vậy nhân tài chỉ có 9. Văn vương nhà Chu chỉ lấy được hai phần ba thiên hạ, thế mà vẫn thần phục nhà Ân. Đó là cái đức có thể nói là rất lớn của Ngài.
8.21].Khổng tử nói:" Ta chẳng chê trách vua Vũ nhà Hạ ăn uống đạm bạc nhưng lễ vật cúng tế thì trọng hậu. Y phục thường ngày thì xấu nhưng áo mão cúng tế thì rất đẹp. Cung thất của ngài chật hẹp nhưng ngài lo sửa sang sông ngòi cho dân. Ta chẳng trách vua Vũ nhà Hạ được.
[8.20].Khổng tử nói" : Vua Thuấn có năm hiền thần (1) mà thiên hạ thịnh trị. Võ vương (nhà Châu ) nói: "Ta có mười vị đại thần mà trị an đất nước. " Khổng Tử nói : Cổ nhân nói:" Nhân tài khó kiếm" .Lời đó chẳng đúng sao? Đời Đường của vua Nghiêu, đời Ngu của vua Thuấn thịnh trị hơn bây giờ (Đời nhà Chu của chúng ta,) Võ vương có mười nhân tài, (2) mà trong đó có một nữ nhân như vậy nhân tài chỉ có 9. Văn vương nhà Chu chỉ lấy được hai phần ba thiên hạ, thế mà vẫn thần phục nhà Ân. Đó là cái đức có thể nói là rất lớn của Ngài.
8.21].Khổng tử nói:" Ta chẳng chê trách vua Vũ nhà Hạ ăn uống đạm bạc nhưng lễ vật cúng tế thì trọng hậu. Y phục thường ngày thì xấu nhưng áo mão cúng tế thì rất đẹp. Cung thất của ngài chật hẹp nhưng ngài lo sửa sang sông ngòi cho dân. Ta chẳng trách vua Vũ nhà Hạ được.
____
CHÚ:
(1). Năm hiền thần cuả vua Thuấn: Vũ, Tắc, Tiết, Cao Dao, Bá Ich
(2). Mười đại thần của vua Võ: Châu công, Triệu công, Khương Thượng, Tất công, Vinh công, Thái Điên, Hoành Yêu, Tán Nghi sanh, Nam Cung Quát và bà Ấp Khương.
子罕第九
NGUYÊN VĂN[9.1].子罕言，利，與命，與仁。[9.2].達巷黨人曰，「大哉孔子，搏學而無所成名。」子聞之，謂門弟子曰，「吾何執？執御乎，執射乎？吾執御矣。」
[9.3].子曰：「麻冕，禮也。今也，純儉，吾從衆。拜下，禮也。今拜乎上，泰也，雖遠衆，吾從下。」
PHIÊN ÂM
CHƯƠNG IX
TỬ HÃN
PHIÊN ÂM
[9.2].Đạt hạng đảng nhân viết , đại tai khổng tử , bác học nhi vô sở thành danh . Tử văn chi , vị môn đệ tử viết , ngô hà chấp , chấp ngự hồ , chấp xạ hồ , ngô chấp ngự hĩ .
[9.3].Tử viết: ma miện , lễ dã , kim dã thuần , kiệm , ngô tòng chúng .Bái hạ , lễ dã . Kim bái hồ thượng , thái dã , tuy viễn chúng , ngô tòng hạ.
DỊCH
[9.1].Khổng tử it giảng dạy về điều lợi, mạng trời và điều nhân.
[9.2]. Có người ở xóm Đại Hạng (1) nói rằng Khổng tử là bậc thầy vĩ đại. Ông học rộng mà chẳng thành danh. Nghe như vậy, Khổng Tử nói với các đệ tử:" Ta nên làm nghề gì? Nghề đánh xe chăng? Nghề bắn cung chăng? Ta làm nghề đánh xe vậy.
[9.3].Khổng tử nó; "Theo lễ xưa là đội mũ gai, nhưng ngày nay người ta dùng mũ tơ rẻ tiền hơn. Chúng ta nên theo đại chúng. Còn việc triều bái, theo lễ xưa thì mình đứng dưới thềm, nhưng ngày nay, các quan đều ở trên thềm mà vái, như vậy là kiêu mạn đó. Trái với đại chúng, ta vẫn đứng ở dưới thềm mà vái.
___[9.3].Khổng tử nó; "Theo lễ xưa là đội mũ gai, nhưng ngày nay người ta dùng mũ tơ rẻ tiền hơn. Chúng ta nên theo đại chúng. Còn việc triều bái, theo lễ xưa thì mình đứng dưới thềm, nhưng ngày nay, các quan đều ở trên thềm mà vái, như vậy là kiêu mạn đó. Trái với đại chúng, ta vẫn đứng ở dưới thềm mà vái.
CHÚ:(1). Đẳng: một xóm 500 nhà.
NGUYÊN VĂN
[9.4].子絕四，毋意，毋必，毋固，毋我。
[9.5].子畏於匡。曰：「文王旣沒，文不在茲乎。天之章喪斯文也。後死者不得與於斯文也。天之未喪斯文也。匡人其如豫何。」
[9.6].大宰問於子貢曰：「夫子聖者與！何其多能也？」子貢曰：「固天縱之將聖，又多能也。」子聞之曰：「大宰知我乎？吾少也賤，故多能鄙事。君子多乎哉？不多也！」牢曰：「子云：『吾不試，故藝。』
PHIÊN ÂM
[9.5].Tử úy ư Khuông , viết: Văn vương ký một , văn bất tại tư hồ ? Thiên chi tương táng tư văn dã , hậu tử giả bất đắc dữ ư tư văn dã . Thiên chi vị táng tư văn dã , khuông nhân kỳ như dư hà ?
[9.6].Đại tể vấn ư Tử Cống , viết: phu tử thánh giả dữ , hà kỳ đa năng dã ? Tử Cống viết: cố thiên túng chi tương thánh , hựu đa năng dã . Tử văn chi viết: đại tể tri ngã hồ ? Ngô thiểu dã tiện , cố đa năng , bỉ sự , quân tử đa hồ tai , bất đa dã . Lao viết: Tử vân: Ngô bất thí , cố nghệ .
[9.6].Đại tể vấn ư Tử Cống , viết: phu tử thánh giả dữ , hà kỳ đa năng dã ? Tử Cống viết: cố thiên túng chi tương thánh , hựu đa năng dã . Tử văn chi viết: đại tể tri ngã hồ ? Ngô thiểu dã tiện , cố đa năng , bỉ sự , quân tử đa hồ tai , bất đa dã . Lao viết: Tử vân: Ngô bất thí , cố nghệ .
DỊCH
[9.4].Khổng tử không có bốn lỗi.-Vô ý: không có ý kiến riêng, không tư dục
-Vô tất: tùy hoàn cảnh mà thây đổi, không bảo thủ, cố chấp.
-Vô ngại: không ich kỷ, luôn nghĩ đến người.
[9.5]. Khi đến đất Khuông (1), bị một cơn sợ hãi, Khổng tử nói với các đệ tử:" Vua Văn vương đã mất, nền văn ( văn là lễ nhạc, chế độ, văn hóa, văn hiến) của ngài còn truyền nơi ta hay sao? Nếu Trời muốn làm mất nền văn ấy thì sau khi vua Văn mất đâu phó thác cho ta? Bởi Trời không để mất nền văn ấy thì người Khuông làm gì được ta?
[9.6]. Một quan Thái tể hỏi Tử Cống:" Đức Khổng tử có phải là thánh không? Sao Ngài nhiều tài quá vậy? "Tử Cống đáp: " Ấy là Trời rộng ban ân phước cho người. Không những Ngài là thánh mà còn nhiều tài. Đức Khổng nghe thuật lại lời quan Thái tể, bèn nói: "Quan Thái tể biết ta chăng? Hồi còn nhỏ, ta sống trong cảnh nghèo hèn cho nên phải cố gắng làm những việc khó nhọc. Nhưng bậc quân tử có cần nhiều nghề không? Không cần. Ông Lao nói rằng: " Thầy ta từng nói: " Ta chẳng được làm quan cho nên phải biết nhiều nghề.
___[9.6]. Một quan Thái tể hỏi Tử Cống:" Đức Khổng tử có phải là thánh không? Sao Ngài nhiều tài quá vậy? "Tử Cống đáp: " Ấy là Trời rộng ban ân phước cho người. Không những Ngài là thánh mà còn nhiều tài. Đức Khổng nghe thuật lại lời quan Thái tể, bèn nói: "Quan Thái tể biết ta chăng? Hồi còn nhỏ, ta sống trong cảnh nghèo hèn cho nên phải cố gắng làm những việc khó nhọc. Nhưng bậc quân tử có cần nhiều nghề không? Không cần. Ông Lao nói rằng: " Thầy ta từng nói: " Ta chẳng được làm quan cho nên phải biết nhiều nghề.
CHÚ
(1). Khuông là một ấp (thành phố) của nước Vệ. Trước đó, gia thần họ Quý là Dương Hổ tàn ác nên bị dân oán ghét. Hình dáng Khổng Tử giống Dương Hổ cho nên khi thấy Khổng Tử họ tưởng là Dương Hổ nên xúm lại vây ngài và đệ tử để hãm hại. Sau khi biết lầm lẫn, họ cáo lỗi và thả ngài.
NGUYÊN VĂN
[9.7].子曰：「吾有知乎哉？無知也。有鄙夫問於我，空空如也我叩其兩端而竭焉;。」
[9.8].子曰：「鳳鳥不至，河不出圖，吾已矣乎！」
[9.9].子見齊衰者，冕衣裳者，與瞽者，見之雖少必作過之必趨;。」
PHIÊN ÂM
【9.8]. Tử viết: Phượng điểu bất chí , hà bất xuất đồ , ngô dĩ hĩ hồ .
[9.9]. Tử kiến suy giả , miện y thường giả , dữ cổ giả , kiến chi , tuy thiểu tất tác , quá chi tất xu .
DỊCH
[9.7].Ta có kiến thức ư? Ta chẳng biết gì cả. Nếu có người thô lậu đến hỏi ta, dù là kẻ trống rỗng mờ mịt, ta cũng đem đầu đuôi giảng giải tường tận.
[9.8]. Chim phụng (1) chẳng đến, chẳng có hình đổ trên sông Hà. Ôi! Đạo ta chẳng thi hành được.
[9.9]. Đức Khổng tử thấy nguời mặc tang phục, hoặc y phục nhà quan, hoặc người mù, dẫu còn nhỏ tuổi, Ngài cũng đứng dậy liền, còn như có đi qua trước mặt mấy người ấy thì Ngài đi rất mau.
[9.8]. Chim phụng (1) chẳng đến, chẳng có hình đổ trên sông Hà. Ôi! Đạo ta chẳng thi hành được.
[9.9]. Đức Khổng tử thấy nguời mặc tang phục, hoặc y phục nhà quan, hoặc người mù, dẫu còn nhỏ tuổi, Ngài cũng đứng dậy liền, còn như có đi qua trước mặt mấy người ấy thì Ngài đi rất mau.
____
CHÚ:
(1). Chim phụng: Chim phụng thuộc tứ linh. Đời vua Thuấn, người ta dâng lên vua Thuấn một con. Đời Văn vương, có chim phụng bay ra núi Kỳ. Đời Phục Hy (2.852-2.737), trên sông Hoàng hà có con Long Mã chở trên lưng hình Đồ (bát quái). Chim Phụng và Hà Đồ xuất hiện là điềm có thánh nhân ra đời. Thời đức Khổng không thấy chim phụng và Hà Đồ xuất hiện, cho nên Khổng tử bi quan.
NGUYÊN VĂN
[9.10].顏淵喟然歎曰：「仰之彌高，鑽之彌堅，瞻之在前，忽焉在後！夫子循循然善誘人：搏我以文，約我以禮。欲罷不能，旣竭吾才，如有所立，卓爾雖欲從之，末;由也已！」
[9.11].子疾病，子路使門人爲臣，病聞，曰：「久矣哉，由之行詐也！無臣而爲有臣，吾誰欺？欺天乎？且豫與其死於臣之手也，無甯死於二三子之手乎！且豫縱不得大葬，豫死於道路乎？」
[9.12].子貢曰：「有美玉於斯，韞匵而藏諸？求善賈而沽諸？」子曰：「沽之哉！沽之哉！我待賈者也！」
PHIÊN ÂM
[9.10].Nhan Uyên vị nhiên thán viết: ngưỡng chi di cao , toản chi di kiên , chiêm chi tại tiền , hốt yên Tại hậu phu tử tuần tuần nhiên thiện dụ nhân , bác ngã dĩ văn , ước ngã dĩ lễ . Dục bãi bất năng , ký kiệt ngô tài , như hữu sở lập trác nhĩ , tuy dục tòng chi , mạt do dã dĩ .
[9.11]. Tử tật bệnh , Tử Lộ sử môn nhân vi thần . Bệnh gián viết , cửu hĩ tai , do chi hành trá dã , vô thần nhi vi hữu thần , ngô thùy khi , khi thiên hồ .Thả dư dữ kỳ tử ư thần chi thủ dã , vô ninh tử ư nhị tam tử chi thủ hồ , thả dư túng bất đắc đại táng , dư tử ư đạo lộ hồ .
[9.12]. Tử Cống viết : hữu mỹ ngọc ư tư , uẩn độc nhi tàng chư ? cầu thiện giá nhi cô chư .?Tử viết " cố chi tai , cố chi tai ! Ngã đãi giá giả dã .
[9.11]. Tử tật bệnh , Tử Lộ sử môn nhân vi thần . Bệnh gián viết , cửu hĩ tai , do chi hành trá dã , vô thần nhi vi hữu thần , ngô thùy khi , khi thiên hồ .Thả dư dữ kỳ tử ư thần chi thủ dã , vô ninh tử ư nhị tam tử chi thủ hồ , thả dư túng bất đắc đại táng , dư tử ư đạo lộ hồ .
[9.12]. Tử Cống viết : hữu mỹ ngọc ư tư , uẩn độc nhi tàng chư ? cầu thiện giá nhi cô chư .?Tử viết " cố chi tai , cố chi tai ! Ngã đãi giá giả dã .
DỊCH
[9.10]. Nhan Uyên buồn rầu mà than rằng: " Đạo của Thầy ta trông lên thì thấy rất cao, đi vào thì thấy rất vững chắc, mới nhìn trước mặt bỗng hiện ra sau lưng. Thầy ta tuần tự dẫn dụ người một cách khéo léo. Ngài mở rộng trí tuệ ta bằng học vấn, và dùng lễ nghĩa ước thúc ta. Dầu ta muốn thôi cũng không thôi được. Ta muốn theo đạo của Ngài, mà rán sức cũng không làm được dường như trước mặt ta có vật lớn chân đường. Dẫu ta muốn theo cũng không theo kịp.
[9.11].Khổng tử bệnh nặng, Tử Lộ khiến các đệ tử của Ngài làm gia thần ( hộ tang phòng khi Khổng Tử lâm chung). Đến khi bệnh Khổng Tử thuyên giảm, Khổng Tử trách Tử Lộ: " Ta bệnh nặng đã lâu, mà người thì làm việc dối trá. Ta không có gia thần mà làm như ta có gia thần. Như vậy để lừa dối ai? Ta dối Trời sao? Nếu ta chết, chết trong tay học trò hơn là chết trong tay gia thần. Lại nữa, nếu ta chẳng được đại táng thì cũng không đến nỗi chết đường, chết sá!
[9.12].Tử Cống nói : " Giã như có một viên ngọc quý tại đây thì có nên bỏ vào hộp mà giấu hay là đem bán đi? Đức Khổng đáp: Nên bán đi! Nên bán đi nhưng ta còn đợi giá.
[9.11].Khổng tử bệnh nặng, Tử Lộ khiến các đệ tử của Ngài làm gia thần ( hộ tang phòng khi Khổng Tử lâm chung). Đến khi bệnh Khổng Tử thuyên giảm, Khổng Tử trách Tử Lộ: " Ta bệnh nặng đã lâu, mà người thì làm việc dối trá. Ta không có gia thần mà làm như ta có gia thần. Như vậy để lừa dối ai? Ta dối Trời sao? Nếu ta chết, chết trong tay học trò hơn là chết trong tay gia thần. Lại nữa, nếu ta chẳng được đại táng thì cũng không đến nỗi chết đường, chết sá!
[9.12].Tử Cống nói : " Giã như có một viên ngọc quý tại đây thì có nên bỏ vào hộp mà giấu hay là đem bán đi? Đức Khổng đáp: Nên bán đi! Nên bán đi nhưng ta còn đợi giá.
____
BÌNH CHÚ:
(9.11). Việc này xảy ra sau khi Khổng Tử từ quan. Đại táng là quốc lễ giành cho đại thần. Ngài nói đại táng vì trước đó ngài làm quan Tư Khấu nước Lỗ.
(9.12). Khổng tử có tài nhưng không ra làm quan như viên ngọc quý bị cất giấu.Tử Cống đem chuyện ngọc quý để dò la tâm ý Khổng Tử.
NGUYÊN VĂN
[9.13].子欲居九夷。或曰：「陋，如之何？」子曰：「君子居之，何陋之有！」
[9.14].子曰：「吾自衛反魯，然後樂正，雅頌，各得其所。」
[9.15].子曰：「出則事公卿，入則事父兄，喪事不敢不勉，不爲酒困何有於我哉！;」
PHIÊN ÂM
[9.13].Tử dục cư cửu di . Hoặc viết: lậu , như chi hà . Tử viết: quân tử cư chi , hà lậu chi hữu?
[9.14]. Tử viết: ngô tự Vệ phản Lỗ, nhiên hậu Nhạc chánh, Nhã Tụng các đắc kỳ sở.
[9.15]. Tử viết: xuất tắc sự công khanh , nhập tắc sự phụ huynh , tang sự bất cảm bất miễn , bất vi tửu khốn , hà hữu ư ngã tai ?
DỊCH
[9.13].Khổng tử muốn bỏ đi ở nơi chín vùng đất đất man di ( Di là dân man rợ ở phía Đông Trung Quốc). Có người nói: Phong tục bọn man di thô lỗ lắm, làm sao sống với họ được! Khổng tử nói: Người quân tử ở với họ thì giáo hóa họ, làm sao mà còn thô lỗ?
[9.14].Khổng tử nói:Sau khi đi từ Vệ mà trở về Lỗ, ta khảo đính Nhạc, Nhã, Tụng thành thứ lớp trật tự.
[9.15]. Khổng Tử nói " Ra ngoài thì thờ phụng bậc công khanh, về nhà thì kính bậc phụ huynh, trong tang chế thì giữ trọn lễ; trong ăn uống thì đừng say sưa. Trong bốn điều đó, ta trọn được điều nào chăng?
____[9.14].Khổng tử nói:Sau khi đi từ Vệ mà trở về Lỗ, ta khảo đính Nhạc, Nhã, Tụng thành thứ lớp trật tự.
[9.15]. Khổng Tử nói " Ra ngoài thì thờ phụng bậc công khanh, về nhà thì kính bậc phụ huynh, trong tang chế thì giữ trọn lễ; trong ăn uống thì đừng say sưa. Trong bốn điều đó, ta trọn được điều nào chăng?
BÌNH CHÚ:
(9.13; 9.12). Khổng Tử là triết gia, là bậc đại hiền, chúng ta không dám phủ nhận giá trị của Ngài. Tuy nhiên, Ngài cũng là con người, có thất tình lục dục. Ngài từ quan nước Lỗ chứng tỏ Ngài trung trực, không phải là tiểu nhân, xu nịnh. Nhưng sao Ngài không " an bần lạc đạo"mà phải chaỵ qua nước này nước kia? Truyền bá đạo ư? Ở nước Lỗ cũng truyền bá được, cần gì phải chu du liệt quốc? Đi chu du liệt quốc thất bại chứng tỏ chủ trương hướng ngoại thất bại. Về già dạy học trò và soạn sách mới là thành tựu của tâm hướng nội. Ngài đi truyền đạo hay cầu cạnh lợi danh? Nếu truyền đạo thì cần gì phải quỳ lạy ở sân tướng phủ, phải tiếp xúc với vua chúa?
Hơn nữa, Ngài chưa đạt được tâm an của Phật, được đạo thứ của Ngài vì Ngài còn sợ hãi ở đất, Khuông, Ngài đau khổ vì chim Phượng và Hà Đồ không tái xuất, và Ngài bi quan muốn bỏ đi ở nơi rừng núi hoang vu.
Hơn nữa, Ngài chưa đạt được tâm an của Phật, được đạo thứ của Ngài vì Ngài còn sợ hãi ở đất, Khuông, Ngài đau khổ vì chim Phượng và Hà Đồ không tái xuất, và Ngài bi quan muốn bỏ đi ở nơi rừng núi hoang vu.
NGUYÊN VĂN
[9.16].子在川上曰：「逝者如斯夫！不舍晝夜。」
[9.17].子曰：「吾未見好德，如好色者也。」
[9.18].子曰：「譬如爲山，未成一簣止，吾止也！譬如平地，雖覆一簣進，吾往也！」
PHIÊN ÂM
[ 9.16.] Tử tại xuyên thượng viết: thệ giả như tư phù , bất xả trú dạ .
[ 9.17]. Tử viết: ngô vị kiến hảo đức , như hảo sắc giả dã .
[9.18]. Tử viết: thí như vi san , vị thành nhất ? chỉ , ngô chỉ dã , thí như bình địa , tuy phúc nhất quỹ , tiến , ngô vãng dã.
DỊCH [9.16].Khổng tử nói:Đức Khổng Tử đứng trên bờ sông, nói rằng: " Mọi vật như nước chảy đi, bất kể ngày đêm".
[9.17].Khổng tử nói: " Ta chưa thấy ai hiếu đức bằng háo sắc!"
[9.18].Khổng tử nói: Ví như đắp đất làm núi, chỉ cần một giờ nữa là xong, thế mà mình thôi làm, đó là tại mình bỏ đi.
NGUYÊN VĂN
[9.19].子曰：「語之而不惰者，其回也與？」
[9.20].子謂顏淵曰：「惜乎！吾見其進也，吾未見其止也！」
[9.21].子曰：「苗而不秀者，有矣夫！秀而不實者，有矣夫！」
PHIÊN ÂM
[9.19]. Tử viết: ngữ chi nhi bất nọa giả , kỳ Hồi dã dữ .
[ 9.20].Tử vị Nhan Uyên viết : tích hồ , ngô kiến kỳ tiến dã , vị kiến kỳ chỉ dã .
[ 9. 21]. Tử viết :Miêu nhi bất tú giả , hữu hĩ phu , tú nhi bất thật giả , hữu hĩ phu .
DỊCH
[9.19].Khổng tử nói: Nghe ta giảng dạy mà thi hành không chậm trễ, đó là trò Hồi ( Nhân Uyên, Nhan Hồi).
[9.20].Khổng tử nói về Nhan Uyên như sau: "Tiếc thay cho trò ấy. Ta chỉ thấy trò tấn tới chứ chẳng thấy trò ấy đình chỉ ( việc học).
[9.21].Khổng tử nói: Lúa thì có thứ mọc tốt nhưng chẳng trổ bông, lại có thứ có trổ bông nhưng không trổ hột.
NGUYÊN VĂN
[9.22].子曰：「後生可畏，焉知來者之不如今也？四十五十而無聞焉，斯亦不足畏也已！」
[9.23].子曰：「法語之言，能無從乎？改之爲貴！巽與之言，能無說乎？繹之爲貴！說而不繹，從而不改，吾末如之何也已矣！」
[9.24]. 子曰：「主忠信。毋友不如己者。過，則勿憚改。」
子曰：「三軍可奪師也，匹夫不可奪志也。」
PHIÊN ÂM
[9.22].Tử viết: hậu sanh khả úy , yên tri lai giả chi bất như kim dã , tứ thập ngũ thập nhi vô văn yên , tư diệc bất túc úy dã dĩ .
[9.23]. Tử viết: pháp ngữ chi ngôn , năng vô tòng hồ , cải chi vi quý , tốn dữ chi ngôn , năng vô thuyết hồ , dịch chi vi quý , thuyết nhi bất dịch , tòng nhi bất cải , ngô mạt như chi hà dã dĩ hĩ .
[9.24]. Tử viết: chủ trung tín , vô hữu bất như kỷ giả , quá tắc vật cải.
DỊCH
[9.22].Khổng tử nói: Những kẻ sinh sau ta là đáng sợ. Biết đâu kẻ sinh sau này họ sẽ hơn ta bây giờ. Nhưng đến khi họ bốn mươi, năm mươi mà ta chẳng nghe danh tiếng họ, thì chẳng còn phải sơ họ nữa.
[9.23].Khổng tử nói: Nếu người ta đem pháp ngữ mà dạy dỗ ta, ta há không nghe sao? Cái quý nhất là mình phải thay đổi ( bỏ những cái xấu). Người ta khiêm tốn dạy bảo mình , mình há không vui vẻ sao? Cái quý nhất là phải thay đổi. Vui vẻ mà không thay đổi, nghe theo mà chẳng sửa lỗi, người như thế thì ta không thể nào làm gì được!
[9.24].Khổng tử nói:Phải giữ trung tín, không nên kết bạn với những ai không giống mình. Nếu có lỗi lầm thì phải can đảm sửa đổi.
[9.24].Khổng tử nói:Phải giữ trung tín, không nên kết bạn với những ai không giống mình. Nếu có lỗi lầm thì phải can đảm sửa đổi.
____
(9.24). Nhiều bản không có câu này .
NGUYÊN VĂN
[9.25].子曰：「三軍可奪師也，匹夫不可奪志也。」
[9.26].子曰：「衣敝縕，與衣孤貉者立，而不恥者，其由也與！『不忮不求，何用不臧？』」子路終身誦之。子曰：「是道也，何足以臧！」
[9.27].子曰：「歲寒，然後知松柏之後彫也。」
PHIÊN ÂM
[ 9.25].Tử viết : tam quân khả đoạt sư dã , thất phu bất khả đoạt chí dã .
[9.26]. Tử viết: y tệ ôn bào , dữ y hồ hạc giả lập , nhi bất sỉ giả , kỳ Do dã dữ . Bất kĩ bất cầu , hà dụng bất tang . Tử Lộ chung thân tụng chi. Tử viết : thị đạo dã , hà túc dĩ tang .
[9.27].Tử viết: Tuế hàn , nhiên hậu tri tùng bách chi hậu điêu dã .
DỊCH
[9.25]." Người ta có thể bắt sống vị tướng soái giữa chốn ba quân, nhưng không ai có thể đoạt cái chí khí của một kẻ thất phu."[9.26]. Mặc trường bào cũ, rách mà đứng chung với những người mặc áo hồ, áo lạc mà không xấu hổ, chỉ có trò Do thôi! (Khổng Tử đọc hai câu trong Kinh Thi ) "Không đố kị, không tham cầu" sao lại chẳng tử tế với người?". Tử Lộ ( nghe thầy khen thì thích lắm) đọc hai câu đó suốt đời. ( Thực hiện ) hai điều trên ("Không đố kị, không tham cầu ) há chẳng thành người tốt sao?
[9.27]. Khổng Tử nói: " Trong năm đến mùa rét, (các cây cối rụng lá hết) , nhiên hậu mới biết cây tùng, cây bách là xanh tươi mãi cho đến hết mùa đông mới điêu tàn.
[9.28].子曰：「知者不惑仁者不憂勇者不懼;;。」
[9.29] 子曰：「可與共學，未可與適道可與適道，未可與立可與立，未可與權;;。」
[9.30] 「唐棣之華，偏其反而豈不爾思？室是遠而;。」子曰：「未之思也，未何遠之有？」
PHIÊN ÂM
[9.28]. Tử viết: trí giả bất hoặc , nhân giả bất ưu , dũng giả bất cụ .
[9.29]. Tử viết: khả dữ cộng học , vị khả dữ thích đạo , khả dữ thích đạo , vị khả dữ lập , khả dữ lập , vị khả dữ quyền .
[ 9.30].Đường lệ chi hoa , thiên kỳ phản nhi , khởi bất nhĩ tư , thất thị viễn nhi . Tử viết: vị chi tư dã , vị hà viễn chi hữu.
[9.29]. Tử viết: khả dữ cộng học , vị khả dữ thích đạo , khả dữ thích đạo , vị khả dữ lập , khả dữ lập , vị khả dữ quyền .
[ 9.30].Đường lệ chi hoa , thiên kỳ phản nhi , khởi bất nhĩ tư , thất thị viễn nhi . Tử viết: vị chi tư dã , vị hà viễn chi hữu.
DỊCH
[9.28].Khổng tử nói: Người trí thì không bị mê hoặc, người nhân thì không lo buồn, người can đảm không sơ hãi.[9.29].Khổng tử nói: ( Có những người ) mình có thể cùng học đạo đức, nhưng chưa thể cùng theo đạo đức; có thể cùng theo đạo đức nhưng không thể cùng đứng vững trong đạo đức; có hạng người mình có thể cùng họ đứng vững trong đạo đức nhưng không thể cùng dụng quyền nghi.
[9.30].Khổng tử đọc (Kinh Thi ): " Cây đường lệ nở hoa tươi/ Hoa nghiêng theo gió thổi / Ta luôn nhớ đến người/ Chỉ tiếc đường quá xa xôi/Khổng Tử nói : " Như vậy là chưa thật lòng tưởng nhớ. Nếu thật lòng tưởng nhớ thì đâu ngại đường xa!
No comments:
Post a Comment