NÓI CHUYỆN VÓI STALIN 24

Milovan Djilas

Nói chuyện với Stalin

Dịch giả: Phạm Minh Ngọc

2.

Trên đây, khi bàn về giá trị của Stalin, tôi đã trình bày những gì tôi cho là quan trọng nhất.
Nhưng tôi cho rằng mọi cuộc tranh luận xem ai là người kế tục của ai và kế tục đến mức độ nào đều là những cuộc tranh luận hời hợt và không có ý nghĩa. Người kế tục nhất quán và trung thành nhất chỉ có thể là kẻ không có tài quan sát và không có sức sáng tạo. Ở đây ta đang nói về chính trị, nơi mà huyền thoại là hiện tượng bình thường và luôn luôn hiện diện, trong trường hợp cụ thể này là bàn về việc bác bỏ quan điểm giáo điều, mị dân đối với di sản của Lenin. Vì chỉ căn cứ trên những lời trích dẫn thì ta có thể chứng minh tất cả những người có thể kế tục sự nghiệp của Lenin đều trung thành với ông và cũng đều không trung thành với ông. Chúng ta chỉ có thể tiệm cận với chân lí bằng cách so sánh những khát vọng của Lenin với những điều Stalin đã làm và những điều mà những người chống đối Stalin định làm.
Chúng ta cũng không thể không phân tích cái gọi là di chúc của Lenin vì nó đã và sẽ còn đóng vai trò quan trọng không chỉ trong các cuộc thảo luận mang tính giáo điều mà đặc biệt là trong các cuộc thảo luận mang tính bài Xô nữa.
"Di chúc" của Lenin thực ra là một bức thư do ông đọc sau khi bị đột quị dẫn đến liệt chân phải và tay phải vào đêm ngày 22 tháng 12 năm 1922. Ngày hôm sau, 23 tháng 12, bác sĩ cho phép ông đọc bốn phút mỗi ngày, ông tiếp tục đọc vào ngày 25 và kết thúc vào ngày 26 tháng 12 năm đó.
Một phần bức thư, trong đó, Lenin đề nghị đại hội nâng số ủy viên Ban chấp hành trung ương lên từ 50 đến 100 người và ủng hộ Trotsky về vấn đề Kế hoạch nhà nước, đã được chuyển ngay cho Stalin vì lúc đó, Stalin là Tổng bí thư của Đảng. Có lẽ Stalin ngờ rằng Lenin đang xích gần lại với Trotsky nên đã gọi điện và mắng mỏ vợ Lenin là Krupskaya một cách thậm tệ, lấy cớ rằng bà đã không làm theo khuyến cáo của các bác sĩ, lại còn cho phép thảo luận các vấn đề chính trị, đe doạ tính mạng của đồng chí Lenin. Không biết Krupskaya có phàn nàn với Lenin không, chuyện này có thể đã xảy ra: thư ghi ngày 25 tháng 12 có đoạn: "Đồng chí Stalin, sau khi trở thành Tổng bí thư, đã tập trung vào tay mình quyền lực vô cùng to lớn" , và sau đó 10 ngày, ngày 4 tháng giêng năm 1923 đã có thêm nhận xét sau:
"Stalin là người quá thô lỗ, nhược điểm này có thể chấp nhận được trong môi trường và giao tiếp giữa những người cộng sản chúng ta, sẽ trở thành không chấp nhận được trong chức vụ Tổng bí thư. Vì vậy tôi đề nghị các đồng chí nghĩ cách đưa Stalin khỏi vị trí đó và cử người khác lên thay, người này về mọi mặt chỉ cần trội hơn Stalin ở một điểm (tôi nghĩ đoạn này nên được viết như sau: "không khác gì Stalin ngoài việc trội hơn một điểm" – M. Dj.), mà cụ thể là khoan dung hơn, trung thành hơn, nhã nhặn và chu đáo hơn đối với đồng chí, ít thất thường hơn v.v. Điều này có thể được coi là nhỏ nhặt không đáng kể. Nhưng tôi nghĩ rằng để tránh việc chia rẽ và từ quan điểm tôi đã viết về quan hệ giữa Stalin và Trotsky ở trên thì đây không phải là nhỏ nhặt hay điều nhỏ nhặt này có thể có ý ngĩa quyết định"
Điều đập ngay vào mắt là "di chúc" thiếu sự sắc sảo và chính xác vốn có của Lenin: nó vừa không dứt khoát vừa nước đôi, đặc biệt là ở những chỗ cực kì quan trọng. Rõ ràng là Lenin biết vụ va chạm giữa Stalin và Trotsky và đã dự đoán được ý nghĩa của nó. Nhưng trong lần đọc đầu tiên, ông đã tránh nói thẳng như thế và chỉ đề nghị sửa chữa bằng cách tăng số lượng ủy viên Ban chấp hành trung ương lên từ 50 đến 100 người (lúc đó chỉ có 27 người) "… để tăng thêm uy tín cho Ban chấp hành trung ương và để cải thiện công tác của bộ máy của chúng ta và vì… tương lai của Đảng" (có lẽ nên viết: "vì vận mệnh của chính Đảng ta" – M. Dj.)
Thật không thể nào hiểu nổi một người sáng suốt và có kinh nghiệm chính trị như thế, một người đã xoay vần Đảng cho đến khi nó có diện mạo theo đúng ý mình như thế, một người đã từng dẫn dắt cuộc cách mạng vĩ đại nhất và đứng đầu một nhà nước khổng lồ như thế, một người đã nếm trải cảm giác say sưa "với lịch sử" và quyền lực, lại có thể coi việc tăng số lượng ủy viên Ban chấp hành trung ương gần như một mặc khải, một thần dược có thể cứu được "tương lai của Đảng"! Chuyện gì đã xảy ra với Lenin vậy? Chẳng lẽ trí tuệ của ông lại suy giảm đến mức như thế, bởi vì trước đây, ông luôn coi nguyên tắc và lực lượng là vấn đế chủ yếu thì nay lại quay ra coi các con số là có giá trị? Chẳng lẽ ông đã quên phép biện chứng, đã quên tính tất yếu của các mâu thuẫn trong mỗi hiện tượng? Lenin có hiểu bản chất cuộc tranh luận giữa Stalin và Trotsky hay không? Có vẻ như đây là lần đầu tiên Lenin cảm thấy sợ sự tan rã của cái Đảng mà ông đã tạo ra hình thức và chỉ ra mục đích của nó.
Cũng không thể hiểu tại sao trong lần đọc vào ngày 24 tháng 12, Lenin mới nhắc đến Stalin và Trotsky cũng như khả năng xảy ra bất đồng giữa họ với nhau. Dường như đêm đó, ông đã nghĩ lại và đánh bạo thú nhận một việc quan trọng:
"Đảng ta", ông đọc ngày 24 tháng 12, "dựa vào hai giai cấp vì vậy có khả năng xảy ra bất ổn và nhất định dẫn đến suy sụp nếu giữa hai giai cấp này không có sự đồng thuận" .
Chỗ này được trình bày rất không rành mạch, bỏ qua "chuyên chính vô sản", Lenin dường như sợ rằng "liên minh" công nông sẽ tan vỡ. Nhưng điều này chẳng có liên hệ gì với phần tiếp theo:
"Tôi muốn nói đến sự ổn định như là sự đảm bảo để không rơi vào phân liệt trong thời gian trước mắt và có ý định phân tích một số ý kiến về phẩm chất cá nhân. Tôi nghĩ rằng vấn đề quan trọng nhất của sự ổn định là những ủy viên trung ương như Stalin và Trotsky. Quan hệ giữa họ với nhau, theo tôi, đóng góp đến quá nửa nguy cơ phân liệt, một sự phân liệt có thể tránh được và cách tránh, theo tôi, là nâng số ủy viên Ban chấp hành trung ương lên 50, lên 100 người (sức quyến rũ của các con số vẫn chưa rời bỏ Lenin! – M. Dj.).
Đồng chí Stalin, sau khi trở thành Tổng bí thư, đã tập trung vào tay mình quyền lực vô cùng to lớn và tôi không tin là đồng chí ấy luôn biết sử dụng quyền này một cách thận trọng đúng mức. Mặt khác, cuộc đấu tranh chống lại Ban chấp hành trung ương liên quan đến vấn đề về Dân ủy giao thông vận tải đã chứng tỏ đồng chí Trotsky là người có khả năng xuất chúng. Đồng chí là người có năng lực nhất trong Ban chấp hành trung ương hiện nay, nhưng lại quá tự tin và quá say sưa với khía cạnh hành chính của vấn đề"
Lenin, trước lúc lâm chung không hề nghĩ đến việc tìm hiểu xem tại sao lại có thể xảy ra cái chuyện là dưới chính quyền Xô viết, một chính quyền "triệu lần dân chủ hơn nước cộng hoà tư bản dân chủ nhất" , mà một người lại có thể "tập trung vào tay mình quyền lực vô cùng to lớn". Rõ ràng là ông không chỉ lo cho Đảng, mà còn lo cho quyền lực của chính mình, một quyền lực còn to lớn hơn nhiều lần quyền lực của Tổng bí thư Stalin. Như vậy, ở Lenin cũng có cái "nhược điểm rất con người" mà ai cũng biết, nhược điểm này càng rõ khi "vai trò lịch sử" của người ấy càng cao, đấy là sự đánh đồng tư tưởng với quyền lực, và đánh đồng quyền lực với cá nhân mình.
Nhưng điều đó có thể đưa chúng ta đi quá xa câu hỏi: Lenin coi ai là người kế tục sự nghiệp của mình? Rõ ràng là không phải Stalin, cũng chẳng phải Trotsky; Stalin thì quá thô lỗ, còn Trotsky thì chỉ là một nhà quản lí tự cao tự đại. Không ai trong số các ủy viên lỗi lạc khác của Ban chấp hành trung ương được Lenin coi là người kế tục sự nghiệp của mình.
"Tôi sẽ không đi sâu phân tích phẩm chất cá nhân của các đồng chí khác trong Ban chấp hành trung ương nữa. Chỉ xin nhắc lại rằng sự kiện tháng mười của Dinoviev và Kamenev không phải là vô tình (đây là nói về việc họ chống lại cuộc đảo chính hay vẫn thường gọi là Cách mạng tháng Mười – M. Dj.), nhưng sự kiện này cũng khó có thể coi là lỗi của cá nhân "họ", so với tinh thần phi-bolshevik của Trotsky" . (Trotsky cho đến tận năm 1917 vẫn thuộc phái chống lại phái bolshevik của Lenin – M. Dj.)
Xin lưu ý đến cách đặt vấn đề và thái độ: Vì sao Lenin lại nói đến "sự kiện tháng Mười của Zinoviev và Kamenev", nhấn mạnh rằng đấy "không phải là vô tình", mặc dù không nên kết án họ? Tại sao ông lại nhấn mạnh "tinh thần phi-bolshevik của Trotsky"? Khi vấn đề liên quan đến quyền lực thì nhắc lại "khuyết điểm đã được tha thứ" dù sao cũng không thừa…
Lenin còn nhắc đến hai ủy viên trẻ hơn của Ban chấp hành trung ương, cũng theo cách đó, ca ngợi ở nửa câu đầu để rồi phê phán ở nửa câu sau:
"… Bukharin không chỉ là nhà lí luận có giá trị nhất và lớn nhất của Đảng, đồng chí còn được coi là người con tin yêu nhất của Đảng nữa, nhưng những quan điểm lí thuyết của đồng chí có thể được coi là không hoàn toàn mác-xít vì có cái gì đó xa rời thực tế (đồng chí không bao giờ học và tôi nghĩ không bao giờ hiểu được hoàn toàn biện chứng pháp).
… Piatakov là một người có ý chí xuất chúng và có khả năng xuất chúng nhưng cũng quá ham mê quản lí và khía cạnh quản lí nên khó có thể tin cậy trong những công việc chính trị quan trọng."
Ngoài ra, cần phải nói thêm rằng đại hội XII diễn ra vào tháng 4 năm 1923 đã tăng số lượng uỷ viên trung ương lên thành 40, còn đại hội XIII vào tháng 5 năm 1924, nghĩa là sau khi Lenin chết, tăng lên thành 53. Tại đại hội XII, người ta đã mang "di chúc" của Lenin ra đọc nhưng thống nhất là không công bố. Hơn nữa, Trotsky hoàn toàn phủ nhận việc tồn tại một "di chúc" như thế, đấy là nói khi ông ta còn là đảng viên, còn Stalin không giấu giếm việc "di chúc" có nói đến ông, dĩ nhiên là cho đến khi ông ta có quyền kiểm duyệt cả Lenin nữa.
"Di chúc" của Lenin đáng được phân tích một cách toàn diện trên tất cả các khía cạnh. Nhưng từ những đoạn vừa dẫn, đã có thể thấy rằng Lenin không chuyển giao quyền lực cho ai và chỉ có Stalin là không có khuyết điểm về chính trị mà chỉ có khuyết điểm mang tính cách cá nhân. Điều đó hoàn toàn phù hợp với các sự kiện lịch sử: chỉ một mình Stalin là luôn đứng về phía bolshevik, đứng về phía Lenin mà thôi. Stalin có đầy đủ lí do để khoe tại Hội nghị trung ương ngày 23 tháng 12 năm 1927: "Điều đặc biệt là trong "di chúc" không có nhận xét nào về sai lầm của Stalin cả. "Di chúc" chỉ nói đến sự thô lỗ của Stalin mà thôi. Nhưng thô lỗ không phải và không thể là khuyết điểm của đường lối chính trị hay quan điểm của Stalin."
Sự nghiệp của Lenin trên thực tế đã được tiếp tục như thế nào? Ai là người tiếp tục sự nghiệp đó?
Trong tác phẩm Cuộc đời Lenin, Luis Fisher đã đi đến kết luận rằng cuộc tranh chấp giữa Trotsky và Stalin sẽ không có kết cục đen tối như thế và Liên Xô không rơi vào một cuộc đàn áp toàn triệt như thế nếu Lenin sống thêm được chứng mười năm nữa. Có thể bênh vực quan điểm này một cách đầy thuyết phục, nó có ý nghĩa lí luận to lớn. Nhưng Lenin đã chết và sự nghiệp của Lenin phải được xem xét trên cơ sở thực tiễn, trên cơ sở cuộc xung đột giữa Stalin và Trotsky, xung đột giữa Stalin và phe đối lập, trên cơ sở cuộc đàn áp của Stalin, trên cơ sở của cơ cấu chính trị và xã hội hình thành dưới thời Stalin.
Ở đây, dĩ nhiên cũng không tránh khỏi những cách giải thích khác nhau đơn giản là vì thời Stalin của Liên Xô và của phong trào cộng sản quốc tế vẫn còn là hiện tượng sống động cho đến tận hôm nay, biết bao thế lực và tư tưởng thù địch vẫn đang tranh chấp xung quanh hiện tượng đó.
Nhưng ngay cả có bỏ đi cái quan niệm rằng nước Nga lạc hậu như thế và hệ tư tưởng toàn trị như thế chỉ có thể khởi động bằng một sự ép buộc hành chính mang tính toàn trị thì tôi nghĩ rằng người kế tục sự nghiệp của Lenin nhất quán nhất vẫn là Stalin. Kết luận này không mâu thuẫn với ngay cả giả thuyết rằng Stalin có thể đã giết chính Lenin. Bản chất của học thuyết của Lenin đưa ta đến kết luận như thế: khác với tất cả những người cổ súy cho một xã hội lí tưởng, kể cả Marx, Lenin đã tranh đấu cho một chính quyền toàn trị, chính quyền này sẽ xây dựng xã hội lí tưởng đó, ông đã thiết lập được chính quyền như vậy rồi. Giống như Marx, Lenin gọi đó là chuyên chính vô sản. Nhưng Marx nghĩ rằng chuyên chính vô sản là sự kiểm soát và áp lực của quần chúng công nhân thì đối với Lenin chuyên chính vô sản lại được thực hiện thông qua "đội tiên phong của giai cấp vô sản", nghĩa là thông qua đảng.
Có thể lên án Stalin về mọi việc ông ta đã làm, trừ một việc sau đây: ông ta đã không phản bội lại chính quyền do Lenin xây dựng lên. Khrushchev đã không hiểu điều đó, ông ta không thể hiểu và không dám hiểu. Ông ta tuyên bố chính quyền của Stalin là "sai lầm", là xa rời quan điểm của Lenin, xa rời chủ nghĩa Lenin. Chính vì thế, ông không được lòng giới trí thức và nhân dân nhưng lại phá hỏng quan hệ với bộ máy quan liêu của Đảng, đối với nó, cũng như đối với mọi tổ chức xã hội, lịch sử của nó chính là một phần cuộc sống của nó. George Kennan nhận xét: sau năm 1945, chính quyền Đức không phủ nhận các tội ác của bè lũ phát xít, mặc dù các biện pháp trừng phạt không tương xứng với tội ác do chúng gây ra. Ở đấy có sự gián đoạn của quyền lực. Trong khi đó, ở Liên Xô, Khrushchev nói rằng ông ta đang tiếp tục sự nghiệp của cái Đảng ấy, viết tiếp chính cái lịch sử ấy. Chính quyền do Lenin sáng lập, với một số thay đổi không đáng kể về phương tiện, tiếp tục tồn tại dưới trào Stalin. Và không chỉ chính quyền. Nhưng cốt yếu nhất chính là chính quyền. Cái chính quyền đó, với một chút thay đổi về diện mạo, tiếp tục tồn tại cho đến tận hôm nay
hết: 2., xem tiếp: 3.

Sưu tầm Nguyễn Học
Nguồn: Talawas
Được bạn: Ct.Ly đưa lên